دو قومی نظریہ
دو قومی نظریہ (انگریزی: Two Nation Theory) بر صغیر دے مسلماناں دے ہندوواں توں علاحدہ تشخص دا نظریہ اے۔
تعارف
سودھوجنگ آزادی 1857ء دے دس سال بعد علی گڑھ مکتب فکر کے بانی سرسید احمد خان نے ہندی اردو جھگڑے دے باعث 1867ء وچ جو نظریہ پیش کيتا، اسنوں اسيں دو قومی نظریے دے ناں توں جاندے نيں۔ اس نظریے دی آسان تشریح ایويں کيتی جاسکدی اے کہ اس دے مطابق نہ صرف ہندوستان دے متحدہ قومیت دے نظرئیے نوں مسترد کیتا گیا بلکہ ہندوستان ہی دے ہندوواں تے مسلماناں نوں دو علاحدہ اورکامل قوماں قراردتا گیا۔ انڈین نیشنل ازم اُتے یقین رکھنے والےآں دے لئی دو قومی نظریہ صور اسرافیل بن دے گونجا۔ ساڈی شاہراہ آزادی اُتے دو قومی نظریہ اوہ پہلا سنگ میل اے جسےمشعل راہ بنا کے مسلمانان ہند بالآخر 1947ء وچ اپنی منزل مقصد نوں پانے وچ سرخرو ہوئے۔
دو قومی نظریے دا پس منظر
سودھوجنگ آزادی 1857ء دے زخم حالے تازہ ہی سن کہ ہندوواں نے اک ہور مسئلے نوں لاکھڑا کیتا۔ ایہ جھگڑا ہندی اردو جھگڑے 1867ء دے ناں توں موسوم اے۔ 1867ء وچ بنارس دے ہندوواں نے لسانی تحریک شروع کر دتی جس دا مقصد اردو دی جگہ ہندی نوں سرکاری تے عدالدی بولی دے طور اُتے رائج کرنا سی ۔ تے عربی رسم الخط دی جگہ دیوناگری رسم الخط نوں اپنانا سی ۔ اس جنونی تے لسانی تحریک دا صدر دفتر آلہ آباد وچ قائم کیتا گیا جدوں کہ پورے ملک وچ ہندوواں نے کئی اک ورکنگ کمیٹیاں تشکیل داں، تاکہ پورے ہندوستان دے تمام ہندوواں نوں اس تحریک وچ شامل کیتا جائے تے اس دے مقاصد دے حصول نوں ممکن بنایا جائے۔
جے غیر جانبداری توں دیکھیا جائے تاں اردو دے خلاف ہندوواں دی تحریک اک ناقابل فہم تے غیر دانشمندانہ اقدام سی ۔ کیونجے اردو نوں جنوبی ایشیا وچ نہ صرف متعارف کرانے تے ہر دلعزیز بنانے بلکہ اسنوں بام عروج اُتے پہچانے دے لئی انہاں نے اوہی کردار ادا کیتا سی جو خود مسلماناں دا سی ۔ جے اردو دا کوئی قصور سی وی تاں صرف اِنّا کہ اس نے مسلماناں دے شاندار ماضی انہاں دے بہادراں، عالماں اولیاء کرام او رسپہ سالاراں دے کارنامےآں اورکرداراں نوں اپنے اصناف تے دبستاناں وچ محفوظ کر ليا اے۔ کئی مسلمان رہنماواں نے ہندوواں نوں سمجھانے دی کوشش کيتی انہاں اُتے واضح کیتا گیا کہ اردو انڈو اسلامک آرٹ دا اک لازمی جزو بن گئی اے۔ کوئی لکھ بار چاہے تاں جنوبی ایشیا دی ثقافتی ورثے توں اس انمول ہیرے نوں کڈ باہر نئيں کرسکدے۔ مگران دلائل دا ہندوواں اُتے کچھ اثر نہ ہويا سرسید احمدخان نے وی ،جو انہاں دناں خود بنارس وچ سن، اپنی تمام تر مصالحتی کوششاں کر لین لیکن بری طرح ناکام رہے کیونجے سرسید ہی دے قائم کردہ سا ئینٹیفک سوسائٹی آف انڈیا دے ہندو اراکین وی اردو دے خلاف تحریک وچ پیش پیش سن ۔ ہندی تے اردو دے درمیان اس قضیے دا نتیجہ وڈے پیمانے اُتے ہندو مسلم فسادات دی صورت وچ برآمد ہويا۔ ثقافتاں دے اس ٹکراؤ نے سرسید دے خیالات وچ اک اورانقلاب برپا کر دتا۔
مسلم قیادت تے دو قومی نظریہ
سودھواک دن بنارس دے چیف کلکٹر سکسپئیر توں ہندی اردو جھگڑے توں متعلق تبادلہ خیال کردے ہوئے سرسید احمد خان نے اپنا مشہور زمانہ دو قومی نظریہ پیش کردے ہوئے کہیا :
“Now I am convinced that both these communities will not join whole heartedly in any thing. Hostility between the two communities will increase immensely in the future. He who lives will see.”
ایتھے ایہ وضاحت ضروری اے کہ سرسید احمد خان ہندی اردو جھگڑے توں پہلے ہندو مسلم اتحاد دے وڈے علمبردار سن ۔ تے متحدہ قومیت دے حامی سن لیکن اس جھگڑے دے باعث انہاں نوں اپنے سیاسی نظریات یکسر تبدیل کرنا پئے۔ ہندو۔ مسلم اتحاد دی بجائے ہن اوہ انگریز مسلم اتحاد دے داعی بن گئے۔ تے متحدہ قومیت دی بجائے ہندوستان وچ مسلماناں دے جداگانہ تشخص دے عظیم پیامبر بن دے ابھرے۔
سرسید احمد خان دے بعض سوانح نگاراں دے مطابق اس جھگڑے توں پہلے سرسید Idealistتھے تے Idealism اُتے یقین رکھدے سن لیکن اس جھگڑے نے انہاں نوں Realist بنا دتا تے ہن اوہ Realism دے پیکر بن دے سامنے آئے۔ ایہ سی اوہ جھگڑا جس نے ہندوستان وچ متحدہ قومیت دے سامنے اک وڈا سوالیہ نشان لا کھڑا کیتا۔
یہ سی اوہ جھگڑا جس نے ہندو مسلم اتحاد دی حقیقت نوں طشت ازبام کر دتا۔ حقیقت ایہ اے کہ ہندی اردو جھگڑے دی صورت وچ اسيں انہاں دو مختلف ثقافتاں دا ٹکراؤ دیکھدے نيں جو باوجود اس حقیقت دے کہ صدیاں تک اک ہی خطے وچ پروان چڑھی سن لیکن ریل دی دو پٹریاں دی طرح یا بجلی دے اک ہی کیبل دے اندر دو تاراں دی طرح تے یا فیر ندی دے دو کنارےآں دی طرح نہ کدی ماضی وچ آپس وچ گھل مل سکے تے نہ کدی مستقبل وچ انہاں دے گھل مل جانے دا کوئی امکان سی ۔
علی گڑھ
سودھومکتبہ علی گڑھ دے قائدین نے دو قومی نظرئیے نوں منطقی انجام تک پہنچانے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔ انہاں دا استدلال سی کہ دو قومی نظرئیے ہی دی بنیاد اُتے مسلمانان ہند اپنے دائمی حلیفاں دی دائمی غلامی توں بچا سکدے نيں۔ اس نظریے دے حامی راہنماواں نے 1906ء وچ نہ صرف شملہ وفد نوں منظم کیتا بلکہ آل انڈیا مسلم لیگ دے ناں توں مسلمانان ہند دے لئی اک وکھ نمائندہ سیاسی جماعت وی قائم کر دتی۔
مسلم لیگ
سودھو1906ء توں 1947ء تک آل انڈیا مسلم لیگ دی سیاست دا مرکز دو قومی نظریہ ہی رہیا اے۔ اس ضمن وچ آل انڈیا کانگریس، ہندو مہا سبھا ہور ہندو تنظماں اورہندو رہنما اپنی تمام تر کوششاں، حرباں تے چالاں وچ مکمل طور اُتے ناکام رہے نيں کہ آل انڈیا مسلم لیگ دے قائدین نوں دو قومی نظریے توں برگشتہ کیتا جاسکے تے اس نظریے نوں غلط مفروضے دے طور اُتے پیش کیتا جائے سکے۔ لیکن ایسا نہ ہويا۔
علامہ محمد اقبال
سودھو
یورپ دی سیر، یورپ وچ مطالعہ تے مسجد قرطبہ وچ اذان دینے دے بعد ڈاکٹر علامہ اقبال نے عملی سیاست وچ سرگرمی توں حصہ لینا شروع کیتا۔ تاں آپ دے سیاسی نظریات سامنے آئے۔ 1930ء وچ الہ آباد دے مقام اُتے آل انڈیا مسلم لیگ دے اکیہويں سالانہ اجلاس دی صدارت کردے ہوئے آپ نے نہ صرف دو قومی نظرئیے دی کھل دے وضاحت کيتی بلکہ ايسے نظرئیے دی بنیاد اُتے آپ نے مسلمانان ہند دی ہندوستان وچ اک وکھ مملکت دے قیام دی پیشن گوئی وی کر دتی۔ دوسری گول میز کانفرنس وچ شرکت دے دوران آپ نے محمد علی جناح توں کئی ملاقاتاں کيتیاں جنہاں دا مقصد دو قومی نظریے ہی دی بنیاد اُتے مسلمانان ہند دے حقوق دے تحفظ دے لئی کوئی قابل قبول حل تلاش کرنا سی ۔ 1936ء توں 1938ء تک آپ نے قائداعظم نوں جو مکتوبات بھیجے نيں انہاں وچ وی دو قومی نظرئیے دا عکس صاف تے نمایاں طور اُتے نظر آندا اے۔
محمدعلی جناح
سودھو
بانی پاکستان دو قومی نظرئیے دے سب توں وڈے علمبردار رہے نيں آپ نے نہ صرف آل انڈیا کانگریس دے تا حیات صدر بننے دی پیشکش نوں مسترد کیتا بلکہ علمائے دیوبند اورمسلم نیشنلسٹ رہنماواں دی مخالفت وی مول لئی۔ لیکن دو قومی نظرئیے دی صداقت اُتے کوئی آنچ نہ آنے دی۔ حقیقت ایہ اے کہ آپ نے پاکستان دا مقدمہ دو قومی نظرئیے ہی دی بنیاد اُتے لڑا تے ايسے بنیاد اُتے ہی آل انڈیا سلم لیگ نوں ہندوستان دے شمال مشرق تے شمال مغرب وچ آباد مسلماناں دی واحد نمائندہ تے سیاسی جماعت منوائی۔ دو قومی نظرئیے نوں نظریہ پاکستان وچ منتقل کرنے دا سہرا آپ ہی نوں جاندا اے۔