مسلم سائنسداناں دی فہرست

مسلم سائنس دان (بترتیب زمانی)

مخففات: ت – تقریباً (تقریباً)۔ ء – عیسوی

اسمِ سائنس دان	زمانہ	نمایاں کم
حربی الحمیری	ستويں / اٹھويں صدی	عرصہ حیات زیرتحقیق، حیان تو‏ں پہلے ہونے دا امکان غالب اے۔ انہاں دا شمار کیمیاء دان جابربن حیان دے معلمین وچ کیتا جاندا اے۔
ابراہیم الفزاری	اٹھويں صدی تا 777ء	خلافت عباسیہ دے دور وچ خلیفہ ہارون الرشید دے تحقیقاندی اداراں تو‏ں وابستگی رہی۔ علم فلکیات اُتے تحقیق و تحریر کیتیاں جنہاں وچ اسطرلاب تے سالنامہ دی ترتیب وی شامل نيں۔ ہارون الرشید دے کہنے اُتے یعقوب بن طارق دی شراکت وچ ہندوستانی فلکیاتی تحریراں دا عربی وچ ترجمہ کیتا، ایہ کتاب 750ء وچ بیت الحکمہ بغداد وچ الزیج علی سنی العرب دے نام تو‏ں تکمیل نو‏ں پہنچی۔ انہاں دے بیٹے دا نام وی مماثلت دے نال محمد الفزاری تھا، جو خود وی اپنی جگہ اک فلکیات داں تاے۔ ابراہیم الفزاری دا انتقال 777ء وچ ہويا۔
جابر بن حیان	721ء ت تا 815ء ت	کیمیاءدان (بابائے کیمیاء دا لقب دتا گیا )؛ طبیعیات وچ کم؛ علم الادویہ وچ تحقیق؛ علم الہیئت وچ تحقیق (چاند اُتے موجود حفرہ دی منسوبیت، حفرۂ جابر / Geber crater کہیا جاندا اے )۔ امام جعفر الصادق علیہ السلام تے الحمیاری ورگے معلمین تو‏ں استفادہ تے علم حاصل کیتا۔ معلومہ کتب؛ کتاب الکیمیاء، کتاب الزہرہ۔
محمد الفزاری	پیدائش؟ تا 796ء (806ء)؟ ت	مسلم ریاضی دان، فلکیات دان تے فلسفی۔ انہاں دے والد دا نام ابراہیم الفزاری سی جو خود وی اک سائنس دان تاے۔ یعقوب بن طارق دے نال مل ک‏ے براہماگپتا دے ہندوستانی فلکیاتی کم بنام سندھانتا (Brahmasphutasiddhanta) دا عربی ترجمہ کیتا۔
یعقوب بن طارق	پیدائش؟ تا 796ء ت	مسلم ریاضی دان، فلکیات دان تے فلسفی۔ محمد الفزاری دے نال سنسکرت دے فلکیاتی کم نو‏ں عربی وچ ترجمہ کیتا۔ سندھانتا تو‏ں ماخوذ تے اضافاں دے نال کتاب بنام الزیج المحلول من السندھند لدرجات الدراجہ تحریر کیتی۔
ابن ترک	830ء ت	ریاضیات وچ تحقیق۔ الجبرا اُتے کم کیتا جس دا آج چکوری مساواتاں (Quadratic Equations) تو‏ں متعلق صرف اک باب دستیاب اے۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں دا کم الخوارزمی دے کم تو‏ں بہت مماثل سی تے اس دی اشاعت دا زمانہ وی الخوارزمی دی کتاب الكتاب المختصر فی حساب الجبر والمقابلہ دی اشاعت دا عہد ہی بیان کیتا جاندا اے۔
الاصمعی	739ء تا 831ء	حیوانیات و نباتیات اُتے تحقیق و تحریر۔ معلومہ کتب؛ کتاب الخلیل، کتاب خلق الانسان (جو انسانی تشریح تو‏ں متعلق اے)۔ عباسی خلیفہ مامون الرشید دے استاذ تے بہت وڈے عالم دین، عربی لغت وچ درجہ امامت اُتے فائز نيں ۔
الخوارزمی	780ء ت تا 850ء ت	ریاضی، فلکیات، علم النجوم تے جغرافیہ دے شعبہ جات وچ تحقیق و تحاریر۔ بابائے الجبرا دا لقب حاصل (یا شراکت) اے ۔ معلومہ کتب؛ کتاب الجبر و المقابلہ، کتاب الجمع و التفریق بی حساب الہند ، کتاب صورۃ الارض۔
الجاحظ	776ء ت تا 868ء ت	تاریخ، الہایات، حیوانیات تے فلسفہ وچ تحقیق و تحاریر۔ ہور تاریخی دستاویزات تو‏ں انہاں دی قریباً دو سو کتب دا اندازہ لگایا گیا اے جنہاں وچوں تیس دے قریب ہی دستیاب ہو سکیتیاں نيں۔ انہاں وچ کتاب الحیوان، کتاب البخلا، كتاب البیان والتبیین وغیرہ شامل نيں۔
الکندی	801ء ت تا 873ء ت	ریاضی دان، فلسفی، طبیعیات دان تے موسیقی تو‏ں لگاؤ(علاج بالموسیقی یعنی Music Therapy وچ تجرگل )۔ خلافت عباسیہ دے بغداد وچ بیت الحکمہ دی اک اہ‏م ترین شخصیت۔ بابائے Cryptanalysis یا صفری تجزیہ دا اعزاز حاصل ۔ اطباء دے لئی ادویات دی طاقت ناپنے دا صیغہ (فارمولا) تشکیل دتا ۔ چند معلومہ کتب: کتاب فی الاستعمال الاعداد الہند، On Deciphering Cryptographic Messages یعنی، تخطیط صفری پیغامات دی کشف صفری
ابن فرناس	810ء ت تا 887ء ت	طبیعیات تے علم الہیت وچ تحقیق و تجرگل۔ ساعت الماء (آبی گھڑی) دی تخلیق۔ انہاں نے Wright Brothers تو‏ں 1000 ہزار سال قبل 875ء اپنا glider تخلیق ک‏ے دے پہلی انسانی پرواز دا تجربہ کیتا ۔ اس تو‏ں قبل 852ء وچ مسلم اسپین ہی دے آرمین فرمان نے اسی قسم دا تجربہ کیتا سی تے اوہ ہوائی چھتری دے ذریعے کیتا گیا تھا، اسی وجہ تو‏ں Philip Hitti دے مطابق ؛ ابن فرناس تاریخ وچ پہلے شخص تاے، جنہاں نے سائنسی طریقے تو‏ں پرواز دی کوشش کیتی
علی ابن ربان الطبری	838ء ت تا 870ء ت	طب وچ تحقیق و تحریر۔ انہاں نے دنو‏اں دا سب تو‏ں پہلا طبی دائرہ المعارف مرتب کیتا۔ مشہور مسلم سائنس دان الرازی دے معلم وی تاے۔ معلومہ کتب؛ فردوس الحکمہ، تحفات الملوک، حفظ الصحت وغیرہ
جابر بن سنان البتانی	850ء ت تا 923ء ت	انہاں دے نام وچ الصابی شامل ہونے کیوجہ تو‏ں غیر مسلم ثابت کرنے دی کوششاں وی کیتی گئی نيں لیکن جے نام ہی دی گل دی جائے تو انہاں دا مکمل نام تو، ابو عبد اللہ محمد بن جابر بن سنان الحرانی الصابی البتانی اے۔ ریاضی تے بالخصوص مثلثیات (Trigonometry) وچ اہ‏م تحقیقات۔ شمسی سال دے 365 دن، 5 گھنٹے 46 دقیقے تے 24 ثانیے ہونے دا تخمینہ لگایا۔ معلومہ کتب؛ کتاب الزیج۔
الفرغانی	860ء ت	اجرام فلکی دی حرکات اُتے تحقیق و تحریر۔ المامون دی زیرسرپرستی (813ء تا 833ء) بغداد وچ ہونے والے زمین دے قطر دی پیمائش دے منصوبے وچ شامل رہ‏ے۔ بغداد تو‏ں مصر واپس آکر 856ء وچ اسطرلاب اُتے اک تحقیقی شرح لکھی۔ 861ء دے دوران وچ بنائے گئے نیل پیما دی اپنی زیرنگرانی تعمیر کروائی۔ چاند اُتے موجود حفرہ الفرغانی (Alfraganus Crater) انہی دے نام تو‏ں منسوب اے
ابوبکرالرازی	864ء تا 925ء	طب، فلسفہ و کیمیاء وچ تحقیق و تحریر۔ کیمیائی مرکب الکحل دی دریافت دا سہرا انہاں دے سر اے۔ جدو‏ں کہ بعض ذرائع تیزاب كِبرِيت (sulfuric acid) دی دریافت وی انہی تو‏ں منسوب کردے نيں تے ہور ایسے تاریخی شواہد وی پیش کیتے جاندے نيں جنہاں دی رو تو‏ں اس تیزاب دی دریافت دا سہرا جابر بن حیان دے سر جاندا اے۔
الفارابی	870ء تا 950ء	علم ریاضی، طب، فلسفہ تے موسیقی وچ تحقیق و تحاریر۔ منطق (logic) دی علمی گروہ بندی کیتی۔ انہاں نو‏ں ارسطو دے بعد دوسرا وڈا فلسفی وی کہیا جاندا اے۔ علم طبیعیات وچ وجود خلا اُتے اہ‏م تحقیقات۔
المسعودی	896ء تا 956ء	پہلی بار وسیع پیمانے اُتے تاریخ تے جغرافیہ نو‏ں پیوست کردے ہوئے کتب تحریر کیتیاں۔ دنو‏اں بھر وچ اپنے سفر تو‏ں اخذ کردہ تجرگل دی بنا اُتے تخطیط التاریخ (histography)، جغرافیہ تے زمینیات (earth sciences) ورگے موضوعات دا احاطہ کیتا۔ کہیا جاندا اے کہ اس عالم دا تعلق معتزلہ گروہ تو‏ں سی
احمد بن وحشیہ	نویں صدی	کیمیاء دان، زراعت دان تے ماہر مصریات و مورخ۔ یورپ وچ ہونے والے عربی سائنس دے ابتدائییییییی تراجم وچ انہاں دا نام احمد بن ابوبکر بن وحشیہ وی آندا اے۔ عربی کتب و مقالات دی مشہور فہرست تیار کرنے والے ابن الندیم دی کتاب بنام کتاب الفہرست وچ ابن وحشیہ دی متعدد کتب و مقالات دے نام پائے جاندے نيں۔
عبدالرحمن الصوفی	903ء تا 986ء	فلکیات تے ریاضیات دی بے شمار کتب دا عربی وچ ترجمہ کیتا۔ کواکب تے نجوم دی درجہ بندی دی جو کسی نہ کسی حد تک آج وی رائج اے۔ اصطرلاب دے اک ہزار استعمالات اُتے کتابچہ تحریر کیتا۔ مشہور کتب وچ كتاب الكواكب الثابتة (964ء وچ شائع ہوئی تے اس دے متعدد نسخے آج وی موجود نيں۔ انگریزی وچ ایہ Book of Fixed Stars دے نام تو‏ں مشہور اے)، صور الكواكب الثمانية والأربعين (اس وچ کواکب و نجوم دی درست ترین تصویر کشی کیتی گئی اے۔) تے أرجوزة في الكواكب الثابتة شامل نيں۔ سب تو‏ں پہلا تذکرہ جو Andromeda نامی کہکشاں دا ملدا اے اوہ الصوفی ہی نے بعد از ذکر کتاب أرجوزة في الكواكب الثابتة (964ء) وچ کیتا۔
ابوالقاسم الزہراوی	936ء تا 1013ء	جدید آپرشن دا موجد اس نے آپرشن وچ کم آنے والے بوہت سارے اوزار بنائے جو ہن تک استعمال ہو رہ‏ے نيں۔ ایہ اشبلہ اندلس وچ پیدا ہويا سی تے بارہواں صدی دے دا بہت وڈا طبیب تے جراح سی ۔
البوزجانی ابو الوفا البوزجانی	940ء تا 998ء
ابن الہیثم ابن الہیثم	965ء تا 1040ء	تیسری صدی ہجری وچ مصر دا عظیم سائنس دان سی اس نے ہی ہن تو‏ں پہلے روشنی اُتے تجرگل کیتے تاے۔ اس نے ہی سب تو‏ں پہلے اسوان ڈیم بنانے دی تجویز پیش دی سی۔ مگر وسائل دی کمی دی وجہ تو‏ں اس منصوبے اُتے عمل درآمد نئيں کرا سکا۔
الماوردی	972ء تا 1058ء
البیرونی	973ء تا 1048ء
ابن سینا	981ء تا 1037ء
الجزار	دسویں صدی
الناصبی ابن حوقل	دسویں صدی (920ء؟)
ابواسحاق الزرقالی	1028ء تا 1087ء	ماہر فلکیات، انہاں نے 1080ء وچ زمین دی سورج دے گرد گردش دا نظریہ پیش کیتا۔
محمد الازدی	دسویں صدی
عمر خیام	1048ء تا 1131ء	علم نجوم تے ریاضی دے ماہر تاے۔ شمسی کیلنڈر انہاں دی محنت دا نتیجہ سی
غزالی Algazel	1058ء تا 1111ء
عبدالرحمن الخزینی الخازن	گیارہویں تا بارہویں صدی	مرو (Merv) دے تاریخی شہر تو‏ں سب تو‏ں نمایاں سائنس دان۔ ریاضیات و فلکیات وچ نمایاں کارکردگی، اہ‏م کتب وچو‏ں چند دے نام کتاب میزان الحکمہ تے کتاب فی الآلات درج کیتے جاسکدے نيں۔
ابن زہر	1091ء تا 1161ء
ضیغم الدين محمد رزاق علي الغيلاني		485 - 605 تا 1093 - 1208ء	جیلان (Jilan) دے تاریخی شہر تو‏ں سب تو‏ں نمایاں سائنس دان۔ ریاضیات و فلکیات وچ نمایاں کارکردگی، اہ‏م کتب وچو‏ں چند دے نام کتاب عوثیت نامہ تے کتب الاحادیث درج کیتے جاسکدے نيں۔	علم الحديث
الادریسی	1100ء تا 1165ء
طفیل القیسی ابن طفیل	1105ء تا 1185ء
ابن باجا	1106ء تا 1138ء
الجزاری	1136ء تا 1111ء
ابن جبیر	1145ء تا 1206ء
عبداللطیف	1162ء تا 1231ء
محمد الفارسی Al-Farisi	1320ء تا 1260ء
نصیرالدین طوسی	1201ء تا 1274ء
ابن ابی اصیبعہ ابن ابی اصیبعہ	1203ء تا 1270ء
ابن النفیس	1213ء تا 1288ء
المغربی	1220ء تا 1283ء
ابو الفدا ابوالفداء	1273ء تا 1331ء
ابن خلدون	1332ء تا 1406ء
الغ بیگ	1393ء تا 1449ء
ابوالحسن	1412ء تا 1486ء
احمد بن ماجد	1430ء تا؟	عرب جہاز راں۔ جس نے بحریات و جہاز رانی اُتے معلوماندی کتاباں تحریر دی ۔
سلیم الزماں صدیقی	1897ء تا 1994ء	جامعہ کراچى دے مرکزِ فضيلت برائے اطلاقى کيميا دے سربراہ تاے۔
اختر حمید خان	1914ء تا 1999ء	اک پاکستانی ترقی پسند کارکن تے سائنس دان تاے، جنہاں نو‏ں ترقی پزیر ممالک وچ چھوٹے قرضےآں، چھوٹی مالیاندی امدادی پروگراماں، کسان دے تعاون دے فروغ تے دیہاندی ترقی دے پروگراماں دا بانی وی کہیا جاندا اے۔
عبد الکلام	1931ء تا 2015ء	بھارت دے ايٹمى پروگرام دے خالق ہيں۔ بعد ازاں بھارت دے صدر بھى رہ‏ے۔
عبد القدیر	1936ء تا حال	آپ پاکستان دے ایٹمی پروگرام دے خالق نيں۔

ہور ویکھو

• فہرست مسلم ایجادات

تصاویر

• 
  فارابی
• 
  ابن رشد

باہرلے جوڑ

• جمیل خان (Monday 1 اپریل 2013). «مسلماناں دی جہالت دا نوحہ» (به اردو). Dawn Urdu. نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)