عباس ابن فرناس

عباس ابن فرناس
(عربی وچ: عباس بن فرناس)
پیدائشی نام	(عربی وچ: عبَّاس بن فِرناس بن وِرداس التاكِرني)
جم	سنہ 810   روندا
وفات	سنہ 887 (76–77 سال)  قرطبہ
عملی زندگی
پیشہ	موجد ،  طبیب ،  کیمیادان ،  موسیقار ،  شاعر ،  تارہ گرو
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فزکس

ابن فرناس جنہاں دا پورا نام عباس قاسم ابن فرناس سی اوہ اک موجد، مہندس، طیارچی، حکیم، شاعر تے موسیقار، طبعیات، ماہر فلکیات تے کیمیادان سن۔

ابتدائی حالات

وہ اندلس ( مسلم اسپین ) دے شہر اذن۔ رند۔ اوندا (Izf-Rand Onda) وچ 810ء وچ پیدا ہوئے تے بعد وچ 'قرطبہ' وچ رہائش اختیار کیتی۔

عباس ابن فرناس بربرنژاد تے جنوبی اسپین دے ضلع تکرنہ (Ronda) دا باشندہ سی اس نے اپنی تمام عمر قرطبہ وچ بسر کیتی تے اپنے علم و حکمت دی بنا اُتے اُس زمانے دا عظیم ترین سائنس دان کہلایا۔ اس دی ایجادات تے اختراعات بے شمار نيں تے جے اسنو‏ں اپنے زمانے دا نابغہ کہیا جائے تو بے جا نہ ہوئے گا ۔

علمی کارنامے

اوہ علم ریاضی، شاعری، طبعیات، پراسرار علوم دا ماہر تے پیچیدہ گتھیاں نو‏ں سلجھانے وچ یکتا سی اس نے پانی دی گھڑی ایجاد کیتی، کرسٹل بنانے دا فارمولا بنایا تے تاں ہور اپنی تجربہ گاہ وچ اس نے شیشے تے مشیناں دی مدد نال اک ایسا پلانیٹیریم بنایا جس وچ لوگ بیٹھ ک‏ے ستارے، بدلاں دی حرکت تے انہاں دی گرج چمک دا مظاہرہ دیکھ سکدے سن ۔

اس دی ریاضی وچ مہارت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے اک دفعہ اک تاجر بلاد مشرق دے سفر تو‏ں واپسی اُتے مشہور مسلما‏ن عالم خلیل بن احمد دی کتاب اپنے نال لیایا۔ خلیل اک عالم، شاعر تے ماہر لسانیات سی جو اٹھويں صدی وچ بغداد وچ ہو گزریا سی اس دا اک کارنامہ عربی دی پہلی لغت تیار کرنا اے۔ اس نے شاعری وچ علم عروض تے حسابی تقطیع دی بنیاد پائی سی۔ ایہ کتاب اسپین وچ بالکل نویں آئی سی تے کوئی اس دے مندرجات تو‏ں واقف نئيں سی تے نہ اس دی تشریح کرنے اُتے قادر سی چنانچہ ایہ کتاب ابن فرناس دے سپرد کیتی گئی۔ اوہ اسنو‏ں لے ک‏ے اک گوشے وچ چند ساعت دے لئی بیٹھ گیا تے اس دے بعد اُس نے اس کتاب دی ریاضیاتی ترکیب تے مطالب وڈی وضاحت تو‏ں اپنے حاضرین نو‏ں بیان کیتے جسنو‏ں سن ک‏ے اوہ اس دی مہارت تے یادداشت اُتے ششدر رہ گئے ۔

دا رہائے نمایاں

822ء وچ جدو‏‏ں نواں خلیفہ عبدالرحمان دوم تخت نشین ہويا تو اس نے دنیا تو‏ں تمام با صلاحیت افراد نو‏ں اکٹھا کرنا شروع کیتا تو انہاں وچو‏ں اک ابن عباس وی سن۔

خلیفہ عبد الرحمان دوم دے زیر سرپرستی 852ء وچ اک بہادر شخص جس دا نام ارمن فرمن (Armen Firman) سی اس نے پراں دی طرح دی اک وڈی ساری چادر دے ذریعے قرطبہ دی اک اونچی عمارت تو‏ں اڑنے دی کوشش دا مظاہرا کیتا اس دے لئی لوگاں نال شرط وی لگائی مگر اوہ فوراً ہی نیچے گر گیا تے اس نو‏ں معمولی جہیاں چوٹاں آئیاں۔ ارمن کسی حد تک اپنی شرط جت گیا سی اس نو‏ں دنیا دا سب تو‏ں پہلا پیرا شوٹ وی کہیا جاندا اے۔ عباس ابن فرناس وی ایہ دیکھنے دے لئی اوتھ‏ے موجود سن۔ اس دے بعد ابن فرناس نے وی اُڑان اُتے تجربات کرنا شروع ک‏ر دتے تے تئیس سال بعد انہاں دا تجربہ کسی حد تک کامیاب وی رہیا۔

فائل:Voo-ibn-firnas.jpg

عباس ابن فرناس دے بنائے ہوئے اڑان مشین دا خاکہ

اس دا سب تو‏ں بڑا کارنامہ تاریخ وچ پہلی انسانی پرواز اے۔ اوہ گھنٹےآں پرندیاں نو‏ں محو پرواز دیکھ ک‏ے انہاں دی طرح اڑنے دا خواہش مند سی اس نے کئی برس پرندیاں دی پرواز دی تکنیک یعنی ایروڈائنامیکس دا بغور مطالعہ کیتا تے اک دن ایہ اعلان کیتا کہ انسان وی پرندیاں دی طرح اڑ سکدا اے۔ جدو‏‏ں اس دے ناقدین نے اُس دا مذاق اڑایا تو اس نے اپنی تھیوری دا عملی مظاہرہ بذات خود کرنے دا اعلان ک‏ر دتا ۔

اس نے پرندےآں ورگے دو پر سائز وچ اپنے وزن دے مطابق تیار کیتے تے انہاں دے فریم ریشم دے کپڑے تو‏ں منڈھ دتے۔ پھر قرطبہ تو‏ں دو میل دور شمال مغرب وچ واقع امیر عبد الرحمن الداخل دے بنائے ہوئے محل رصافہ دے اُتے واقع اک پہاڑی اُتے چڑھ گیا تے کئی سو تماش بیناں دی موجودگی وچ چٹان دے اُتے کھڑا ہو دے دونے پر اپنے جسم دے نال بنھ لئے۔ تماشائی وڈی حیرت تے تعجب نال ایہ ساری کارروائی دیکھ رہ‏ے سن انہاں دا خیال سی کہ اوی اسی کوشش وچ اس پاگل سائنسدان دی ہڈیاں تک سلامت نئيں بچن گئیاں۔ اپنیاں تیاریاں مکمل کرنے دے بعد ابن فرناس نے تماشائیاں دی جانب اک نظر دیکھیا تے پھر پہاڑی تو‏ں چھلانگ لگا دتی۔ اوہ اپنے پراں دی مدد نال ہوي وچ کچھ دیر تیرتا رہیا تے پہاڑ تو‏ں کچھ فاصلے اُتے واقع اک میدان وچ بحفاظت اتر گیا، اگرچہ اس دی کمر لینڈنگ دے دوران دباو دی وجہ تو‏ں تھوڑی بہت متاثر ہوئی۔ اس وقت اس دی عمر 65 یا 70 برس بیان کیتی جاندی اے۔ ایہ واقعہ نویں صدی دے دوسرے ربع وچ پیش آیا تے اس طرح اوہ انسانی تاریخ دا ہويا وچ پہلا اڑنے والا انسان کہلایا ۔

اس نے اپنا تجربہ اسی جگہ اُتے ارمان دی چھلانگ دے تقریباً تئیس برس بعد کیتا۔ ایہ جگہ ایسی پہاڑیاں اُتے مشتمل سی جس دے نیچے اک بہت بڑا ہموار قطعہ زمیں واقع سی اس جگہ ہوا نیچے زمین تو‏ں ہو کے پہاڑیاں تو‏ں ٹکراتی سی تے اس دے بعد بلندی دی جانب جاندی سی۔ اوتھ‏ے پرندے ہوا دی اس قوت دی وجہ تو‏ں دوران پرواز فضا وچ معلق رہنے دا مزہ اٹھاندے سن۔ ابن فرناس نے پچھلے تئیس برس ایروڈانامیکس دا مطالعہ کردے ہوئے گزارے سن۔ مقررہ دن چھلانگ لگانے دے بعد ابن فرناس ہوا وچ کچھ روایات دے مطابق دس سیکنڈ پرواز کردا رہیا مگر لینڈنگ دے دوران زمین نال بری طرح ٹکرایا۔ اس دی کمر تے چند دوسری ہڈیاں متاثر ہوئیاں جس دی وجہ تو‏ں اوہ اک عرصہ صاحب فراش رہیا۔ مگر اوہ کچھ مدت بعد اپنی اس معذوری تے بڑھاپے دے باوجود چلنے پھرنے دے قابل ہو گیا۔ ایہ درد تے معذوری اس دی بقیہ عمر دے بارہ سال تک اس دے نال رہی۔ قدامت پرست لوگاں دا کہنا سی کہ خدا نے اس نو‏ں سزا دتی اے کیونکہ اس نے فانی انسان ہوندے ہوئے خدا دی دوسری مخلوق دی طرح بلندی اُتے جانا چاہیا سی اس طرح دے طعنے اوہ اپنی بقیہ عمر جدو‏‏ں وی عوام دے درمیان جاندا لوگاں تو‏ں سندا رہیا۔ اپنی جسمانی تکلیف نو‏ں کم کرنے دی خاطر اوہ شراب تے نشہ آور ادویات دا سہارا لیندا رہیا۔ پر انہاں بقیہ سالاں وچ اس نے اپنے پلانیٹیریم نو‏ں امیر اندلس دی فرمائش اُتے موبائل بنایا۔ ریت تو‏ں بلور بنانے دا کم جاری رکھیا، پانی تے دوسری قسم دیاں گھڑیاں بنانا وی جاری رکھیا ۔

اپنے فارغ وقت وچ اوہ اکثر غور کردا کہ آخر پرواز کرنے والے سوٹ وچ کیہ خرابی سی جس دی وجہ تو‏ں اسنو‏ں چوٹ دا صدمہ اٹھانا پیا۔ اس دی سمجھ وچ ایہی آیا کہ پرندے اپنی پرواز تے لینڈنگ دے دوران اپنی دم دا استعمال کردے نيں۔ اس نے پر تاں بنا لئے سن مگر دم دی اہمیت نو‏ں اچھی طرح سمجھ نئيں سکیا سی اسنو‏ں اپنی اس غلطی دا احساس شاید آخری سانس تک رہیا ۔

ابن فرناس دے گزرنے دے کئی سال بعد تقریباً 1010ء وچ اک یورپی راہب ایلمر مالسمبری (Eilmer of Malmesbury)نے وی عباس ابن فرناس دے بنائے ہوئے ڈیزائن دے مطابق اڑن مشین بنائی تے اس دے مزید کچھ صدیاں بعد پندرہویں صدی وچ لیونارڈو ڈاؤنچی نے اس وچ اضافہ کیتا ۔

علم ہیئت تے فلکیات (Astronomy) تے علوم نجوم (Astrology) دے ضمن وچ اندلسی مسلما‏ن سائنسداناں وچ اگرچہ علی بن خلاق اندلسی تے مظفرالدین طوسی دی خدمات وڈی تاریخی اہمیت دیاں حامل نيں، مگر انہاں تو‏ں وی بہت پہلے تیسری صدی ہجری وچ قرطبہ (Cordoba) دے عظیم سائنسدان عباس بن فرناس نے اپنے گھر وچ اک کمرہ تیار ک‏ر رکھیا سی جو دور جدید دی سیارہ گاہ (Planetarium) دی بنیاد بنیا۔ اس وچ ستارے، بدل تے بجلی دی گرج چمک ورگے مظاہرِ فطرت دا بخوبی مشاہدہ کیتا جاسکدا سی عباس بن فرناس اوہ عظیم سائنس دان اے جس نے دنیا دا سب تو‏ں پہلا ہوائی جہاز بناکے اڑایا۔ بعد ازاں البیرونی (Al-berouni) تے ازرقیل (Azarquiel) وغیرہ نے (Equatorail Instruments) نو‏ں وضع کیتا تے ترقی دتی۔

اس نے قلمی چٹاناں نو‏ں توڑنے دے لئی مشین بنائی تے تال ترازُو (Metribine) وی بنائی۔ اس دے علاوہ آبی گھڑی وی ایجاد دتی ۔ no |title= specified

یادگار

• عباس ابن فرناس دے نام اُتے چند وچ اک گڑھے دا نام وی رکھیا گیا اے۔
• ہسپانیہ وچ ابن فرناس دے نام اُتے اک برج بنایا گیا
• دبئی دے ابن بطوطہ شاپنگ مال وچ ابن فرناس دا مجسمہ اڑان دے تجربات دے حالت وچ نصب کیتا گیا
• ہسپانیہ وچ اس دا مجسمہ بناکے نصب کیتا گیا ۔

تنازع

کہیا جاندا اے کہ اس دی موت دی وجہ پرواز دے تجربات سن۔ جس دے متعلق اس دور دے قدامت پسند طبقے اس دی موت نو‏ں خود کشی قرار دے ک‏ے اسنو‏ں قابل نفرت بنانا چاہندے سن۔ چند مورخین کہندے نيں کہ ارمان فرمان دراصل ابن فرناس دا لاطینی نام اے۔

ہور ویکھو

• مسلم سائنسداناں دی فہرست

حوالے