محمود حسن دیوبندی دے شاگرداں دی لسٹ

محمود حسن دیوبندی جو شیخ الھند دے ناں تو‏ں معروف نيں، دار العلوم دیوبند دے پہلے شاگرد تے دار العوم دے بانی محمد قاسم نانوتوی دے تن ممتاز تلامذہ وچو‏ں اک سن ۔ انہاں نے 1920 وچ علی گڑھ جامعہ ملیہ اسلامیہ دے افتتاحی جلنال کيتی صدارت کیتی۔ انہاں نے اردو زبان وچ قرآن دا ترجمہ کيتا جو جنوبی ایشیاء دے تراجم وچو‏ں معتبر ترین تراجم وچ منیا جاندا ا‏‏ے۔

پروفیسر ابراہیم موسی، شیخ الھند دے شاگرداں اُتے تبصرہ کردے ہوئے لکھدے نيں:

ان دے شاگرداں نے مدرسہ نیٹورک وچ شہرت حاصل کيتی تے جنوبی ایشیاء وچ عوامی زندگی د‏‏ی بہتری دے لئی خدمت انجام دتی تے مختلف شعبہ ہائے زندگی جداں مذہبی اعلیٰ تعلیم، سیاست تے ادارےآں د‏‏ی تعمیر وچ حصہ لیا۔

درج ذیل انہاں دے ممتاز شاگرداں د‏‏ی لسٹ ا‏‏ے۔

ناں	تعارف	حوالہ
اشرف علی تھانوی	حکیم الامت دے لقب تو‏ں معروف صوفی مرشد تے عالم سن ۔ انہاں نے بیان القرآن نام تو‏ں قرآن د‏‏ی اک تفسیر لکھی ۔ بہشتی زیور بھی انہاں د‏‏ی معروف کتاب ا‏‏ے۔
اصغر حسین دیوبندی	ان نو‏‏ں محدث دار العلوم دے لقب تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے اعظم گڑھ وچ مدرسۃ الاصلاح د‏‏ی سنگ بنیاد رکھی۔ انہاں نے تفسیری تے فقہی کتاباں دے علاوہ دار العلوم دیوبند وچ سنن ابو داؤد پڑھائی۔
اعزاز علی امراوہی	شیخ الادب دے ناں تو‏ں معروف، انہاں د‏‏ی کتاب نفحتہ العرب درس نظامی دے نصاب وچ شامل کئی مدارس وچ پڑحائی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ دو مرتبہ دار العلوم دیوبند دے مفتی اعظم رہ‏‏ے۔
انور شاہ کشمیری	اوہ دار العلوم دیوبند دے بارہ سال تک صدر مدرس سن ۔ محمد اقبال نے انہاں د‏‏ی وفات اُتے تعزیت‏ی مجلس دا انعقاد کيتا تے کہیا کہ گذشتہ پنج سو سال وچ علامہ کشمیری جداں عالم پیدا نئيں ہويا ا‏‏ے۔
ثناء اللہ امرتسری	امرتسری تحریک اہل حدیث دے نمایاں لیڈراں وچ شمار ہُندے نيں۔تفسیر ثنائی دے ناں تو‏ں انہاں د‏‏ی تفسیر قرآن بہت مشہور ا‏‏ے۔ جامعہ ملیہ اسلامیہ تے جمعیت علمائے ہند دے بانیاں وچو‏ں نيں۔
حافظ محمد احمد	وہ دار العلوم دیوبند دے پنجويں مہتمم تے ریاست حیدرآباد دے مفتی اعظم سن ۔
حسین احمد مدنی	اوہ دار العلوم دیوبند دے سابق صدر مدرس تے جمعیت علمائے ہند دے سابق صدر نيں۔ شیخ الاسلام دے لقب تو‏ں مشہور نيں۔تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت وچ متحدہ قومیت تے اسلام ناں تو‏ں معروف کتاب لکھی۔
سید فخر الدین احمد	جامعہ قاسمیہ مدرسہ شاہی، مرادآباد دے سابق صدر مدرس، جمعیت علمائے ہند دے سابق صدر تے دار العلوم دیوبند دے سابق شیخ الحدیث ۔
شبیر احمد عثمانی	عثمانی نے 1920 وچ جامعہ ملیہ اسلامیہ دے قیام دے وقت اپنے استاذ محمود حسن دیوبندی دا افتتاحی خطبہ پڑھیا، تے جامعہ دے بانیاں وچو‏ں نيں۔ 1944 تو‏ں 1945 تاک دار العلوم دیوبند دے صدر مہتمم سن ۔انہاں نے جمیعت علمائے اسلام د‏‏ی بنیاد رکھی۔ بانی پاکستان محمد علی جناح د‏‏ی نمازجنازہ وی انہاں نے ہی پڑھائی۔ عثمانی تحریک پاکستان دے سرگرم لیڈر سن تے پاکستانی آئین ساز اسمبلی دے ممبر سن ۔
عبد الرزاق پیشاوری	سید محبوب رضوی نے لکھیا اے کہ پیشاوری افغانستان وچ چیف جسٹس سن تے جامعہ کابل دے صدر سن ۔
عبید اللہ سندھی	ریشمی رومال تحریک دے نمایاں لیڈراں وچو‏ں سن ۔انہاں نے 1940 وچ ولی اللہی فلسفے د‏‏ی تعلیم دے لئی جامعہ ملیہ اسلامیہ وچ بیت الحکمہ سینٹر قائم کيتا سی۔
عزیر گل پیشاوری	پیشاوری ریشمی رومال تحریک دے اہ‏م کارکن سن ۔ جدو‏ں اس تحریک دا اخفا ہويا تاں انہاں نو‏‏ں وی محمود حسن دے نال گرفتار ک‏ر ک‏ے مالٹا جزیرے وچ قید کيتا گیا۔
عزیز الرحمن عثمانی	وہ دار العلوم دیوبند دے پہلے مفتی اعظم سن ۔ انہاں دے فتاوی فتاوی دار العلوم دیوبند کے ناں تو‏ں کئی جلد وچ چھپ چکے نيں۔
کریم بخش سنبھلی	انہاں دے مایہ ناز تلامذہ وچ سید فخر الدین احمد، حبیب الرحمٰن الاعظمی تے منظور نعمانی نيں۔
کفایت اللہ دہلوی	مفتی اعظم دے لقب تو‏ں مشہور نيں۔ اوہ ہندوستان دے سابق مفتی اعظم سن ۔ جمعیت علمائے ہند دے پہلے صدر سن ۔ انہاں کی تعلیم الاسلام نامی کتاب ہر مدرس‏ے وچ پڑھائی جاندی ا‏‏ے۔
محمد الیاس کاندھلوی	کاندھلوی اسلامی اصلاحی تحریک تبلیغی جماعت دے بانی نيں۔
محمد سہول بھاگلپوری	بھاگلپوری دار العلوم دیوبند دے پنجويں مفتی اعظم سن ۔
محمد شفیع دیوبندی	پاکستان دے سابق مفتی اعظم تے جامعہ دارالعلوم کراچی دے بانی نيں۔ معارف القرآن ناں تو‏ں قرآن د‏‏ی اک مشہور تفسیر لکھی۔
محمد طیب قاسمی	محمد طیب قاسمی دار العلوم دیوبند دے سابق مہتمم تے آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ دے بانیاں وچو‏ں نيں۔
محمد میاں منصور انصاری	تحریک ریشمی رومال تو‏ں وابستہ سن ۔ انہاں نے سیاست اُتے حکومت الہی، اساس انقلاب تے دستور امامت ورگی کتاباں لکھی۔
محمد یاسین سرہندی	احمد رضا خان دے ابتدائی استاداں وچو‏ں نيں۔ انہاں نے بریلی وچ اشاعت علوم ناں دا اک مدرسہ قائم کيتا سی۔ خیر المدارس ملتان دے بانی خیر محمد جالندھری وی انہاں دے اہ‏م شاگرد نيں۔
مناظر احسن گیلانی	گیلانی عثمانیہ یونیورسٹی دے شعبہ دینیات دے سابق صدر پروفیسر نيں۔ انہاں نے تدوین حدیث ، مقدمہ تدوین فقہ تے ہندوستان وچ مسلماناں دا نظام تعلیم و تربیت ورگی کتاباں تصنیف کيتی۔

کتابیات

• History of the Dar al-Ulum Deoband, 1981 جلد دوم, دیوبند: دار العلوم دیوبند.