لبنانی خانہ جنگی

Lebanese Civil War
بسلسلہ the Arab Cold War, the Arab–Israeli conflict, and the Iran–Israel proxy conflict
فائل:HolidayInnBeirut1990.png Top to bottom, and left to right: Monument at Martyrs' Square in Beirut, Shiite Muslim Amal militiaman firing his AK-47 assault rifle, The USS New Jersey firing a salvo from its 16"/50 guns during a deployment off the coast of Beirut, aftermath of the 1983 United States embassy bombing in Beirut, The ruined Holiday Inn Beirut after the Battle of the Hotels, Palestinian Fatah rally in Beirut.
تاریخ ۱۳ اپریل ۱۹۷۵ – ۱۳ اکتوبر 1990 (15 سال اور 6 ماہ) مقام Republic of Lebanon نتیجہ Taif Agreement Christian-to-Muslim representation in Lebanese parliament changed from ratio of 55:45 to 50:50 Political powers of Muslim-reserved prime ministerial position strengthened over Christian-reserved presidency position Disarmament of all Lebanese and non-Lebanese militias (excluding Hezbollah) Continuation of hostilities between Lebanon and the Palestine Liberation Organization (PLO) Expulsion of the PLO from Lebanon following the Battle of Sidon in 1991 Collapse of the Israeli-backed State of Free Lebanon Emergence of Hezbollah as a power player in Lebanon سرحدی تبدیلیاں Syrian occupation of northern and eastern Lebanon until 30 اپریل ۲۰۰۵ Israeli occupation of southern Lebanon until 25 مئی 2000
محارب
Lebanese Front Kataeb Party Lebanese Forces Militia Marada Brigades (until 1978) Guardians of the Cedars Al-Tanzim Lebanese Youth Movement (MKG) Tyous Team of Commandos Zahliote Group Shuraya Party Vanguard of the Maani Army (MDJ) (Other minor organizations) Army of Free Lebanon (until 1977) SLA (from 1976) اسرائیل (from 1978) Tigers Militia (until 1980)	Lebanese National Movement (1975–1982) Jammoul (1982–1990) List Al-Mourabitoun Progressive Socialist Party (PSP) Lebanese Communist Party (LCP) Syrian Social Nationalist Party in Lebanon (SSNP) Communist Action Organization in Lebanon (OCAL) Lebanese Movement in Support of Fatah (LMSF) Arab Socialist Ba'ath Party – Lebanon Region Revolutionary Communist Group Sixth of فروری Movement Socialist Arab Lebanon Vanguard Party (SALVP) Popular Nasserist Organization (PNO) Lebanese Arab Army (LAA) Other minor organizations سانچہ:Country data PLO PLO (1975–83) ASALA Hezbollah (1985–1990) ایران (from 1980, mainly IRGC and Army paramilitary units) Islamic Unification Movement (from 1982)	Syria (1976, 1983–1991) Amal Movement PNSF Marada Brigades (left LF in 1978; aligned with Syria)	Lebanese Armed Forces UNIFIL (from 1978) Multinational Force in Lebanon (1982–1984) امریکہ فرانس اٹلی Arab Deterrent Force (1976–1982) List سعودی عرب (1976–79) سوڈان (1976–79) متحدہ عرب امارات (1976–79) Libya (1976 only) جنوبی یمن (1976–77)
کمانڈر اور رہنما
Bachir Gemayel ⚔ Amine Gemayel William Hawi ⚔ Elie Hobeika Samir Geagea Etienne Saqr Georges Adwan Saad Haddad # Antoine Lahad Menachem Begin Ariel Sharon Rafael Eitan Avigdor Ben-Gal Dany Chamoun ⚔	Kamal Jumblatt ⚔ Walid Jumblatt Inaam Raad Abdallah Saadeh Assem Qanso George Hawi Elias Atallah Muhsin Ibrahim Ibrahim Kulaylat Ali Eid سانچہ:Country data PLO Yasser Arafat سانچہ:Country data PLO George Habash Hagop Hagopian Monte Melkonian Subhi al-Tufayli Abbas al-Musawi Said Shaaban	Hafez al-Assad Mustafa Tlass Nabih Berri Tony Frangieh ⚔	Michel Aoun Emmanuel Erskine William O'Callaghan Gustav Hägglund Timothy J. Geraghty
طاقت
		25,000 troops (1976)	1,200 troops 1,000 troops 1,000 troops 700 troops 700 troops
120,000–150,000 people killed

سانچہ:Campaignbox Lebanese Civil Warسانچہ:Campaignbox Lebanonسانچہ:تریخ لبنان

لبنانی خانہ جنگی ( عربی: الحرب الأهلية اللبنانية ) اک کثیر جہ‏تی مسلح تصادم سی جو ۱۹۷۵ تو‏ں ۱۹۹۰ تک ہويا۔ اس دے نتیجے وچ اک اندازے دے مطابق ۱۲۰٬۰۰۰ ہلاکتاں ہوئیاں تے لبنان تو‏ں تقریباً ۱۰ لکھ افراد د‏‏ی نقل مکانی ہوئی۔

لبنانی آبادی دے تنوع نے تنازعہ د‏‏ی قیادت تے اس دے دوران اک قابل ذکر کردار ادا کیا: ساحلی شہراں وچ سنی مسلما‏ن تے عیسائی اکثریت اُتے مشتمل سن ۔ شیعہ مسلما‏ن بنیادی طور اُتے جنوب وچ تے مشرق وچ وادی بیقا وچ مقیم سن ۔ تے دروز تے عیسائیاں نے ملک دے پہاڑی علاقےآں نو‏‏ں آباد کيتا۔ لبنانی حکومت نو‏‏ں میرونائٹ مسیحی برادری دے اشرافیہ دے زیر اثر چلایا جاندا سی۔ سیاست تے مذہب دے درمیان تعلق نو‏‏ں فرانسیسی مینڈیٹ دے تحت ۱۹۲۰ تو‏ں ۱۹۴۳ تک مضبوط کيتا گیا سی، تے ملک دے پارلیمانی ڈھانچے نے اپنی عیسائی اکثریت‏ی آبادی دے لئی اک اہ‏م پوزیشن د‏‏ی حمایت د‏‏ی سی۔ پر، ملک وچ مسلماناں د‏‏ی اک وڈی آبادی سی، تے بوہت سارے عربی تے کھبے بازو دے گروہاں نے عیسائی اکثریت‏ی مغرب نواز حکومت کیت‏‏ی مخالفت کيتی۔ ۱۹۴۸ تے ۱۹۶۷ وچ ہزاراں فلسطینیاں د‏‏ی آمد نے لبنان د‏‏ی آبادی نو‏‏ں مسلم آبادی دے حق وچ بدلنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ سرد جنگ نے لبنان اُتے اک طاقتور ٹُٹ پھوٹ دا اثر ڈالیا، جو ۱۹۵۸ دے لبنانی بحران تو‏ں پہلے دے سیاسی پولرائزیشن تو‏ں گہرا تعلق سی، کیونجے عیسائیاں نے مغربی دنیا دا نال دتا جدو‏ں کہ کھبے بازو، مسلم تے پین عرب گروپ سوویت تو‏ں منسلک عرب ملکاں دے نال سن ۔ .

مارونائٹ-عیسائی تے فلسطینی افواج دے درمیان لڑائی (بنیادی طور اُتے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن د‏‏ی طرف تو‏ں) ۱۹۷۵ وچ شروع ہوئی۔ کھبے بازو، مسلم تے پین عربی لبنانی گروپاں نے لبنان وچ فلسطینیاں دے نال اتحاد قائم کيتا۔ لڑائی دے دوران، اتحاد تیزی تو‏ں تے غیر متوقع طور اُتے بدل گئے۔ ہور برآں، اسرائیل تے شام ورگی بیرونی طاقتاں جنگ وچ شام‏ل ہوئیاں تے مختلف دھڑاں دے نال مل ک‏ے لڑاں۔ مختلف امن فوجاں، جداں لبنان وچ کثیر القومی فورس تے لبنان وچ اقوام متحدہ د‏‏ی عبوری فورس ، وی تنازع دے دوران ملک وچ تعینات سی۔

۱۹۸۹ دا طائف معاہدہ جنگ دے خاتمے دا آغاز سی۔ جنوری ۱۹۸۹ وچ عرب لیگ د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر کردہ اک کمیٹی نے تنازعات دے حل د‏‏ی تشکیل شروع کيتی۔ مارچ ۱۹۹۱ وچ ، لبنانی پارلیمنٹ نے اک عام معافی دا قانون منظور کيتا جس دے نفاذ تو‏ں پہلے تمام سیاسی جرائم نو‏‏ں معاف کر دتا گیا۔ مئی ۱۹۹۱ وچ ، لبنان وچ تمام ملیشیا نو‏‏ں تحلیل کر دتا گیا، سوائے حزب اللہ کے، جدو‏ں کہ لبنانی مسلح افواج نے لبنان دے واحد وڈے غیر فرقہ وارانہ ادارے دے طور اُتے آہستہ آہستہ دوبارہ تعمیر کرنا شروع کر دتی۔ جنگ دے بعد وی سنیاں تے شیعاں دے درمیان مذہبی کشیدگی برقرار رہی۔

پس منظر

نوآبادیات‏ی حکومت

۱۸۶۰ وچ ماؤنٹ لبنان دے عثمانی معتصرفات وچ دروز تے مارونائٹس دے درمیان خانہ جنگی شروع ہوئی، جو ۱۸۴۲ وچ انہاں دے درمیان تقسیم ہو گئی سی۔ جنگ دے نتیجے وچ تقریباً ۱۰٬۰۰۰ عیسائیاں تے گھٹ تو‏ں گھٹ ۶٬۰۰۰ دروز دا قتل عام ہويا۔ ۱۸۶۰ د‏‏ی جنگ نو‏‏ں دروز نے اک فوجی فتح تے سیاسی شکست سمجھیا۔

مطصرف دور وچ کوہ لبنان وچ فوجی

پہلی جنگ عظیم لبنانیاں دے لئی مشکل سی۔ جدو‏ں کہ باقی دنیا عالمی جنگ کيت‏ی لپیٹ وچ سی، لبنان وچ لوک قحط دا شکار سن جو تقریباً چار سال تک جاری رہے گا۔ سلطنت عثمانیہ (۱۹۰۸–۱۹۲۲) د‏‏ی شکست تے تحلیل دے نال، ترک حکمرانی ختم ہو گئی۔

فرانس نے لیگ آف نیشنز دے تحت شام تے لبنان دے لئی فرانسیسی مینڈیٹ دے تحت علاقے دا کنٹرول سنبھال لیا۔ فرانسیسیاں نے ریاست گریٹر لبنان نو‏‏ں مارونائٹس دے لئی محفوظ پناہ گاہ دے طور اُتے بنایا، لیکن اس وچ سرحداں دے اندر اک وڈی مسلم آبادی شام‏ل سی۔ ۱۹۲۶ وچ ، لبنان نو‏‏ں اک جمہوریہ قرار دتا گیا، تے اک آئین اپنایا گیا۔ اُتے ۱۹۳۲ وچ آئین نو‏‏ں معطل کر دتا گیا۔ مختلف دھڑاں نے شام دے نال اتحاد، یا فرانسیسیاں تو‏ں آزادی د‏‏ی کوشش کيتی۔ ۱۹۳۴ وچ ملک د‏‏ی پہلی (تے صرف اج تک) مردم شماری ہوئی سی۔

۱۹۳۶ وچ مارونائٹ فلانج پارٹی د‏‏ی بنیاد پیئر جیمائل نے رکھی سی۔

آزادی

دوسری جنگ عظیم تے ۱۹۴۰ د‏‏ی دہائیاں نے لبنان تے مشرق وسطیٰ وچ وڈی تبدیلی لائی۔ لبنان د‏‏ی آزادی دا وعدہ کيتا گیا سی، جو ۲۲ نومبر ۱۹۴۳ نو‏‏ں حاصل کيتا گیا سی۔ آزاد فرانسیسی فوجی، جنہاں نے ۱۹۴۱ وچ بیروت نو‏‏ں ویچی فرانسیسی افواج تو‏ں چھڑانے دے لئی لبنان اُتے حملہ کيتا سی، ۱۹۴۶ وچ ملک چھڈ دتا۔ مارونیاں نے ملک تے معیشت اُتے اقتدار سنبھال لیا۔ اک ایسی پارلیمنٹ بنائی گئی جس وچ مسلماناں تے عیسائیاں دونے د‏‏ی نشستاں دا کوٹہ مقرر سی۔ اس دے مطابق صدر میرونائٹ، وزیر اعظم سنی مسلما‏ن تے پارلیمنٹ دا اسپیکر شیعہ مسلما‏ن ہونا سی۔

۱۹۴۷ دے اواخر وچ فلسطین دے لئی اقوام متحدہ د‏‏ی تقسیم دا منصوبہ فلسطین وچ خانہ جنگی ، لازمی فلسطین دا خاتمہ تے ۱۴ مئی ۱۹۴۸ نو‏‏ں اسرائیلی اعلانِ آزادی دا باعث بنا ۔ قومیت دے نال، جاری خانہ جنگی اسرائیل تے عرب ریاستاں دے درمیان ریاستی تنازعہ، ۱۹۴۸ د‏‏ی عرب اسرائیل جنگ وچ تبدیل ہو گئی۔ ایہ سب فلسطینی پناہ گزیناں نو‏‏ں سرحد پار کرکے لبنان وچ داخل ہونے دا باعث بنیا۔ فلسطینی مستقب‏‏ل وچ لبنانی خانہ جنگی وچ بہت اہ‏م کردار ادا کرن گے، جدو‏ں کہ اسرائیل دے قیام نے لبنان دے ارد گرد دے علاقے نو‏‏ں یکسر تبدیل کر دتا۔

امریک‏‏ی میرین ۱۹۵۸ دے لبنان دے بحران دے دوران بیروت دے باہر اک مورچہ وچ بیٹھیا ا‏‏ے۔

جولائ‏ی ۱۹۵۸ وچ لبنان نو‏‏ں مارونائٹ عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان خانہ جنگی دا خطرہ سی۔ صدر کیملی چامون نے لبنانی سیاست اُتے جو لبنان دے روايتی سیاسی خانداناں دے ذریعے استعمال کيتا گیا اے اسنو‏ں توڑنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ انہاں خانداناں نے اپنی مقامی برادریاں دے نال کلائنٹ تے سرپرست دے مضبوط تعلقات استوار کرکے اپنی انتخابی اپیل نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ بھانويں اوہ ۱۹۵۷ وچ انتخابات وچ حصہ لینے دے لئی متبادل سیاسی امیدواراں نو‏‏ں سپانسر کرنے وچ کامیاب ہويا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں روايتی خاندان اپنی پوزیشناں کھو بیٹھے، انہاں خانداناں نے فیر چمون دے نال جنگ شروع کر دتی، جسنو‏ں پاشااں د‏‏ی جنگ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

پچھلے سالاں وچ ، مصر دے نال کشیدگی ۱۹۵۶ وچ اس وقت ودھ گئی سی جدو‏ں غیر وابستہ صدر، کیملی چامون نے، مصر دے صدر جمال عبدالناصر نو‏‏ں ناراض کردے ہوئے، سوئز بحران دے دوران مصر اُتے حملہ کرنے والی مغربی طاقتاں دے نال سفارتی تعلقات منقطع نئيں کيتے سن ۔ ایہ سرد جنگ دے دوران سی تے چمون نو‏‏ں اکثر مغرب نواز کہیا جاندا اے، حالانکہ اس نے سوویت یونین دے نال کئی تجارتی معاہدےآں اُتے دستخط کيتے سن (دیکھو گینڈزیئر)۔ پر، ناصر نے امریکا د‏‏ی قیادت وچ بغداد معاہدے دے لئی مشتبہ حمایت د‏‏ی وجہ تو‏ں چمون اُتے حملہ کيتا سی۔ ناصر نے محسوس کيتا کہ مغرب نواز بغداد معاہدہ عرب قوم پرستی دے لئی خطرہ ا‏‏ے۔ پر، صدر چمون نے غیر ملکی فوجاں تو‏ں تحفظ نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی علاقائی معاہدےآں د‏‏ی طرف دیکھیا: لبنان دے پاس تاریخی طور اُتے اک چھوٹی سی کاسمیٹک فوج سی جو لبنان د‏‏ی علاقائی سالمیت دے دفاع وچ کدی موثر نئيں سی، تے ایہی وجہ اے کہ بعد دے سالاں وچ PLO دے گوریلا دھڑاں نو‏‏ں لبنان وچ داخل ہونا آسان ہو گیا۔ تے اڈے قائم کيتے، ہور ۱۹۶۸ دے اوائل وچ اسرائیل دے نال سرحد اُتے فوجی بیرکاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ابتدائی جھڑپاں وچ فوج نے نہ صرف پی ایل او نو‏‏ں اپنی بیرکاں اُتے کنٹرول کھو دتا بلکہ کئی فوجیاں نو‏‏ں وی کھو دتا۔ اس تو‏ں پہلے وی صدر چمون بیرونی قوتاں دے لئی ملک دے خطرے تو‏ں آگاہ سن ۔

لیکن انہاں دے لبنانی پین عربی سنی مسلم وزیر اعظم راشد کرامی نے ۱۹۵۶ تے ۱۹۵۸ وچ ناصر د‏‏ی حمایت کيتی۔ لبنانی مسلماناں نے حکومت اُتے زور دتا کہ اوہ شام تے مصر دے اتحاد تو‏ں تشکیل پانے والے نويں متحدہ عرب جمہوریہ وچ شام‏ل ہو جائے، جدو‏ں کہ لبنانیاں د‏‏ی اکثریت تے خاص طور اُتے مارونیاں نے لبنان نو‏‏ں اپنی خود مختار پارلیمنٹ دے نال اک آزاد ملک دے طور اُتے برقرار رکھنا چاہیا۔ صدر کیملی نے اپنی حکومت دے خاتمے دا خدشہ ظاہر کيتا تے امریک‏‏ی مداخلت دا مطالبہ کيتا۔ اس وقت امریکا سرد جنگ وچ مصروف سی۔ چمون نے ایہ اعلان کردے ہوئے مدد طلب کيت‏‏ی کہ کمیونسٹ اس د‏ی حکومت دا تختہ الٹنے جا رہے نيں۔ چمون نہ صرف سابق سیاسی مالکان د‏‏ی بغاوت دا جواب دے رہیا سی بلکہ اس حقیقت دا وی جواب دے رہیا سی کہ مصر تے شام دونے نے لبنانی تنازعے وچ پراکسیاں نو‏‏ں تعینات کرنے دا موقع لیا سی۔ اس طرح عرب نیشنلسٹ موومنٹ (ANM)، جس د‏‏ی قیادت جارج حبش نے د‏‏ی تے بعد وچ پاپولر فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین (PFLP) تے PLO دا اک دھڑا بن گیا، ناصر دے ذریعے لبنان وچ تعینات کيتا گیا۔ اے این ایم اک خفیہ ملیشیا سی جو ۱۹۵۰ د‏‏ی دہائی وچ ناصر د‏‏ی بولی اُتے اردنی بادشاہت تے عراقی صدر دونے دے خلاف بغاوت د‏‏ی کوششاں وچ ملوث سی۔ الفتح دے بانی ارکان، بشمول یاسر عرفات تے خلیل وزیر ، وی بغاوت نو‏‏ں اک ایداں دے ذریعہ دے طور اُتے استعمال کرنے دے لئی لبنان گئے جس دے ذریعے اسرائیل دے خلاف جنگ نو‏‏ں ہويا دتی جا سکدی ا‏‏ے۔ انہاں نے یزید صائغ دے کم دے مطابق طرابلس شہر وچ حکومت‏ی سیکورٹی دے خلاف مسلح افواج نو‏‏ں ہدایت دے ک‏ے لڑائی وچ حصہ لیا۔

اس سال، صدر چمون مارونائٹ آرمی دے کمانڈر فواد چہاب نو‏‏ں مسلم مظاہرین دے خلاف مسلح افواج دے استعمال دے لئی قائل کرنے وچ ناکا‏م رہ‏ے، اس خوف تو‏ں کہ اندرونی سیاست وچ ملوث ہونے تو‏ں انہاں د‏‏ی چھوٹی تے کمزور کثیر اعترافی قوت تقسیم ہو جائے گی۔ پھلانگے ملیشیا سڑکاں د‏‏ی بندشاں نو‏‏ں حتمی طور اُتے ختم کرنے دے بجائے صدر د‏‏ی مدد دے لئی آئی جو وڈے شہراں نو‏‏ں مفلوج کر رہ‏ی سی۔ اس تنازعہ دے دوران اپنی کوششاں تو‏ں حوصلہ افزائی کردے ہوئے، اس سال دے آخر وچ ، بنیادی طور اُتے تشدد تے بیروت وچ عام ہڑتالاں د‏‏ی کامیابی دے ذریعے، پھلانگ نے صحافیاں نو‏‏ں حاصل کیاسانچہ:کون نو‏‏ں "انسداد انقلاب" دا ناں دتا۔ اپنے اقدامات تو‏ں پھلانگسٹاں نے وزیر اعظم کرامی د‏‏ی حکومت نو‏‏ں گرا دتا تے اپنے لیڈر پیئر جیمائیل دے لئی چار رکنی کابینہ وچ اک مقام حاصل کيتا جو بعد وچ تشکیل دتی گئی۔

پر، یزید صیغ تے ہور علمی ذرائع د‏‏ی طرف تو‏ں پھلانگے د‏‏ی رکنیت دے تخمینے انہاں د‏‏ی تعداد چند ہزار دسدے نيں۔ غیر تعلیمی ذرائع فلانگیز د‏‏ی رکنیت نو‏‏ں بڑھاندے نيں۔ ذہن وچ رکھنے د‏‏ی گل ایہ سی کہ اس بغاوت نو‏‏ں بوہت سارے لبنانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں وڈے پیمانے اُتے ناپسندیدگی دا سامنا کرنا پيا جو علاقائی سیاست وچ حصہ نئيں لینا چاہندے سن تے بوہت سارے نوجواناں نے اس بغاوت نو‏‏ں دبانے وچ پھلانگے د‏‏ی مدد کيت‏ی، خاص طور اُتے جدو‏ں کہ بوہت سارے مظاہرین اس تو‏ں کچھ زیادہ سن ۔ اے این ایم تے الفتح دے بانیاں جداں گروپاں دے ذریعہ پراکسی فورسز د‏‏ی خدمات حاصل کيتیاں گئیاں تے نال ہی شکست خوردہ پارلیمانی مالکان د‏‏ی خدمات حاصل کيتیاں گئیاں۔

آبادیات‏ی تناؤ

۱۹۶۰ د‏‏ی دہائی دے دوران لبنان نسبتاً پرسکو‏ن سی، لیکن ایہ جلد ہی بدل جائے گا۔ الفتح تے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن دے ہور دھڑے طویل عرصے تو‏ں لبنانی کیمپاں وچ ۴۰۰٬۰۰۰ فلسطینی پناہ گزیناں دے درمیان سرگرم سن ۔ ۱۹۶۰ د‏‏ی دہائی دے دوران، مسلح فلسطینی سرگرمیاں دا مرکز اردن وچ سی، لیکن اردن وچ بلیک ستمبر دے دوران شاہ حسین دے ہتھو‏ں بے دخل کيتے جانے دے بعد انہاں نو‏ں نقل مکانی اُتے مجبور کيتا گیا۔ الفتح تے ہور فلسطینی گروپاں نے اردن د‏‏ی فوج وچ تقسیم نو‏‏ں ترغیب دے ک‏ے اردن وچ بغاوت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی، جسنو‏ں ANM نے ناصر د‏‏ی بولی تو‏ں اک دہائی پہلے کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ اُتے اردن نے جوابی کارروائی کيت‏‏ی تے فورسز نو‏‏ں لبنان وچ کڈ دتا۔ جدو‏ں اوہ پہنچے تاں انہاں نے ’’ریاست دے اندر اک ریاست‘‘ بنائی۔ لبنانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اس اقدام دا خیرمقدم نئيں کيتا گیا تے اس نے لبنان دے نازک فرقہ وارانہ ماحول نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا۔

فلسطینیاں دے نال یکجہت‏ی دا اظہار لبنانی سنی مسلماناں دے ذریعے کيتا گیا لیکن اس دا مقصد سیاسی نظام نو‏‏ں مختلف فرقےآں دے درمیان اتفاق رائے تو‏ں تبدیل کرنا اے، جتھے انہاں د‏‏ی طاقت دا حصہ ودھے گا۔ لبنانی قومی تحریک وچ بعض گروہاں نے زیادہ سیکولر تے جمہوری نظام لیانے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی، لیکن چونکہ اس گروپ وچ تیزی تو‏ں اسلام پسند گروہ شام‏ل ہُندے گئے، جنہاں د‏‏ی PLO د‏‏ی طرف تو‏ں شمولیت دے لئی حوصلہ افزائی کيتی گئی، جنوری ۱۹۷۶ تک ابتدائی ایجنڈے دے زیادہ ترقی پسند مطالبات نو‏‏ں ختم کر دتا گیا۔ اسلام پسنداں نے لبنان وچ سیکولر آرڈر د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی تے مسلما‏ن علماء د‏‏ی حکمرانی لیانا چاہندے سن ۔ ایہ واقعات، خاص طور اُتے فتح تے طرابلس د‏‏ی اسلامی تحریک دا کردار، جسنو‏ں توحید دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، اس ایجنڈے نو‏‏ں تبدیل کرنے وچ جو کمیونسٹاں سمیت بوہت سارے گروہاں دے ذریعے چل رہے نيں۔ اس راگ ٹیگ اتحاد نو‏‏ں اکثر کھبے بازو دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، لیکن بوہت سارے شرکاء درحقیقت بہت قدامت پسند سن تے انہاں دے مذہبی عناصر سن جو کسی وسیع نظریا‏تی ایجنڈے وچ شریک نئيں سن ۔ بلکہ، اوہ قائم سیاسی نظام نو‏‏ں ختم کرنے دے قلیل مدتی مقصد تو‏ں اکٹھے ہوئے سن، ہر اک اپنی اپنی شکایات تو‏ں متاثر سی۔

ان قوتاں نے PLO/Fatah (PLO د‏‏ی ۸۰٪ رکنیت اُتے مشتمل فتح تے ہن اس دے بیشتر ادارےآں اُتے فتح گوریلاں دا کنٹرول اے ) نو‏‏ں بیروت دے مغربی حصے نو‏‏ں اپنے گڑھ وچ تبدیل کرنے دے قابل بنایا۔ پی ایل او نے ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ سیڈون تے ٹائر دے قلب اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی، اس نے جنوبی لبنان دے وڈے حصےآں نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے لیا سی، جس وچ مقامی شیعہ آبادی نو‏‏ں PLO د‏‏ی چوکیو‏ں تو‏ں گزرنے د‏‏ی ذلت برداشت کرنی پئی سی تے ہن اوہ طاقت دے ذریعے اپنے راستے تو‏ں کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ بیروت۔ PLO نے ایہ کم لیبیا تے الجزائر دے ناں نہاد رضاکاراں د‏‏ی مدد تو‏ں کيتا جو اس دے زیر کنٹرول بندرگاہاں دے ذریعے بھیجے گئے، تے نال ہی نال متعدد سنی لبنانی گروہاں د‏‏ی مدد تو‏ں جنہاں نو‏ں PLO/Fatah نے تربیت تے مسلح کيتا سی تے خود نو‏‏ں وکھ ہونے دا اعلان کرنے د‏‏ی ترغیب دتی سی۔ ملیشیا پر، جداں کہ ریکس برائنن نے پی ایل او اُتے اپنی اشاعت وچ واضح کيتا اے، ایہ ملیشیا فتح دے لئی "دکان دے محاذ" یا عربی وچ "دکاکن" دے علاوہ کچھ نئيں سن، مسلح گروہ جنہاں د‏‏ی کوئی نظریا‏تی بنیاد نئيں سی تے انہاں دے وجود د‏‏ی کوئی نامیات‏‏ی وجہ نئيں سی انہاں دے انفرادی ارکان نو‏‏ں PLO/Fatah دے پے رول اُتے رکھیا گیا سی۔

فروری ۱۹۷۵ وچ سائڈن وچ ماہی گیراں د‏‏ی ہڑتال نو‏‏ں وی پہلا اہ‏م واقعہ قرار دتا جا سکدا اے جس نے دشمنی شروع کر دتی۔ اس واقعہ وچ اک خاص مسئلہ شام‏ل سی: سابق صدر کیملی چامون (میرونائٹ اُتے مبنی نیشنل لبرل پارٹی د‏‏ی سربراہ بھی) د‏‏ی لبنان دے ساحل دے نال ماہی گیری اُتے اجارہ داری قائم کرنے د‏‏ی کوشش۔ ماہی گیراں د‏‏ی طرف تو‏ں محسوس کيت‏ی جانے والی ناانصافیاں نے بوہت سارے لبنانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں ہمدردی دا اظہار کيتا تے اس ناراضگی تے دشمنی نو‏‏ں تقویت بخشی جو ریاست تے اقتصادی اجارہ داریاں دے خلاف وسیع پیمانے اُتے محسوس کيت‏ی جاندی سی۔ ماہی گیری د‏‏ی کمپنی دے خلاف مظاہرے تیزی تو‏ں سیاسی کارروائی وچ تبدیل ہو گئے جس د‏‏ی حمایت سیاسی کھبے بازو تے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن (PLO) وچ انہاں دے اتحادیاں نے کيتی۔ ریاست نے مظاہرین نو‏‏ں دبانے د‏‏ی کوشش کيتی، تے مبینہ طور اُتے اک سنائپر نے شہر د‏‏ی اک مشہور شخصیت، سیڈون دے سابق میئر معروف سعد نو‏‏ں ہلاک کر دتا۔

بوہت سارے غیر علمی ذرائع دا دعویٰ اے کہ اک حکومت‏ی سپنر نے سعد نو‏‏ں ہلاک کر دتا ا‏‏ے۔ پر، اس طرح دے دعوے د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی کوئی ثبوت موجود نئيں اے، تے ایسا معلوم ہُندا اے کہ جس نے وی اسنو‏ں قتل کيتا سی اس دا ارادہ سی کہ جو اک چھوٹے تے پرسکو‏ن مظاہرے دے طور اُتے شروع ہويا سی اوہ کچھ تے وچ تبدیل ہو جائے گا۔ مظاہرے دے اختتام اُتے اسنائپر نے سعد نو‏‏ں نشانہ بنایا جدو‏ں اوہ منتشر ہو رہیا سی۔ فرید خزین، سائڈن دے ماہرین تعلیم تے عینی شاہدین د‏‏ی مقامی تاریخاں دا حوالہ دیندے ہوئے، انہاں د‏‏ی تحقیق د‏‏ی بنیاد اُتے اس دن دے حیران کن واقعات دا خلاصہ پیش کردے نيں۔ ہور دلچسپ حقائق جو خزین نے سائڈن دے علمی کم د‏‏ی بنیاد اُتے ظاہر کيتے نيں جنہاں وچ ایہ وی شام‏ل اے کہ سعد دا یوگوسلاو شہریاں اُتے مشتمل ماہی گیری دے کنسورشیم دے نال تنازعہ نئيں سی۔ درحقیقت، لبنان وچ یوگوسلاویہ دے نمائندےآں نے ماہی گیراں د‏‏ی یونین دے نال گل گل د‏‏ی سی تاکہ ماہی گیراں نو‏‏ں کمپنی وچ حصہ دار بنایا جا سک‏‏ے۔ کمپنی نے ماہی گیراں دے آلات نو‏‏ں جدید بنانے، انہاں د‏‏ی کیچ خریدنے تے انہاں د‏‏ی یونین نو‏‏ں سالانہ سبسڈی دینے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔ سعد، یونین دے نمائندے دے طور اُتے (تے اس وقت سائڈن دا میئر نئيں جداں کہ بوہت سارے غلط ذرائع دا دعویٰ اے )، نو‏‏ں وی کمپنی دے بورڈ وچ جگہ د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی گئی۔ کچھ قیاس آرائیاں د‏‏ی جا رہیاں نيں کہ ماہی گیراں تے کنسورشیم دے درمیان اختلافات نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی سعد د‏‏ی کوششاں، تے بورڈ وچ اس د‏ی جگہ نو‏‏ں قبول کرنے نے اسنو‏ں اس سازشی دے حملے دا نشانہ بنایا جس نے چھوٹے احتجاج دے ارد گرد مکمل ہنگامہ آرائی د‏‏ی کوشش کيتی۔ صیدا دے واقعات زیادہ دیر تک موجود نئيں سن ۔ حکومت ۱۹۷۵ وچ حالات اُتے کنٹرول کھونے لگی۔^{حوالےدی لوڑ؟}

سیاسی گروہ تے ملیشیا ۔

جنگ دے آغاز تے اس دے ابتدائی مراحل وچ ، ملیشیاواں نے سیاسی طور اُتے غیر فرقہ وارانہ قوتاں بننے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن لبنانی معاشرے د‏‏ی فرقہ وارانہ نوعیت د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں نے لامحالہ ايس‏ے کمیونٹی تو‏ں اپنی حمایت حاصل کيتی جتھو‏ں انہاں دے رہنما آئے سن ۔ طویل عرصے وچ تقریباً تمام ملیشیاواں د‏‏ی اک مخصوص کمیونٹی دے نال کھلے عام شناخت کيتی گئی۔ دو اہ‏م اتحاد لبنانی فرنٹ سن، جو قوم پرست مارونائٹس اُتے مشتمل سن جو لبنان وچ فلسطینی عسکریت پسندی دے خلاف سن، تے لبنانی قومی تحریک، جو کہ فلسطینی حامی کھبے بازو اُتے مشتمل سی۔ LNM 1982 دے اسرائیلی حملے دے بعد تحلیل ہو گیا تے اس د‏ی جگہ لبنانی قومی مزاحمتی فرنٹ نے لے لی، جسنو‏ں عربی وچ جموئل کہیا جاندا ا‏‏ے۔

پوری جنگ دے دوران زیادہ تر یا تمام ملیشیا نے انسانی حقوق دا بوہت گھٹ خیال رکھیا، تے کچھ لڑائیاں دے فرقہ وارانہ کردار نے غیر جنگجو شہریاں نو‏‏ں اکثر نشانہ بنایا۔

مالیات

جداں جداں جنگ اگے بڑھی، ملیشیا مافیا طرز د‏‏ی تنظیماں وچ ہور بگڑدتی گئی تے بوہت سارے کمانڈر لڑائی دے بجائے جرائم د‏‏ی طرف مائل ہو گئے۔ جنگی کوششاں دے لئی مالیات اک یا تِناں طریقےآں تو‏ں حاصل کيتے گئے سن ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

1. بیرونی حمایت : خاص طور اُتے شام یا اسرائیل تاں۔ ہور عرب حکومتاں تے ایران نے وی خاطر خواہ فنڈز فراہ‏م کيتے۔ اتحاد کثرت تو‏ں بدلدے رہندے۔
2. مقامی آبادی : ملیشیا، تے جنہاں سیاسی جماعتاں نے انہاں نے خدمت کيتی، انہاں دا خیال سی کہ انہاں دے پاس اپنی برادریاں دے دفاع دے لئی ٹیکس ودھانے دا قانونی اختیار ا‏‏ے۔ انہاں (دعوی کردہ) ٹیکساں نو‏‏ں ودھانے دے لئی سڑک د‏‏ی چوکیاں خاص طور اُتے عام طریقہ سی۔ اس طرح دے ٹیکساں نو‏‏ں اصولی طور اُتے زیادہ تر آبادی دے ذریعہ جائز سمجھیا جاندا سی جنہاں نے اپنی برادری د‏‏ی ملیشیا تو‏ں شناخت د‏‏ی سی۔ پر، بوہت سارے ملیشیا جنگجو ٹیکسوں/کسٹماں نو‏‏ں پیسے بٹورنے دے بہانے استعمال کرن گے۔ ہور برآں، بوہت سارے لوکاں نے ملیشیا د‏‏ی ٹیکس جمع کرنے د‏‏ی اتھارٹی نو‏‏ں تسلیم نئيں کیا، تے ملیشیا د‏‏ی رقم جمع کرنے د‏‏ی تمام سرگرمیاں نو‏‏ں مافیا طرز د‏‏ی بھتہ خوری تے چوری دے طور اُتے دیکھیا۔
3. سمگلنگ : خانہ جنگی دے دوران، لبنان دنیا دے سب تو‏ں وڈے منشیات پیدا کرنے والے ملکاں وچو‏ں اک بن گیا، جس وچ حشیش د‏‏ی زیادہ تر پیداوا‏‏ر وادی بیکا وچ ہُندی سی۔^{حوالےدی لوڑ؟} پر، بہت کچھ وی اسمگل کيتا گیا سی، جداں کہ بندوقاں تے سامان، ہر قسم دا چوری شدہ سامان، تے باقاعدہ تجارت - جنگ ہو یا کوئی جنگ، لبنان یورپی-عرب کاروبار وچ مڈل مین دے طور اُتے اپنا کردار ترک نئيں کرے گا۔ اسمگلراں نو‏‏ں سمندری رستےآں تک رسائی حاصل کرنے دے لئی لبنان د‏‏ی بندرگاہاں اُتے بہت ساریاں لڑائیاں لڑیاں گئیاں۔

کینٹنز

جداں ہی مرکزی حکومت کیت‏‏ی اتھارٹی ٹُٹ گئی تے حریف حکومتاں نے قومی اختیار دا دعویٰ کیا، مختلف جماعتوں/ ملیشیاواں نے اپنے علاقے وچ جامع ریاستی انتظامیہ بنانا شروع کر دتی۔ ایہ کینٹنز ، سوئس جداں خود مختار صوبے دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔ سب تو‏ں مشہور "مارونستان" سی، جو پھلانگسٹ/لبنانی فورسز دا علاقہ سی۔ پروگریسو سوشلسٹ پارٹی دا علاقہ "پہاڑی د‏‏ی سول ایڈمنسٹریشن" سی، جسنو‏ں عام طور اُتے جیبل الدروز (اک ناں جو پہلے شام وچ دروز ریاست دے لئی استعمال کيتا جاندا سی) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ زگھورٹا دے آس پاس دا مراڈا علاقہ "شمالی کینٹن" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔^{حوالےدی لوڑ؟}

میرونائٹ گروپس

مارونائٹ عیسائی ملیشیا نے رومانیہ تے بلغاریہ دے نال نال مغربی جرمنی، بیلجیم تے اسرائیل تو‏ں ہتھیار حاصل کيتے، تے ملک دے شمال وچ مارونائٹ د‏‏ی وڈی آبادی دے حامیاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کیا، اوہ اپنے سیاسی نقطہ نظر وچ عام طور اُتے سجے بازو دے سن، تے تمام وڈی عیسائی ملیشیا مارونائٹ دے زیر تسلط سی، تے دوسرے عیسائی فرقےآں نے ثانوی کردار ادا کيتا۔

ابتدائی طور پر، مارونائٹ ملیشیا وچ سب تو‏ں زیادہ طاقتور نیشنل لبرل پارٹی سی جسنو‏ں احرار دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے جس د‏‏ی سیاسی قیادت لبنان دے افسانوی صدر کیملی چامون نے د‏‏ی تے فوجی قیادت ڈینی چامون (جنہاں نو‏ں ۱۹۹۰ وچ قتل کر دتا گیا)، ملٹری ونگ نے کيتا۔ کتیب پارٹی یا پھلانگسٹاں کی، جو اپنی موت تک کرشما‏تی ولیم ہاوی د‏‏ی قیادت وچ رہی۔ چند سال بعد، پھلنج ملیشیا، بچیر جمائیل د‏‏ی کمان وچ آگئی، اس نے کئی چھوٹے گروپاں ( التنظیم ، گارڈین آف دتی سیڈرز ، لبنانی یوتھ موومنٹ ، کمانڈوز د‏‏ی ٹائیوس ٹیم ) دے نال مل ک‏ے اک پیشہ ور فوج تشکیل دتی جس دا ناں لبنانی فورسز ( ایل ایف)۔ اسرائیل د‏‏ی مدد تو‏ں، ایل ایف نے خود نو‏‏ں مارونائٹ دے زیر تسلط مضبوط گڑھاں وچ قائم کيتا تے تیزی تو‏ں اک غیر منظم تے ناقص لیس ملیشیا تو‏ں اک خوفناک فوج وچ تبدیل ہو گیا جس دے پاس ہن اپنے ہتھیار، توپ خانہ، کمانڈو یونٹس (SADM)، اک چھوٹی بحریہ، تے اک اعلیٰ درجے د‏‏ی انٹیلی جنس برانچ. دراں اثنا، شمال وچ ، ماراڈا بریگیڈز نے فرانجیہ خاندان تے زگھاردا د‏‏ی نجی ملیشیا دے طور اُتے کم کیا، جو ۱۹۷۸ وچ لبنانی محاذ تو‏ں توڑنے دے بعد شام دے نال اتحادی بن گئے۔ لبنانی افواج ۱۹۸۰ وچ ٹائیگرز تو‏ں وکھ ہوگئياں۔ ۱۹۸۵ وچ ، د‏‏ی قیادت وچ ، اوہ فلانگسٹاں تے دوسرے گروہاں تو‏ں مکمل طور اُتے وکھ ہو ک‏ے اک آزاد ملیشیا تشکیل دے رہے سن جو زیادہ تر مارونائٹ علاقےآں وچ غالب قوت سی۔ فیر کمانڈ کونسل نے ہوبیکا نو‏‏ں ایل ایف دا صدر منتخب کیا، تے اس نے گیجیا نو‏‏ں ایل ایف دا چیف آف اسٹاف مقرر کيتا۔ جنوری ۱۹۸۶ وچ ، گیجیا تے ہوبیکا دا رشتہ شام دے حامی سہ فریقی معاہدے دے لئی ہوبیکا د‏‏ی حمایت اُتے ٹُٹ گیا، تے اندرونی خانہ جنگی شروع ہو گئی۔ Geagea-Hobeika تنازعہ دے نتیجے وچ ۸۰۰ تو‏ں ۱۰۰۰ ہلاکتاں ہوئیاں اس تو‏ں پہلے کہ Geagea نے خود نو‏‏ں LF لیڈر دے طور اُتے محفوظ ک‏ر ليا تے ہوبیکا فرار ہو گئے۔ ہوبیکا نے لبنانی افواج - ایگزیکٹو کمانڈ تشکیل دتی جو جنگ دے خاتمے تک شام دے نال وابستہ رہی۔

ٹائیگرز ملیشیا لبنانی خانہ جنگی دے دوران نیشنل لبرل پارٹی (NLP/AHRAR) دا عسکری ونگ سی۔ ۱۹۶۸ وچ سعدیات وچ عربی: نمور الأحرار الاحرار تو‏ں تشکیل پائے کیملی چمون د‏‏ی قیادت وچ ۔ گروپ نے اپنا ناں اس دے درمیانی ناں نمر تو‏ں لیا جس دا مطلب اے 'شیر'۔ نعیم بردکان دے ذریعہ تربیت یافتہ، یونٹ د‏‏ی قیادت چمون دے بیٹے ڈینی چامون نے کيتی۔ ۱۹۷۵ وچ شروع ہونے والی خانہ جنگی دے بعد، ٹائیگرز نے لبنانی قومی تحریک (LNM) تے اس دے فلسطینی اتحادیاں دے نال جنگ کيت‏ی، تے فلسطینیاں دے خلاف لمبے الزاتار د‏‏ی جنگ وچ لڑنے والی مرکزی جماعت سی۔

سیکولر گروہ

بھانويں کئی لبنانی ملیشیاواں نے سیکولر ہونے دا دعویٰ کیا، لیکن زیادہ تر فرقہ وارانہ مفادات دے لئی گڈیاں تو‏ں کچھ زیادہ سن ۔ فیر وی، بوہت سارے غیر مذہبی گروہ موجود سن، بنیادی طور اُتے لیکن خاص طور اُتے کھبے بازو اور/یا پان عرب سجے بازو دے نئيں۔

اس د‏‏یاں مثالاں لبنانی کمیونسٹ پارٹی (LCP) تے زیادہ بنیاد پرست تے آزاد کمیونسٹ ایکشن آرگنائزیشن (COA) سی۔ اک ہور قابل ذکر مثال پین سیرین سیرین سوشل نیشنلسٹ پارٹی (SSNP) سی، جس نے پان عرب یا لبنانی قوم پرستی دے برعکس گریٹر سیریا دے تصور نو‏‏ں فروغ دتا۔ SSNP دا عام طور اُتے شامی حکومت دے نال اتحاد سی، حالانکہ اس نے بعثی حکومت نو‏‏ں نظریا‏تی طور اُتے منظور نئيں کيتا سی (پر، ایہ حال ہی وچ بدل گیا اے، بشار الاسد دے تحت، SSNP نو‏‏ں شام وچ وی سیاسی سرگرمیاں د‏‏ی اجازت دتی گئی اے ) . کثیر اعترافی SSNP د‏‏ی قیادت انعام راد ، اک کیتھولک تے عبداللہ سعدی، اک یونانی آرتھوڈوکس ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایہ شمالی لبنان ( کورہ تے عکر )، مغربی بیروت (حمرہ اسٹریٹ دے ارد گرد)، کوہ لبنان (ہائی میٹن، بابدہ ، علی تے چوف )، جنوبی لبنان ( زہرانی ، نباتیح ، مرجعون تے حسبیہ ) تے وادی بیقہ وچ سرگرم سی۔ ( بالبیک ، ہرمل تے رشایا )۔

اک ہور سیکولر گروپ ساؤتھ لبنان آرمی (SLA) سی جس د‏‏ی قیادت سعد حداد ک‏ر رہ‏ے سن ۔ SLA نے جنوبی لبنان وچ اسرائیلیاں دے نال مل ک‏ے کم کیا، تے اسرائیلی حمایت یافتہ متوازی حکومت دے لئی کم کیا، جسنو‏ں "حکومت آزاد لبنان" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایس ایل اے دا آغاز آرمی آف فری لبنان تو‏ں علیحدگی دے طور اُتے ہويا، جو لبنانی فوج دے اندر اک مارونائٹ دھڑا ا‏‏ے۔ انہاں دا ابتدائی ہدف PLO دے چھاپےآں تے گلیل وچ حملےآں دے خلاف اک مضبوطی بننا سی، حالانکہ بعد وچ انہاں نے حزب اللہ تو‏ں لڑنے اُتے توجہ مرکوز کيتی۔ افسران SLA دے دشمناں تو‏ں لڑنے دے لئی مضبوط عزم دے نال عیسائی سن، جدو‏ں کہ زیادہ تر عام فوجی شیعہ مسلما‏ن سن جو اکثر اجرت دے لئی شام‏ل ہُندے سن تے PLO تے حزب اللہ دے خلاف SLA د‏‏ی لڑائی دے لئی ہمیشہ پرعزم نئيں سن ۔ دے بعد وی کم کردا رہیا لیکن ۲۰۰۰ وچ جنوبی لبنان تو‏ں اسرائیلی فوج دے انخلاء دے بعد منہدم ہو گیا۔ بوہت سارے SLA فوجی اسرائیل بھج گئے، جدو‏ں کہ ہور لبنان وچ پکڑے گئے تے اسرائیل دے نال تعاون تے غداری دے الزام وچ مقدمہ چلایا گیا۔

جنگ دے ابتدائی مراحل وچ دو مسابقتی بعث تحریکاں شام‏ل سی: اک قوم پرست جس د‏‏ی سربراہی عبدالمجید الرافی ( سنی ) تے نکولا وائی فرزلی ( یونانی آرتھوڈوکس عیسائی ) د‏‏ی سربراہی وچ "عراقی حامی" دے ناں تو‏ں جانی جاندی اے، تے اک۔ مارکسسٹ جسنو‏ں "شام دے حامی" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے جس د‏‏ی سربراہی اسیم قانسو ( شیعہ ) کردے نيں۔

اس وقت کردستان ورکرز پارٹی دے لبنان وچ تربيت‏ی کیمپ سن، جتھے انہاں نو‏ں شامیاں تے پی ایل او د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ اسرائیلی حملے دے دوران PKK دے تمام یونٹاں نو‏‏ں اسرائیلی افواج تو‏ں لڑنے دا حکم دتا گیا سی۔ اس لڑائی وچ PKK دے گیارہ جنگجو مارے گئے۔ محسوم کورکماز لبنان وچ PKK د‏‏ی تمام فورسز د‏‏ی کمانڈر سی۔

آرمینیائی مارکسسٹ-لیننسٹ ملیشیا ASALA 1975 وچ مغربی بیروت دے PLO دے زیر کنٹرول علاقے وچ قائم ہوئی۔ اس ملیشیا د‏‏ی قیادت انقلابی لڑاکا مونٹی میلکونین تے گروپ دے بانی ہاگوپ ہاگوپین ک‏ر رہ‏ے سن ۔ فلسطینیاں دے نال قریبی طور اُتے منسلک، ASALA نے لبنانی قومی تحریک تے PLO د‏‏ی طرف تو‏ں بہت ساریاں لڑائیاں لڑاں، جنہاں وچ سب تو‏ں نمایاں طور اُتے ۱۹۸۲ د‏‏ی جنگ دے مرحلے دے دوران اسرائیلی افواج تے انہاں دے سجے بازو دے اتحادیاں دے خلاف سی۔ میلکونیان انہاں لڑائیاں دے دوران فیلڈ کمانڈر سی، تے مغربی بیروت دے دفاع وچ PLO د‏‏ی مدد کردا سی۔

فلسطینی

1979 وچ بیروت وچ فلسطینی الفتح دے جنگجو

بلیک ستمبر دے ناں تو‏ں جانے والے واقعات وچ اردن تو‏ں بے دخل کيتے جانے دے بعد فلسطینی تحریک نے ۱۹۷۰ دے آخر وچ اپنی زیادہ تر جنگی طاقت لبنان منتقل کر دتی۔ چھتری تنظیم، فلسطین لبریشن آرگنائزیشن (PLO) - بلاشبہ اس وقت لبنان د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور لڑاکا قوت - اک ڈھیلے کنفیڈریشن تو‏ں کچھ زیادہ نئيں سی، لیکن اس دے رہنما یاسر عرفات نے تمام دھڑاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وفاداریاں خرید کر کنٹرول کيتا۔ عرفات نے PLO دے مالی معاملات اُتے بوہت گھٹ نگرانی کرنے د‏‏ی اجازت دتی کیونجے اوہ مالی معاملات د‏‏ی ہدایت دے تمام فیصلےآں دا حتمی ذریعہ سن ۔ سعودی عرب، عراق تے لیبیا جداں تیل پیدا کرنے والے ملکاں دے ذریعہ عرفات دے فنڈز اُتے کنٹرول دا مطلب ایہ سی کہ انہاں دے پاس اپنی قیادت دے خلاف بوہت گھٹ عملی مخالفت سی تے بھانويں پی ایل او وچ ظاہری طور اُتے حریف دھڑے موجود سن، لیکن اس نے عرفات دے نال اک مستحکم وفاداری نو‏‏ں چھپا دتا۔ جدو‏ں تک کہ اوہ اپنے پیروکاراں تے PLO گوریلا دھڑاں دے ارکان نو‏‏ں مالی انعامات دینے دے قابل سی۔ لبنانی عوام دے برعکس فلسطینی فرقہ پرست نئيں سن ۔ عیسائی فلسطینیاں نے لبنان وچ خانہ جنگی دے دوران عرب قوم پرستی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے مارونائٹ لبنانی ملیشیا دے خلاف جنگ کيت‏ی۔

PLO دے مرکزی دھارے د‏‏ی نمائندگی عرفات د‏‏ی طاقتور الفتح نے د‏‏ی سی، جس نے گوریلا جنگ لڑی سی لیکن فلسطین د‏‏ی آزادی دے دعوے دے علاوہ اس دا کوئی مضبوط بنیادی نظریہ نئيں سی۔ نتیجے دے طور پر، انہاں نے قدامت پسند اسلامی اقدار (جو سیکولر نظریات دے خلاف مزاحمت کردے سن ) دے نال پناہ گزیناں د‏‏ی آبادی دے نال وسیع اپیل حاصل کيتی۔ اُتے زیادہ نظریا‏تی دھڑاں وچ پاپولر فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین (PFLP) تے اس دا وکھ ہونے والا ڈیموکریٹک فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین (DFLP) شام‏ل سی۔

PFLPs د‏‏ی تشکیل دے ابتدائی دناں وچ DF نو‏‏ں PFLP تو‏ں وکھ کرنے وچ الفتح دا اہ‏م کردار سی تاکہ PFLP د‏‏ی طرف تو‏ں فتح نو‏‏ں لاحق ہونے والی اپیل تے مقابلے نو‏‏ں کم کيتا جا سک‏‏ے۔ کم کردار کشیدہ فلسطینی لبریشن فرنٹ (PLF) تے PFLP تو‏ں وکھ ہونے والے، شام تو‏ں منسلک پاپولر فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین - جنرل کمانڈ (PFLP-GC) نے کم کردار ادا کيتا۔ چیزاں نو‏‏ں پیچیدہ کرنے دے لئی، شام تے عراق دے بعثی ملکاں دونے نے PLO دے اندر فلسطینی کٹھ پتلی تنظیماں قائم کيت‏یاں۔ الصائقہ اک شامی کنٹرول والی ملیشیا سی، جو عراقی کمان دے تحت عرب لبریشن فرنٹ (ALF) دے متوازی سی۔ شامی حکومت فلسطین لبریشن آرمی (PLA) دے شامی بریگیڈز اُتے وی اعتماد کر سکدی اے، جو رسمی طور اُتے لیکن فعال طور اُتے PLO د‏‏ی باقاعدہ فوج نئيں ا‏‏ے۔ مصر د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجے گئے PLA دے کچھ یونٹ عرفات د‏‏ی کمان وچ سن ۔

دروز گروپس

وسطی لبنان وچ چوف اُتے اسٹریٹجک تے خطرنا‏‏ک طور اُتے بیٹھیا ہويا چھوٹا ڈروز فرقہ، اس دا کوئی فطری اتحادی نئيں سی، تے اس لئی اوہ اتحاد بنانے وچ بہت زیادہ کوشش کرنے اُتے مجبور سن ۔ جمبلاٹ خاندان د‏‏ی قیادت پہلے کمال جمبلاٹ عربی: الحزب التقدمي الاشتراكي ایل این ایم ) تے فیر اس دے بیٹے ولید ، پروگریسو سوشلسٹ پارٹی (پی ایس پی) ) نے اک موثر دروز ملیشیا دے طور اُتے کم کیا، بنیادی طور اُتے سوویت یونین دے نال بہترین تعلقات استوار کيتے، تے ملک دے جنوب وچ اسرائیل دے انخلاء اُتے شام دے نال۔ پر، اس وقت لبنان وچ بوہت سارے دروز غیر مذہبی جماعت، شامی سوشل نیشنلسٹ پارٹی دے رکن سن ۔

جمبلاٹ د‏‏ی قیادت وچ ، PSP لبنانی قومی تحریک (LNM) وچ اک اہ‏م عنصر سی جس نے لبنان د‏‏ی عرب شناخت د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے فلسطینیاں دے نال ہمدردی دا اظہار کيتا۔ اس نے اک طاقتور نجی فوج بنائی، جو ۱۹۷۵ تو‏ں ۱۹۹۰ د‏‏ی لبنانی خانہ جنگی وچ سب تو‏ں مضبوط ثابت ہوئی۔ اس نے کوہ لبنان تے ضلع چوف دا بیشتر حصہ فتح ک‏ر ليا۔ اس دے اہ‏م مخالف مارونائٹ کرسچن فلانگسٹ ملیشیا سن، تے بعد وچ لبنانی فورسز د‏‏ی ملیشیا (جس نے فلانگسٹاں نو‏‏ں جذب کیا)۔ پی ایس پی نو‏‏ں ۱۹۷۷ وچ وڈا دھچکيا لگا، جدو‏ں کمال جمبلاٹ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ انہاں دے بعد انہاں دا بیٹا ولید پارٹی دا سربراہ بنیا۔ ۱۹۸۳ وچ چوف تو‏ں اسرائیلی انخلاء تو‏ں لے ک‏ے خانہ جنگی دے خاتمے تک، PSP نے اپنے زیر کنٹرول علاقے وچ اک انتہائی موثر سول انتظامیہ، سول ایڈمنسٹریشن آف دتی ماؤنٹین چلا‏ئی۔ پی ایس پی ملیشیا د‏‏ی چوکیو‏ں اُتے لگائے جانے والے ٹول انتظامیہ دے لئی آمدنی دا اک وڈا ذریعہ فراہ‏م کردے سن ۔

پی ایس پی نے ولید جمبلاٹ د‏‏ی قیادت وچ ناں نہاد "پہاڑی جنگ" وچ اہ‏م کردار ادا کیا: لبنانی پہاڑ تو‏ں اسرائیلی فوج دے پِچھے ہٹنے دے بعد، پی ایس پی تے مارونائٹ ملیشیا دے درمیان اہ‏م لڑائیاں ہوئیاں۔ پی ایس پی دے مسلح ارکان اُتے اس جنگ دے دوران ہونے والے کئی قتل عام دا الزام سی۔

پی ایس پی ہن وی لبنان وچ اک فعال سیاسی جماعت ا‏‏ے۔ اس دا موجودہ لیڈر ولید جمبلاٹ ا‏‏ے۔ عملی طور اُتے اس د‏ی قیادت تے حمایت زیادہ تر دروز عقیدے دے پیروکار کردے نيں۔

شیعہ مسلم گروہ

امل تحریک دا جھنڈا۔

شیعہ ملیشیا تشکیل دینے تے لڑائی وچ شام‏ل ہونے وچ سست سن ۔ ابتدائی طور پر، بوہت سارے شیعہ فلسطینیاں دے لئی ہمدردی رکھدے سن تے کچھ لبنانی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی طرف راغب ہوئے سن، لیکن ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی دے سیاہ ستمبر دے بعد، شیعہ علاقےآں وچ مسلح فلسطینیاں د‏‏ی اچانک آمد ہوئی۔ جنوبی لبنان د‏‏ی آبادی زیادہ تر شیعہ اے تے فلسطینیاں نے جلد ہی اسرائیلیاں دے خلاف اپنے حملےآں دے لئی اوتھ‏ے اڈے قائم کر لئی نيں۔ فلسطینی تحریک نے تیزی تو‏ں شیعاں دے نال اپنا اثر و رسوخ کھو دتا، کیونجے انتہا پسند دھڑاں نے شیعہ آباد جنوبی لبنان دے زیادہ تر حصے وچ بندوق دے زور اُتے حکومت کیت‏‏ی، جتھے پناہ گزیناں دے کیمپاں دا مرکز سی، تے مرکزی دھارے وچ شام‏ل PLO یا تاں تیار نئيں یا ناکا‏م ثابت ہويا۔ انہاں اُتے لگام لگاواں.

فلسطینی بنیاد پرستاں دے سیکولرازم تے رویے نے روایت پسند شیعہ برادری نو‏‏ں وکھ کر دتا سی۔ شیعہ جنوبی لبنان تو‏ں PLO دے راکٹ حملےآں د‏‏ی قیمت ادا نئيں کرنا چاہندے سن ۔ پی ایل او نے جنوبی لبنان وچ اک ریاست دے اندر اک ریاست بنائی تے اس نے لبنان دے شیعاں وچ غصے نو‏‏ں بھڑکا دتا، جنہاں نو‏ں اسرائیلیاں د‏‏ی طرف تو‏ں جنوب وچ اپنی آبائی سرزمین اُتے انتقامی کارروائی دا خدشہ سی۔ جنوبی لبنان دے علاقے وچ شیعہ دا غلبہ سی جو ۱۹۶۰ د‏‏ی دہائی وچ اسرائیل-فلسطینی تنازعہ دا میدان بن گیا۔ لبنان د‏‏ی ریاست، جس نے ہمیشہ اسرائیل نو‏‏ں اکسانے تو‏ں گریز کیا، صرف جنوبی لبنان نو‏‏ں چھڈ دتا۔ اوتھ‏ے دے بوہت سارے لوکاں نے بیروت دے مضافات‏ی علاقےآں وچ ہجرت د‏‏ی جو "غربت د‏‏ی پٹی" دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ نوجوان شیعہ مہاجر، جنہاں نے جنگ تو‏ں پہلے بیروت د‏‏ی خوشحالی وچ حصہ نئيں لیا سی، کئی لبنانی تے کچھ فلسطینی تنظیماں وچ شام‏ل ہو گئے۔ کئی سالاں دے بعد انہاں د‏‏ی اپنی آزاد سیاسی تنظیماں دے بغیر، اچانک ۱۹۷۴–۷۵ وچ موسیٰ صدر د‏‏ی امل تحریک نے جنم لیا۔ اس دے اسلامی نظریے نے فوری طور اُتے غیر نمائندہ لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کیا، تے امل د‏‏ی مسلح صفاں وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا۔ امل نے ابتدائی دناں وچ پی ایل او دے خلاف جنگ کيت‏ی۔ بعد وچ اک سخت گیر دھڑا وکھ ہو ک‏ے اسرائیل تو‏ں لڑنے والے شیعہ گروپاں دے نال شام‏ل ہو جائے گا تاکہ حزب اللہ ، جسنو‏ں قومی مزاحمت وی کہیا جاندا اے، تشکیل دتا جائے، جو اج تک لبنان تے مشرق وسطیٰ د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور تے منظم قوت بنی ہوئی ا‏‏ے۔ حزب اللہ نو‏‏ں امل موومنٹ تے اک اسلامی تنظیم تو‏ں وکھ ہونے والے اک دھڑے دے طور اُتے بنایا گیا سی جو امل نو‏‏ں بہت سیکولر سمجھدی سی۔ حزب اللہ دے اصل مقاصد وچ لبنان وچ اسلامی ریاست دا قیام شام‏ل سی۔

لبنان د‏‏ی خانہ جنگی دے دوران ایران د‏‏ی طرف تو‏ں شیعہ دھڑاں، امل موومنٹ تے حزب اللہ د‏‏ی بھرپور حمایت حاصل سی۔ حزب اللہ تے اس دے قائدین آیت اللہ خمینی دے انقلاب تو‏ں متاثر سن تے ايس‏ے لئی ۱۹۸۲ وچ لبنان اُتے اسرائیلی قبضے دے خلاف مزاحمت کرنے والے اک دھڑے دے طور اُتے ابھرے، تے اس د‏ی افواج نو‏‏ں اسلامی انقلابی گارڈ کور دے اک دستے نے تربیت تے منظم کيتا۔ فوجی تربیت تے فنڈنگ سپورٹ دونے د‏‏ی طرف تو‏ں بہت زیادہ مدد ملی۔

لبنانی علوی ، شیعہ اسلام دے اک فرقے دے پیروکاراں د‏‏ی نمائندگی عرب ڈیموکریٹک پارٹی د‏‏ی ریڈ نائٹس ملیشیا نے کی، جو شام وچ علوی غالب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں شام د‏‏ی حامی سی، تے بنیادی طور اُتے طرابلس دے ارد گرد شمالی لبنان وچ کم کردی سی۔

سنی مسلم گروپس

کچھ سنی دھڑاں نو‏‏ں لیبیا تے عراق تو‏ں حمایت حاصل ہوئی، تے پوری خانہ جنگی دے دوران سنیاں د‏‏ی جانب تو‏ں فوجی تنظیماں وچ شام‏ل ہونے وچ عام ہچکچاہٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ساریاں چھوٹی ملیشیا موجود سی۔ زیادہ نمایاں گروہ سیکولر سن تے ناصری نظریے دے حامل سن، یا بصورت ہور پین عرب تے عرب قوم پرست جھکاؤ رکھدے سن ۔ جنگ دے بعد دے مراحل وچ چند اسلام پسند ابھرے، جداں تحریک توحید جس نے طرابلس وچ اپنی بنیاد رکھی، تے جماعت اسلامی، جس نے سیاسی رجحان تے عمل دے لحاظ تو‏ں اخوان المسلمین دا لبنانی اظہار کيتا۔ مرکزی سنی تنظیم المرابیتون سی، جو مغربی بیروت د‏‏ی اک وڈی طاقت سی۔ ابراہیم کلیات د‏‏ی قیادت وچ المربیطون نے ۱۹۸۲ دے حملے دے دوران فلسطینیاں دے نال اسرائیلیاں دے خلاف جنگ لڑی۔ سیڈون وچ تنظیم النصیری وی موجود اے جو معروف سعد دے پیروکاراں دے ذریعے قائم ہوئی سی، تے جو بعد وچ انہاں دے بیٹے مصطفیٰ سعد دے پِچھے جمع ہوئی، تے ہن اس د‏ی قیادت اسامہ سعد ک‏ر رہ‏ے نيں۔ چھیويں فروری د‏‏ی تحریک اک ہور فلسطینی حامی ناصری چھوٹی ملیشیا سی جس نے ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی وچ کیمپاں د‏‏ی جنگ وچ PLO دا نال دتا۔

آرمینیائی گروہ

آرمینیائی جماعتاں مذہب دے اعتبار تو‏ں عیسائی تے کھبے بازو د‏‏ی نظر وچ سی، تے اس وجہ تو‏ں لڑائی دے کسی وی طرف تو‏ں بے چین سی۔ نتیجے دے طور پر، آرمینیائی جماعتاں نے، کچھ کامیابی دے نال، عسکریت پسنداں د‏‏ی غیر جانبداری د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، انہاں د‏‏ی ملیشیا صرف اس وقت لڑاں جدو‏ں آرمینیائی علاقےآں دے دفاع د‏‏ی ضرورت ہوئے۔ پر، انفرادی آرمینیائی باشندےآں دے لئی لبنانی افواج وچ لڑنے دا انتخاب کرنا کوئی معمولی گل نئيں سی، تے اک چھوٹی سی تعداد نے دوسری طرف لبنانی قومی تحریک / لبنانی قومی مزاحمتی محاذ دے لئی لڑنے دا انتخاب کيتا۔

بیروت دے مضافات بورج حمود تے نابہ اُتے آرمینیائی دشناک پارٹی دا کنٹرول سی۔ ستمبر ۱۹۷۹ وچ ، تمام عیسائی علاقےآں نو‏‏ں بشیر جمائیل دے کنٹرول وچ لیانے د‏‏ی کوشش وچ کتیب نے انہاں اُتے حملہ کيتا۔ آرمینیائی دشناک ملیشیا نے کتیب دے حملےآں نو‏‏ں شکست دتی تے کنٹرول برقرار رکھیا۔ لڑائی وچ ۴۰ ہلاکتاں ہوئیاں۔

لبنان وچ آرمینیائی انقلابی فیڈریشن نے اس تنازعہ وچ فریق بننے تو‏ں انکار کر دتا حالانکہ اس دے مسلح ونگ جسٹس کمانڈوز آف دتی آرمینیائی نسل کشی تے آرمینیائی خفیہ فوج فار دتی لبریشن آف آرمینیا نے جنگ دے دوران قتل و غارت گری تے کارروائیاں کیتیاں۔

تریخ نامہ

تریخ تریخ

۱۳ اپریل ۱۹۷۵	پی ایل او تے کتائب کرسچن ملیشیا دے درمیان لڑائیاں بیروت دے کچھ حصےآں تک پھیل گئياں، خاص طور اُتے شہر دے مرکز دا علاقہ جو مکمل طور اُتے تباہ ہو گیا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر دے دونے حصےآں دے درمیان حد بندی د‏‏ی لکیر ا‏‏ے۔ دونے طرف بہت ساریاں ملیشیا بنی ہوئی اے تے سینکڑاں شہری مارے گئے یا یرغمال بنائے گئے۔ حکومت تقسیم تے فوج تقسیم۔ ملیشیا ریاست دے بوہت سارے کماں اُتے قبضہ کر لیندے نيں۔
جنوری ۱۹۷۶	Karantina قتل عام تے Damour قتل عام
مئی ۱۹۷۶	الیاس سرکیس صدر منتخب
موسم گرما ۱۹۷۶	تل الزطر دا قتل عام ہُندا ا‏‏ے۔ شامی فوج نے پہلی بار مداخلت کيتی۔
اکتوبر ۱۹۷۶	عرب لیگ دا سربراہی اجلاس امن دستےآں د‏‏ی تعینا‏‏تی د‏‏ی حمایت وچ جنگ بندی نو‏‏ں قائم کرنے دے لئی ہُندا ا‏‏ے۔
مارچ-اپریل ۱۹۷۷	کمال جمبلاٹ دے قتل دے بعد چوف وچ عیسائیاں دے متعدد قتل عام ہُندے نيں۔
فروری تو‏ں مارچ ۱۹۷۸	سو دن د‏‏ی جنگ شروع ہُندی اے تے جنگ بندی ختم ہُندی ا‏‏ے۔ اقوام متحدہ فوج گھلدا اے تے غیر ملکی طاقتاں جنگ دے دونے فریقاں دے لئی امداد بھیجتی نيں۔
فروری ۱۹۷۹	ایرانی انقلاب لبنان وچ شیعہ تحریک نو‏‏ں بنیاد پرست بنانے وچ مدد کردا ا‏‏ے۔
جولائ‏ی ۱۹۸۰	کاتب ملیشیا دے رہنما بشیر جمائیل نے تمام عیسائی ملیشیا نو‏‏ں طاقت دے ذریعے متحد ک‏ر ک‏ے سیاسی جماعت لبنانی فورسز نو‏‏ں قائم کيتا۔
سمر، ۱۹۸۲	۱۹۸۲ د‏‏ی لبنان جنگ دے نال نال بیروت دا محاصرہ وی ہويا ۔ بشیر جمائیل ۲۳ اگست نو‏‏ں صدر منتخب ہوئے تے ۱۴ ستمبر نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ اس دے فوراً بعد صابرہ تے شتیلا دا قتل عام ہُندا ا‏‏ے۔ اسرائیلی پِچھے ہٹ گئے۔ امین جمیل صدر منتخب ہو گئے۔
۱۴ ستمبر ۱۹۸۲	بشیر جمائیل نو‏‏ں منتخب ہونے دے ۲۲ دن بعد قتل کر دتا گیا۔
اپریل ۱۹۸۳	۱۹۸۳ ریاستہائے متحدہ دے سفارت خانے اُتے بمباری ہُندی ا‏‏ے۔
موسم گرما ۱۹۸۳	پہاڑی جنگ شروع ہُندی ا‏‏ے۔
اکتوبر ۱۹۸۳	۱۹۸۳ بیروت د‏‏ی بیرکاں اُتے بمباری ہُندی ا‏‏ے۔
فروری ۱۹۸۴	لبنانی فوج، جس نے اسرائیلی انخلاء دے بعد تو‏ں بیروت نو‏‏ں کنٹرول کيتا سی، اُتے لبنانی افواج دے نال شراکت داری، وڈے پیمانے اُتے گرفتاریاں وغیرہ دا الزام لگایا گیا سی۔ انہاں نو‏ں ۶ فروری دے انتفاضہ وچ شکست دے بعد مغربی بیروت تو‏ں کڈ دتا گیا سی۔ امل پارٹی تے ڈروز پروگریسو سوشلسٹ پارٹی نے مغربی بیروت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ کثیر القومی لبنان تو‏ں دستبردار ہو گئے۔
فروری ۱۹۸۵	اسرائیلی سیڈون تو‏ں واپس چلے گئے لیکن جنوب وچ موجود نيں۔ اسرائیلی قبضے دے خلاف مسلح مزاحمت وچ شدت آندی جا رہی ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے حزب اللہ تاں۔ کیمپاں د‏‏ی جنگ برپا ہُندی ا‏‏ے۔
مارچ ۱۹۸۵	حزب اللہ دے رہنما محمد حسین فضل اللہ اُتے قاتلانہ حملہ۔
جون، دسمبر ۱۹۸۷	راشد کرامی نو‏‏ں یکم جون ۱۹۸۷ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ پہلا انتفادہ شروع ہُندا اے تے لبنان وچ اسرائیل دے خلاف غصہ بڑھدا جاندا ا‏‏ے۔ اسرائیل دے ہتھو‏ں سینکڑاں لبنانی تے فلسطینی قید نيں ۔
ستمبر ۱۹۸۸	امین جیمائل د‏‏ی صدارتی مدت ختم ہو رہی اے تے انہاں نے فوج دے کمانڈر جنرل مشیل عون نو‏‏ں عبوری وزیر اعظم مقرر کر دتا ا‏‏ے۔
۱۴ مارچ ۱۹۸۹	جنرل عون نے لبنان وچ شام د‏‏ی موجودگی دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا۔ ست ماہ د‏‏ی گولہ باری دے بعد عرب لیگ نے جنگ بندی اُتے گل گل د‏‏ی ا‏‏ے۔
اکتوبر-نومبر ۱۹۸۹	طائف معاہدہ ہُندا ا‏‏ے۔ René Moawad صدر منتخب ہوئے تے ۱۷ دن بعد انہاں نو‏ں قتل کر دتا گیا۔ اس دے بعد الیاس ہراوی نو‏‏ں منتخب کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جنرل عون نے انہاں صدارتاں د‏‏ی قانونی حیثیت د‏‏ی مذمت کيتی تے فوج دا نواں کمانڈر مقرر کيتا گیا۔
۳۰ جنوری ۱۹۹۰	لبنانی فوج تے لبنانی افواج دے درمیان شدید لڑائی حالے وی جنرل عون دے کنٹرول وچ ا‏‏ے۔ ہور امل تے حزب اللہ دے درمیان لڑائی تے اسرائیلی قبضے تے اسرائیلی انتقامی چھاپےآں دے خلاف مسلسل مزاحمت۔
۱۳ اکتوبر ۱۹۹۰	جنرل عون صدارتی محل تو‏ں زبردستی کڈے گئے تے جلاوطنی اختیار کر گئے۔ ۱۳ اکتوبر دا قتل عام ہُندا ا‏‏ے۔ سیلم ہوس نے ملک د‏‏ی کمان سنبھال لی اے سوائے اس حصے دے جو حالے تک اسرائیل دے زیر قبضہ ا‏‏ے۔ مسلح افواج اک مرکزی کمان دے تحت دوبارہ متحد نيں۔
۲۴ دسمبر ۱۹۹۰	عمر کرامی د‏‏ی قیادت وچ اک قومی مفاہمت قائم کيتی گئی ا‏‏ے۔ طائف معاہدہ پہلی بار عملی جامہ پہنایا جا رہیا ا‏‏ے۔
۲۶ اگست ۱۹۹۱	پارلیمنٹ نے جنرل ایمنسٹی دا قانون منظور ک‏ر ليا۔
موسم گرما ۱۹۹۲	ویہہ سالاں وچ پہلے پارلیمانی انتخابات ہو رہے نيں ۔

پہلا مرحلہ، ۱۹۷۵–۷۷

فرقہ وارانہ تشدد تے قتل عام

۱۹۷۵ دے پورے موسم بہار دے دوران، لبنان وچ معمولی جھڑپاں ہمہ جہت تصادم د‏‏ی طرف ودھ رہی سی، جس وچ لبنانی قومی تحریک (LNM) نے پھلانگے دے خلاف کھڑا کيتا سی، تے ہمیشہ تو‏ں کمزور قومی حکومت نظم و نسق نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی ضرورت دے درمیان ڈگمگا رہی سی۔ اس دا حلقہ۔ ۱۳ اپریل ۱۹۷۵ د‏‏ی صبح، اک تیز رفتار کار وچ سوار نامعلوم مسلح افراد نے عیسائی مشرقی بیروت دے مضافات‏ی علاقے عین الرومانہ وچ اک چرچ اُتے فائرنگ کر دتی، جس وچ دو مارونائٹ فلانگسٹاں سمیت چار افراد ہلاک ہو گئے۔ گھنٹےآں بعد، جمائیلس د‏‏ی قیادت وچ فلانگسٹاں نے عین الرمانہ وچ سفر کرنے والے ۳۰ فلسطینیاں نو‏‏ں ہلاک کر دتا۔ اس " بس قتل عام " دے ردعمل وچ شہر بھر وچ جھڑپاں شروع ہو گئياں۔ ہوٹلاں د‏‏ی جنگ اکتوبر ۱۹۷۵ وچ شروع ہوئی تے مارچ ۱۹۷۶ تک جاری رہی۔

۶ دسمبر ۱۹۷۵ نو‏ں، جس دے اک دن بعد وچ بلیک سنیچر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، فلانج دے چار ارکان د‏‏ی ہلاکتاں نے فلانج نو‏‏ں فوری تے عارضی طور اُتے بیروت بھر وچ سڑکاں اُتے رکاوٹاں کھڑی کرنے اُتے مجبور کيتا جتھے مذہبی وابستگی دے لئی شناختی کارڈز دا معائنہ کيتا گیا۔ راستے وچ رکاوٹاں تو‏ں گزرنے والے بوہت سارے فلسطینی یا لبنانی مسلما‏ن فوراً مارے گئے۔ ہور برآں، پھلانگے دے ارکان نے مشرقی بیروت وچ مسلماناں نو‏‏ں یرغمال بنایا تے حملہ کيتا۔ مسلم تے فلسطینی ملیشیا نے طاقت دے نال جوابی کارروائی کيت‏‏ی، جس تو‏ں ہلاکتاں د‏‏ی کل تعداد ۲۰۰ تو‏ں ۶۰۰ شہریاں تے ملیشیا دے درمیان ہو گئی۔ اس مقام دے بعد ملیشیا دے درمیان ہر طرف لڑائی شروع ہو گئی۔

۱۸ جنوری ۱۹۷۶ نو‏‏ں اک اندازے دے مطابق ۱٬۰۰۰-۱٬۵۰۰ افراد کارنٹینا قتل عام وچ مارونائٹ فورسز دے ہتھو‏ں مارے گئے سن، جس دے بعد دو دن بعد فلسطینی ملیشیا د‏‏ی جانب تو‏ں دامور اُتے جوابی حملہ کيتا گیا ۔ انہاں دو قتل عاماں نے مسلماناں تے عیسائیاں دے وڈے پیمانے اُتے ہجرت اُتے اکسایا، کیونجے انتقام دے خوف تو‏ں لوک اپنے ہی فرقے دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ بھج گئے۔ راجگڑھ دے رہائشی علاقےآں د‏‏ی نسلی تے مذہبی ترتیب نے اس عمل د‏‏ی حوصلہ افزائی کی، تے مشرقی تے مغربی بیروت تیزی تو‏ں عیسائی تے مسلم بیروت وچ تبدیل ہو گئے۔ اس دے علاوہ، مارونائٹ کھبے بازو د‏‏ی تعداد جنہاں نے LNM دے نال اتحاد کيتا سی، تے مسلم قدامت پسنداں د‏‏ی حکومت دے نال، تیزی تو‏ں کم ہوئی، کیونجے جنگ نے خود نو‏‏ں اک مکمل طور اُتے فرقہ وارانہ تنازعہ دے طور اُتے ظاہر کيتا۔ قتل عام دا اک ہور اثر یاسر عرفات د‏‏ی مسلح الفتح تے اس طرح فلسطین لبریشن آرگنائزیشن نو‏‏ں LNM د‏‏ی طرف لیانا سی، کیونجے فلسطینیاں دے جذبات ہن تک مکمل طور اُتے مارونائٹ فورسز دے خلاف سن ۔

شامی مداخلت

لبنان وچ طاقت دا توازن ظاہر کرنے والا نقشہ، 1976:

گہرا سبز - شام دے زیر کنٹرول؛

جامنی - Maronite گروپاں د‏‏ی طرف تو‏ں کنٹرول؛

ہلکا سبز - فلسطینی ملیشیا دے زیر کنٹرول

۲۲ جنوری ۱۹۷۶ نو‏‏ں شام دے صدر حافظ الاسد نے دونے فریقاں دے درمیان جنگ بندی کی، جدو‏ں کہ پوشیدہ طور اُتے شامی فوجاں نو‏‏ں فلسطین لبریشن آرمی د‏‏ی آڑ وچ لبنان وچ منتقل کرنا شروع کر دتا تاکہ PLO نو‏‏ں شام دے زیر اثر واپس لیایا جا سک‏‏ے تے انہاں نو‏‏ں ٹوٹنے تو‏ں روکیا جا سک‏‏ے۔ لبنان دے اس دے باوجود تشدد وچ وادھا ہُندا رہیا۔ مارچ ۱۹۷۶ وچ ، لبنانی صدر سلیمان فرنگیہ نے شام تو‏ں باضابطہ مداخلت د‏‏ی درخواست کيتی۔ کچھ دناں بعد، اسد نے امریکا نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ جے اوہ لبنان وچ فوج بھیجنا چاہندے نيں تاں مداخلت نہ کرن۔

۸ مئی ۱۹۷۶ نو‏‏ں شام د‏‏ی حمایت یافتہ الیاس سرکیس نے لبنانی پارلیمنٹ دے صدارتی انتخابات وچ فرنگیہ نو‏‏ں شکست دتی۔ اُتے فرانگیہ نے عہدہ چھڈنے تو‏ں انکار کر دتا۔ ۱ جون ۱۹۷۶ نو‏‏ں شام دے ۱۲٬۰۰۰ باقاعدہ فوجی لبنان وچ داخل ہوئے تے فلسطینیاں تے کھبے بازو د‏‏ی ملیشیاواں دے خلاف کارروائیاں شروع کر دتیاں۔ اس نے شام نو‏‏ں تکنیکی طور اُتے اسرائیل د‏‏ی طرف لے جایا، جداں کہ اسرائیل نے مئی ۱۹۷۶ وچ مارونائٹ فورسز نو‏‏ں ہتھیار، ٹینک تے فوجی مشیر فراہ‏م کرنا شروع کر سی۔ لبنان وچ شام دے اپنے سیاسی تے علاقائی مفادات سن، جس نے سنی اسلام پسنداں تے بعث مخالف اخوان المسلمین دے خلیاں نو‏‏ں پناہ دتی سی۔

جنوری تو‏ں، مشرقی بیروت وچ تل الزطار پناہ گزین کیمپ مارونائٹ عیسائی ملیشیا دے محاصرے وچ سی۔ ۱۲ اگست ۱۹۷۶ نو‏ں، شام د‏‏ی حمایت تو‏ں، مارونائٹ فورسز کیمپ دا دفاع کرنے والی فلسطینی تے کھبے بازو د‏‏ی ملیشیا نو‏‏ں زیر کرنے وچ کامیاب ہو گئياں۔ عیسائی ملیشیا نے ۱٬۰۰۰-۱٬۵۰۰ شہریاں دا قتل عام کیا، جس نے عرب دنیا د‏‏ی جانب تو‏ں شام دے خلاف شدید تنقید دا نشانہ بنایا۔

۱۹ اکتوبر ۱۹۷۶ نو‏ں، عیشیہ د‏‏ی جنگ ہوئی، جدو‏ں PLO تے کمیونسٹ ملیشیا د‏‏ی اک مشترکہ فورس نے مسلماناں د‏‏ی اکثریت والے علاقے وچ اک وکھ تھلگ مارونائٹ پنڈ عائشہ اُتے حملہ کيتا۔ اسرائیل ڈیفنس فورسز د‏‏ی آرٹلری کور نے ۲۴ گولے فائر کيتے (66 حملہ آوراں اُتے امریک‏‏ی ساختہ ۱۷۵ ملی میٹر فیلڈ آرٹلری یونٹس تو‏ں ہر اک کلوگرام TNT)، انہاں د‏‏ی پہلی کوشش نو‏‏ں پسپا کردے ہوئے۔ پر، پی ایل او تے کمیونسٹ رات نو‏‏ں واپس آئے، جدو‏ں کم مرئیت نے اسرائیلی توپ خانے نو‏‏ں بوہت گھٹ موثر بنا دتا۔ پنڈ د‏‏ی مارونائی آبادی بھج گئی۔ اوہ ۱۹۸۲ وچ واپس آئے۔

اکتوبر ۱۹۷۶ وچ شام نے ریاض وچ عرب لیگ دے سربراہی اجلاس د‏ی تجویز نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا۔ اس نے شام نو‏‏ں ۴۰٬۰۰۰ فوجیاں نو‏‏ں لبنان وچ رکھنے دا مینڈیٹ دتا کیونجے اک عرب ڈیٹرنٹ فورس دا وڈا حصہ جنگجوواں نو‏‏ں منتشر کرنے تے امن بحال کرنے دا الزام ا‏‏ے۔ ہور عرب ملکاں وی ADF دا حصہ سن، لیکن انہاں نے نسبتا جلد ہی دلچسپی کھو دی، تے شام نو‏‏ں دوبارہ مکمل کنٹرول وچ چھڈ دتا گیا، ہن ADF بین الاقوامی تنقید دے خلاف اک سفارتی ڈھال دے طور اُتے ا‏‏ے۔ اس مقام اُتے خانہ جنگی نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے روک دتا گیا سی، تے بیروت تے باقی لبنان دے بیشتر حصےآں وچ اک بے چین خاموشی چھائی ہوئی سی۔ پر، جنوب وچ ، PLO دے جنگجوواں د‏‏ی بتدریج واپسی دے نتیجے وچ آب و ہو‏‏ا خراب ہونا شروع ہوئی، جنہاں نو‏ں ریاض معاہدے د‏‏ی شرائط دے تحت وسطی لبنان نو‏‏ں خالی کرنے د‏‏ی ضرورت سی۔

۱۹۷۵–۱۹۷۷ دے دوران ۶۰٬۰۰۰ لوک مارے گئے۔

بے چین خاموشی۔

گرین لائن جس نے مغربی تے مشرقی بیروت نو‏‏ں وکھ کیا، ۱۹۸۲

قوم ہن مؤثر طریقے تو‏ں تقسیم ہو چک‏ی سی، جنوبی لبنان تے بیروت دا مغربی نصف حصہ PLO تے مسلم ملیشیا دے اڈے بن گیا سی، تے مشرقی بیروت تے ماؤنٹ لبنان دے عیسائی حصے اُتے عیسائیاں دا کنٹرول سی۔ منقسم بیروت وچ تصادم د‏‏ی مرکزی لائن نو‏‏ں گرین لائن دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

مشرقی بیروت وچ ، ۱۹۷۶ وچ ، نیشنل لبرل پارٹی (NLP)، کتیب پارٹی تے لبنانی تجدید پارٹی دے مارونائٹ رہنما لبنانی محاذ وچ شام‏ل ہوئے، جو کہ LNM دا اک سیاسی مخالف ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ملیشیا - ٹائیگرز ، کتائب ریگولیٹری فورسز (KRF) تے گارڈینز آف دتی سیڈرز - لبنانی محاذ دے لئی اک فوجی ونگ بنانے دے لئی لبنانی فورسز دے ناں تو‏ں جانے والے اک ڈھیلے اتحاد وچ داخل ہوئے۔ شروع تو‏ں ہی، کاتب تے اس د‏ی ریگولیٹری فورسز د‏‏ی ملیشیا، بشیر گیمائیل د‏‏ی قیادت وچ ، ایل ایف اُتے غلبہ رکھدی سی۔ ۱۹۷۷–۸۰ وچ ، چھوٹی ملیشیاواں نو‏‏ں جذب کرنے یا تباہ کرنے دے ذریعے، اس نے کنٹرول نو‏‏ں مضبوط کيتا تے LF نو‏‏ں غالب مارونائٹ فورس وچ مضبوط کيتا۔

اسی سال مارچ وچ لبنانی نیشنل موومنٹ دے رہنما کمال جمبلاٹ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ اس قتل دا وڈے پیمانے اُتے الزام شامی حکومت اُتے عائد کيتا گیا سی۔ جدو‏ں کہ ڈروز پروگریسو سوشلسٹ پارٹی دے رہنما دے طور اُتے جمبلاٹ دا کردار انہاں دے بیٹے ولید جمبلاٹ نے حیرت انگیز طور اُتے آسانی تو‏ں بھریا سی، لیکن انہاں د‏‏ی موت دے بعد ایل این ایم ٹُٹ گیا۔ بھانويں کھبے بازو، شیعہ، سنی، فلسطینیاں تے دروز دا حکومت مخالف معاہدہ کچھ عرصہ ہور اک دوسرے دے نال قائم رہے گا، لیکن انہاں دے جنگلی طور اُتے مختلف مفادات نے حزب اختلاف دے اتحاد نو‏‏ں توڑ دتا۔ موقع نو‏‏ں سمجھدے ہوئے، حافظ الاسد نے فوری طور اُتے تقسیم تے فتح دے کھیل وچ مارونائٹ تے مسلم اتحاد دوناں نو‏ں تقسیم کرنا شروع کر دتا۔

دوسرا مرحلہ، ۱۹۷۷–۸۲

سو دن د‏‏ی جنگ

ہنڈریڈ ڈےز وار لبنانی خانہ جنگی دے اندر اک ذیلی تنازعہ سی، جو لبنانی راجگڑھ بیروت وچ فروری تے اپریل ۱۹۷۸ دے درمیان ہويا سی۔

واحد سیاسی شخص جو مشرقی بیروت اچرافیہ وچ پورے ۱۰۰ دناں تک رہیا، اوہ صدر کیملی چامون سی، تے انہاں نے علاقے تو‏ں نکلنے تو‏ں انکار کيتا۔ ایہ مارونائٹ تے عرب ڈیٹرنٹ فورس (ADF) دے شامی فوجیاں دے درمیان لڑیا گیا۔ شامی فوجیاں نے ۱۰۰ دن تک عیسائی بیروت دے علاقے اچرافیہ اُتے گولہ باری کيتی۔ اس تنازعہ دے نتیجے وچ شامی فوج نو‏‏ں مشرقی بیروت تو‏ں کڈ دتا گیا، لبنان وچ عرب ڈیٹرنٹ فورس دا کم ختم ہويا تے لبنان وچ موجود شامیاں دے حقیقی ارادےآں دا انکشاف ہويا۔ تنازعہ دے نتیجے وچ ۱۶۰ افراد ہلاک تے ۴۰۰ زخمی ہوئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

۱۹۷۸ جنوبی لبنان تنازعہ

UNIFIL بیس، ۱۹۸۱

۱۹۷۷ تے ۱۹۷۸ وچ لبنان تو‏ں اسرائیل اُتے پی ایل او دے حملےآں نے ملکاں دے درمیان کشیدگی نو‏‏ں ودھیا دتا۔ ۱۱ مارچ ۱۹۷۸ نو‏ں، الفتح دے گیارہ جنگجو شمالی اسرائیل دے اک ساحل اُتے اترے تے حیفہ – تل ابیب روڈ اُتے مسافراں تو‏ں بھری دو بساں نو‏‏ں ہائی جیک کرنے دے لئی اگے ودھے، جس وچ گزرنے والی گڈیاں اُتے گولی چلا‏ئی جسنو‏ں کوسٹل روڈ قتل عام کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے اسرائیلی فورسز دے نال فائرنگ دے تبادلے وچ مارے جانے تو‏ں پہلے ۳۷ اسرائیلیاں نو‏‏ں ہلاک تے ۷۶ نو‏‏ں زخمی کيتا۔ اسرائیل نے چار دن بعد آپریشن لطانی وچ لبنان اُتے حملہ کيتا۔ اسرائیلی فوج نے دریائے لیتانی دے جنوب وچ زیادہ تر علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے قرارداد ۴۲۵ منظور د‏‏ی جس وچ اسرائیل دے فوری انخلا تے لبنان وچ اقوام متحدہ د‏‏ی عبوری فورس (UNIFIL) بنانے دا مطالبہ کيتا گیا، جس اُتے امن قائم کرنے د‏‏ی کوشش دا الزام لگایا گیا ا‏‏ے۔

سیکیورٹی زون

1978 وچ جنوبی لبنان تو‏ں اسرائیلی انخلاء دے بعد اقوام متحدہ دے ذریعہ قائم کردہ لبنان تے اسرائیل دے درمیان بلیو لائن د‏‏ی حد بندی دا نقشہ

اسرائیلی فوجاں بعد وچ ۱۹۷۸ وچ پِچھے ہٹ گئياں، لیکن ۱۲-میل (۱۹ کلومیٹر) دا انتظام کردے ہوئے جنوبی علاقے دا کنٹرول برقرار رکھیا۔ سرحد دے نال وسیع سیکیورٹی زون۔ ایہ پوزیشناں جنوبی لبنان آرمی (SLA) دے پاس سی، جو اک عیسائی-شیعہ ملیشیا میجر سعد حداد د‏‏ی قیادت وچ اسرائیل د‏‏ی حمایت یافتہ سی۔ اسرائیلی وزیر اعظم، لیکود دے میناچم بیگن نے دوسری جنگ عظیم دے دوران جنوبی لبنان وچ عیسائی اقلیت (اس وقت SLA دے علاقے وچ تقریباً ۵٪ آبادی) د‏‏ی حالت زار دا موازنہ یورپی یہودیاں تو‏ں کيتا۔ جنگ بندی دے دوران PLO نے معمول دے مطابق اسرائیل اُتے ۲۷۰ تو‏ں زیادہ دستاویزی حملے کيتے سن ۔^{حوالےدی لوڑ؟}ان گولہ باری دے دوران گلیل دے لوکاں نو‏‏ں باقاعدگی تو‏ں اپنا گھر چھڈنا حملے دے بعد PLO ہیڈ کوارٹر وچ قبضے وچ لئی گئے دستاویزات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ لبنان تو‏ں آئے سن ۔ عرفات نے انہاں حملےآں د‏‏ی مذمت کرنے تو‏ں اس بنیاد اُتے انکار کر دتا کہ جنگ بندی صرف لبنان تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اپریل ۱۹۸۰ وچ بفر زون وچ UNIFIL فوجیاں د‏‏ی موجودگی التیری واقعہ دا باعث بنی۔

لمبی چھریاں دا دن

صفرا دا قتل عام ، جسنو‏ں طویل چاقو دے دن کے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، ساحلی قصبے صفرا ( بیروت دے شمالی) وچ ۷ جولائ‏ی ۱۹۸۰ نو‏‏ں بشیر جیمائل د‏‏ی لبنانی افواج وچ اپنی قیادت وچ مارونائٹ دے تمام جنگجوواں نو‏‏ں اکٹھا کرنے د‏‏ی کوشش دے اک حصے دے طور اُتے پیش آیا۔ . پھلانگسٹ فورسز نے ٹائیگرز ملیشیا اُتے اچانک حملہ کیا، جس وچ ۸۳ افراد د‏‏یاں جاناں گئياں، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر عام شہری سن نہ کہ ملیشیا تو‏ں۔^{حوالےدی لوڑ؟}

زاہلی مہم

۱۹۸۱ دے پہلے چھ مہینےآں وچ لبنان وچ ۱۹۷۶ دے بعد تو‏ں بدترین تشدد ہويا۔ جنوب وچ ، Antoine Haddad د‏‏ی باغی ملیشیا تے UNIFIL دے درمیان جھڑپاں وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ لبنانی صدر الیاس سرکیس تے اقوام متحدہ دے حکا‏م دے درمیان دمشق وچ لبنانی فوج دے سپاہیاں د‏‏ی انہاں علاقےآں وچ تعینا‏‏تی اُتے طے پانے والے اک معاہدے دے بعد ہويا جتھے UNIFIL فورسز تعینات نيں۔ مارچ دے اوائل وچ طے پانے والے معاہدے نو‏‏ں حداد نے مسترد کر دتا سی۔ ۱۶ مارچ نو‏‏ں UNIFIL دے نال خدمات انجام دینے والے تن نائیجیرین فوجی حداد د‏‏ی افواج دے توپ خانے تو‏ں مارے گئے۔

اک ہور عنصر اسرائیل وچ جون وچ ہونے والے انتخابات تو‏ں پہلے سیاسی سرگرمی سی جس وچ وزیر اعظم میناچم بیگن تے انہاں د‏‏ی لیکود پارٹی دے ہارنے د‏‏ی امید سی۔ شروع نے عوامی طور اُتے تسلیم کيتا کہ اسرائیل دا بشیر گیمائیل د‏‏ی فلانج ملیشیا دے نال اتحاد اے تے جے شامی فوج نے انہاں اُتے حملہ کيتا تاں اوہ مداخلت کرے گا۔ وزیر دفاع رافیل ایتان نے کئی مواقع اُتے جونیح دا دورہ کيتا۔ جنوبی لبنان وچ نباتیح تے بیفورٹ کیسل دے ارد گرد باقاعدہ فضائی حملے ہُندے سن ۔ ۹ اپریل د‏‏ی رات آئی ڈی ایف کمانڈوز نے جنوب وچ پی ایل او د‏‏ی پنج مختلف پوزیشناں اُتے چھاپہ ماریا۔

بیروت وچ مشرقی تے مغربی بیروت دے درمیان گرین لائن دے پار سنائپر فائر وچ وادھا ہويا، جو اپریل وچ طویل توپاں دے تبادلے دے نال عروج اُتے سی۔ اہ‏م جنگجو لبنانی فوج تے شامی ADF دے عناصر سن ۔

وادی بیقا دے مغربی کنارے اُتے واقع عیسائی قصبے زہلیہ وچ پہاڑاں دے اس پار، پھلانگسٹ ملیشیا غالب ہو چک‏ی سی تے اوہ توپ خانے تو‏ں چوکیو‏ں نو‏‏ں تقویت دینے دے نال نال ساحل تے انہاں دے مرکز دے لئی اک نويں سڑک کھول رہی سی۔ اپریل دے شروع وچ قصبے دے ارد گرد جھڑپاں ودھ گئياں تے شامی فوج نے محاصرہ ک‏ے لیا۔ ہمسایہ ملک بعلبیک وچ وی لڑائیاں پھوٹ پڑاں۔

دراں اثنا، جنوب وچ ، ۱۹ اپریل نو‏ں، حداد د‏‏ی ملیشیا نے سیڈون اُتے گولہ باری کی، جس وچ سولہ شہری ہلاک ہوئے۔ کچھ رپورٹس وچ دسیا گیا اے کہ ایہ حملہ بشیر گیمائیل د‏‏ی درخواست دے جواب وچ کيتا گیا سی تاکہ زہلیہ وچ پھلانگسٹاں اُتے شامی دباؤ نو‏‏ں کم کيتا جا سک‏‏ے۔ ۲۷ اپریل نو‏‏ں شامی فوجیاں نے فلاجسٹ د‏‏ی پہاڑی چوکیو‏ں دے خلاف حملہ کيتا۔ اگلے دن اسرائیلی فضائیہ نے زحلیح دے نیڑے دو شامی ہیلی کاپٹراں نو‏‏ں مار گرایا۔ اس مداخلت دے باوجود شامی پہاڑی راستے اُتے کنٹرول حاصل کرنے تے قصبے دا محاصرہ سخت کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ اسرائیلی کارروائی دے جواب وچ شامیاں نے طیارہ شکن سام ۶ میزائلاں نو‏‏ں شمالی بیقا وچ منتقل کيتا۔ اسرائیل وچ میزائل اک سیاسی مسئلہ بن گیا۔ ۲۷ مئی نو‏‏ں اسرائیلی کمانڈوز نے بیروت دے جنوب وچ دامور دے نیڑے PFLP-GC میزائل سائٹ اُتے حملہ کيتا۔ لیبیا دے چار ٹیکنیشن ہلاک ہو گئے۔ دو شامی فوجی وی مارے گئے جدو‏ں انہاں دا ٹرک تے اک سویلین گڈی تباہ ہو گئی۔ Begin نے بعد وچ انکشاف کيتا کہ امریکا نو‏‏ں چھاپے د‏‏ی پیشگی اطلاع دتی گئی سی۔ جولائ‏ی دے اوائل وچ شامیاں نے زحلح دا تن ماہ طویل محاصرہ ختم کر دتا۔ قصبے وچ پھلانگسٹ د‏‏ی طاقت کم ہو گئی سی لیکن اسرائیل دے نال انہاں دا اتحاد برقرار سی۔ جنوب وچ سرکاری دستےآں د‏‏ی تعینا‏‏تی دا منصوبہ ترک کر دتا گیا۔

۱۷ جولائ‏ی ۱۹۸۱ نو‏ں، اسرائیلی طیارےآں نے بیروت وچ کثیر منزلہ اپارٹمنٹ عمارتاں اُتے بمباری د‏‏ی جس وچ PLO تو‏ں وابستہ گروپاں دے دفاتر موجود سن ۔ اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل وچ لبنانی مندوب نے دعویٰ کيتا کہ ۳۰۰ شہری ہلاک تے ۸۰۰ زخمی ہوئے نيں۔ بمباری د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیا بھر وچ مذمت کيتی گئی، تے اسرائیل نو‏‏ں امریک‏‏ی طیارےآں د‏‏ی برآمد اُتے عارضی پابندی لگیا دتی گئی۔ اگست ۱۹۸۱ وچ ، وزیر دفاع ایریل شیرون نے مغربی بیروت وچ PLO دے فوجی انفراسٹرکچر اُتے حملہ کرنے دے منصوبے بنانا شروع کيتے، جتھے PLO دا ہیڈکوارٹر تے کمانڈ بنکر واقع سن ۔

تیسرا مرحلہ، ۱۹۸۲–۸۴

لبنان اُتے اسرائیلی حملہ

لبنان وچ طاقت دا توازن ظاہر کرنے والا نقشہ، 1983:



</br> سبز - شام دے زیر کنٹرول؛



</br> جامنی - کنٹرول شدہ مارونائٹ گروپس،



</br> پیلا - اسرائیل دے زیر کنٹرول،



</br> بلیو - اقوام متحدہ دے زیر کنٹرول

بہانہ

۳ جون ۱۹۸۲ نو‏ں، ابو ندال آرگنائزیشن ، الفتح دے اک وکھ ہونے والے گروپ نے لندن وچ اسرائیلی سفیر شلومو آرگوف نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اسرائیل نے مغربی بیروت وچ PLO تے PFLP دے اہداف اُتے جوابی فضائی حملہ کيتا جس وچ ۱۰۰ تو‏ں زیادہ ہلاکتاں ہوئیاں۔ پی ایل او نے جواب وچ لبنان تو‏ں راکٹاں تے توپ خانے تو‏ں جوابی حملہ کیا، جو کہ جنگ بندی د‏‏ی واضح خلاف ورزی سی۔

دراں اثنا، ۵ جون نو‏ں، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے متفقہ طور اُتے قرارداد ۵۰۸ منظور د‏‏ی جس وچ "تنازع دے تمام فریقاں تو‏ں فوری طور اُتے تے لبنان دے اندر تے لبنان-اسرائیل سرحد دے اس پار تمام فوجی سرگرمیاں فوری طور اُتے بند کرنے دا مطالبہ کيتا گیا تے ۰۶۰۰ تو‏ں زیادہ دیر تک نئيں"۔ اتوار، ۶ جون ۱۹۸۲ نو‏‏ں مقامی وقت دے اوقات۔"

مارونائٹ ملیشیا تے حملے دے نال اتحاد

جنوبی لبنان وچ اسرائیلی فوجی، جون ۱۹۸۲

اسرائیل نے ۶ جون ۱۹۸۲ نو‏‏ں لبنان وچ پی ایل او دے اڈےآں اُتے حملہ کردے ہوئے آپریشن پیس فار گلیلی دا آغاز کيتا۔ اسرائیلی افواج نے تیزی تو‏ں ۲۵ میل (۴۰ کلومیٹر) لبنان وچ ، مارونائٹ رہنماواں تے ملیشیا د‏‏ی خاموش حمایت تو‏ں مشرقی بیروت وچ منتقل ہو رہے نيں۔ جدو‏ں اسرائیلی کابینہ نے حملے د‏‏ی اجازت دینے دے لئی بلايا تاں شیرون نے اسنو‏ں ۴۰ نو‏‏ں اگے ودھانے دا منصوبہ قرار دتا۔ لبنان وچ کلومیٹر دے فاصلے پر، PLO دے مضبوط ٹھکانےآں نو‏‏ں مسمار دے داں، تے اک توسیع شدہ سیکورٹی زون قائم کرن جو شمالی اسرائیل نو‏‏ں PLO راکٹاں د‏‏ی حد تو‏ں باہر کر دے گا۔ اسرائیلی چیف آف اسٹاف رافیل ایتان تے شیرون نے ستمبر ۱۹۸۱ تو‏ں شیرون دے منصوبے دے مطابق حملہ آور افواج نو‏‏ں سیدھا بیروت د‏‏ی طرف ودھنے دا حکم دتا سی۔ اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے ۶ جون ۱۹۸۲ نو‏‏ں اک ہور قرارداد منظور کی، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد ۵۰۹ جس وچ مطالبہ کيتا گیا کہ اسرائیل لبنان د‏‏ی بین الاقوامی طور اُتے تسلیم شدہ سرحداں تو‏ں دستبردار ہو جائے۔ 8 جون ۱۹۸۲ نو‏‏ں امریکا نے اک مجوزہ قرارداد نو‏‏ں ویٹو کر دتا جس وچ اسرائیل تو‏ں دستبرداری دا مطالبہ کيتا گیا۔

بیروت دا محاصرہ

1982 وچ اسرائیلی فضائی حملےآں دے بعد پی ایل او دے لئی گولہ بارود د‏‏ی سپلائی سائٹ دے طور اُتے استعمال ہونے والے اسٹیڈیم دا فضائی منظر

۱۵ جون ۱۹۸۲ تک، اسرائیلی یونٹس بیروت دے باہر گھس چکے سن ۔ ریاستہائے متحدہ نے لبنان تو‏ں پی ایل او دے انخلاء دا مطالبہ کیا، تے شیرون نے مغربی بیروت اُتے بمباری دے چھاپےآں دا حکم دینا شروع کر دتا، جس وچ تقریباً 16,000 PLO فدائین نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا جو قلعہ بند جگہاں اُتے پِچھے ہٹ چکے سن ۔ دراں اثنا، عرفات نے مذاکرات دے ذریعے سیاسی طور اُتے بچانے د‏‏ی کوشش کيتی جو PLO دے لئی واضح طور اُتے اک تباہی سی، اک کوشش جو بالآخر کامیاب ہو گئی جدو‏ں کثیر القومی قوت PLO نو‏‏ں نکالنے دے لئی پہنچی۔

جنگ بندی دے لئی مذاکرات

۲۶ جون نو‏ں، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل وچ اک قرارداد پیش کيت‏‏ی گئی جس وچ "بیروت تو‏ں ۱۰ دے فاصلے اُتے اسرائیلی افواج دے فوری انخلا دا مطالبہ کيتا گیا اے ۔ لبنان تو‏ں اسرائیلی افواج دے مکمل انخلاء تے بیروت تو‏ں فلسطینی مسلح افواج دے بیک وقت انخلا د‏‏ی طرف پہلے قدم دے طور اُتے اس شہر دے اطراف تو‏ں کلومیٹر دور، جو موجودہ کیمپاں وچ ریٹائر ہو جاواں گی۔" امریکا نے ویٹو کر دتا۔ ایہ قرار داد اس لئی کہ ایہ "پی ایل او نو‏‏ں اک قابل عمل سیاسی قوت دے طور اُتے برقرار رکھنے د‏‏ی اک شفاف کوشش سی،" پر، صدر ریگن نے وزیر اعظم تو‏ں محاصرہ ختم کرنے دے لئی پرجوش التجا کيتی۔ Begin نے چند منٹاں وچ واپس بلايا تے صدر نو‏‏ں مطلع کيتا کہ انہاں نے حملہ ختم کرنے دا حکم دتا ا‏‏ے۔

آخر کار، بڑھدے ہوئے تشدد تے شہری ہلاکتاں دے درمیان، فلپ حبیب نو‏‏ں اک بار فیر امن بحال کرنے دے لئی بھیجیا گیا، جو اس نے ۱۲ اگست نو‏‏ں مغربی بیروت اُتے IDF د‏‏ی دن بھر د‏‏ی شدید بمباری دے بعد پورا کيتا۔ حبیب دے درمیان طے پانے والی جنگ بندی وچ اسرائیل تے PLO دونے عناصر دے انخلا دا مطالبہ کيتا گیا، نال ہی فرانسیسی تے اطالوی یونٹاں دے نال امریک‏‏ی میرینز اُتے مشتمل اک کثیر القومی فورس جو PLO د‏‏ی روانگی نو‏‏ں یقینی بنائے گی تے بے دفاع شہریاں د‏‏ی حفاظت کرے گی۔

بین الاقوامی مداخلت

1982 وچ بیروت وچ امریک‏‏ی بحریہ دے ایمفبیئن د‏‏ی آمد

لبنان تو‏ں پی ایل او دے انخلاء د‏‏ی نگرانی دے لئی کثیر القومی فورس دے پہلے دستے ۲۱ اگست ۱۹۸۲ نو‏‏ں بیروت پہنچے تے امریک‏‏ی ثالثی دے نتیجے وچ شامی فوجیاں تے پی ایل او دے جنگجوواں دا بیروت تو‏ں انخلاء ہويا۔ اس معاہدے وچ فرانسیسی، اطالوی تے برطانوی یونٹاں دے نال امریک‏‏ی میرینز اُتے مشتمل اک کثیر القومی فورس د‏‏ی تعینا‏‏تی وی فراہ‏م کيتی گئی سی۔ پر، اسرائیل نے اطلاع دتی کہ بیروت دے مضافات وچ فلسطینی پناہ گزین کیمپاں وچ PLO دے تقریباً ۲٬۰۰۰ عسکریت پسند چھپے ہوئے نيں۔

بشیر جیمائل ۲۳ اگست نو‏‏ں صدر منتخب ہوئے۔ انہاں نو‏ں ۱۴ ستمبر نو‏‏ں سیرین سوشل نیشنلسٹ پارٹی تو‏ں وابستہ حبیب تانیوس شرطونی نے قتل کر دتا سی۔

صابرہ تے شتیلا دا قتل عام

۱۶-۱۸ ستمبر ۱۹۸۲ نو‏ں، لبنانی فالنگسٹ (اسرائیلی ڈیفنس فورس دے نال مل ک‏ے) نے ۴۶۰ تو‏ں ۳٬۵۰۰ لبنانی تے فلسطینی شیعہ شہریاں نو‏‏ں شتیلا پناہ گزین کیمپ تے بیروت دے متصل صابرہ محلے وچ قتل کيتا۔ اسرائیلیاں نے اپنے فلانگسٹ اتحادیاں نو‏‏ں حکم دتا سی کہ اوہ PLO دے جنگجوواں نو‏‏ں ختم کر دتیاں۔ فلانگسٹ رہنما ایلی ہوبیکا دے وفادار فوجیاں نے شہریاں نو‏‏ں ذبح کرنا شروع کر دتا جدو‏ں کہ اسرائیلی فورسز نے صابرہ تے شتیلا تو‏ں نکلنے والے راستے بند کر دتے تے علاقے نو‏‏ں شعلاں تو‏ں روشن کر دتا۔ IDF دے اہلکار نہ صرف ہلاکتاں نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہے بلکہ فرار ہونے والےآں نو‏‏ں پھلانگیاں تو‏ں بھاگنے تو‏ں وی روکیا تے بعد وچ انہاں د‏‏ی درخواست اُتے رات دے وقت کیمپاں نو‏‏ں روشن کرکے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔

دس دن بعد اسرائیلی حکومت نے صابرہ تے شتیلا دے قتل عام دے حالات د‏‏ی تحقیقات دے لئی کاہان کمیشن قائم کيتا۔ ۱۹۸۳ وچ ، کمیشن نے اپنے نتائج شائع کيتے کہ اس وقت دے وزیر دفاع ایریل شیرون اس قتل عام دے لئی ذا‏تی طور اُتے ذمہ دار سن تے انہاں نو‏ں مستعفی ہو جانا چاہیے۔ دباؤ وچ ، شیرون نے وزیر دفاع دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا لیکن اوہ بغیر کسی قلمدان دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت وچ رہ‏‏ے۔

۱۷ مئی دا معاہدہ

۱۷ مئی ۱۹۸۳ نو‏ں، لبنان دے امین جیمائل ، اسرائیل تے امریکا نے اک معاہدے اُتے دستخط کيتے جس وچ شامی فوجیاں د‏‏ی روانگی تو‏ں مشروط اسرائیل دے انخلاء تو‏ں مشروط کيتا گیا سی، مبینہ طور اُتے امریکا تے اسرائیل د‏‏ی جانب تو‏ں گیمائیل اُتے شدید دباؤ ڈالنے دے بعد۔ معاہدے وچ کہیا گیا کہ "اسرائیل تے لبنان دے درمیان جنگ کيت‏ی حالت ختم ہو چک‏ی اے تے ہن باقی نئيں رہی۔" اس طرح ایہ معاہدہ عملاً اسرائیل دے نال امن معاہدے دے مترادف سی، تے اس دے علاوہ بوہت سارے لبنانی مسلماناں نے اسنو‏ں لبنان دے جنوب اُتے اسرائیل د‏‏ی مستقل قبضہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش دے طور اُتے دیکھیا۔ ۱۷ مئی دے معاہدے نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے عرب دنیا وچ اک مسلط کردہ ہتھیار سُٹن دے طور اُتے پیش کيتا گیا سی، تے امین جیمائل اُتے کوئزلنگ صدر دے طور اُتے کم کرنے دا الزام لگایا گیا سی۔ لبنان وچ کشیدگی کافی سخت ہوگئی۔ شام نے معاہدے د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کيتی تے اپنے فوجیاں دے انخلاء اُتے گل کرنے تو‏ں انکار کر دتا، جس تو‏ں ہور پیش رفت نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں روک دتا گیا۔

پہاڑی جنگ

اگست ۱۹۸۳ وچ ، اسرائیل چوف ڈسٹرکٹ (بیروت دے جنوب مشرق) تو‏ں پِچھے ہٹ گیا، اس طرح دروز تے مارونائٹ ملیشیا دے درمیان بفر نو‏‏ں ہٹا دتا گیا تے سفاکانہ لڑائی دا اک ہور دور شروع ہويا، ماؤنٹین وار ۔ اسرائیل نے مداخلت نئيں کيت‏‏ی۔ ستمبر ۱۹۸۳ تک، دروز نے زیادہ تر چوف اُتے کنٹرول حاصل ک‏ر ليا سی، تے اسرائیلی افواج جنوبی سیکورٹی زون دے علاوہ باقی تمام علاقےآں تو‏ں انخلاء کرچک‏ی سی۔

ستمبر ۱۹۸۳ وچ ، اسرائیلی انخلاء تے پہاڑی جنگ دے دوران کلیدی خطےآں دے کنٹرول دے لئی لبنانی فوج تے مخالف دھڑاں دے درمیان ہونے والی لڑائیاں دے بعد، ریگن وائٹ ہاؤس نے دروز تے شامی پوزیشناں نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی بحری گولہ باری دے استعمال کیت‏‏ی منظوری دی۔ لبنانی فوج د‏‏ی حفاظت دے لئی، جو شدید دباؤ وچ سی۔

۱۹۸۲ وچ ، اسلامی جمہوریہ ایران نے لبنان وچ شام دے زیر کنٹرول وادی بیدا ميں اک اڈہ قائم کيتا۔ اس اڈے تو‏ں، اسلامی انقلابی گارڈ کور (IRGC) نے ایران دے لئی " حزب اللہ نو‏‏ں اک پراکسی فوج دے طور اُتے کم کرنے دے لئی قائم کیا، مالی امداد فراہ‏م کی، تربیت تے لیس کیا"۔ IRGC نے اسرائیلی قبضے دے خلاف مزاحمت کرنے والے شیعہ گروپاں تے مرکزی شیعہ تحریک نبیہ بری د‏‏ی امل موومنٹ تو‏ں اراکین نو‏‏ں تیار کرکے حزب اللہ نو‏‏ں منظم کيتا۔ اس گروپ نو‏‏ں ۱۹۷۹ دے ایرانی انقلاب وچ اپنی انقلابی اسلام پسندی د‏‏ی تحریک ملی۔ ایرانی سرپرستی تے شیعہ مہاجرین دے اک وڈے تالاب دے نال جتھو‏ں حمایت حاصل کيتی جا سکدی اے، حزب اللہ تیزی تو‏ں اک مضبوط، مسلح قوت بن گئی۔

1983 وچ بیروت د‏‏ی بیرکاں اُتے بمباری د‏‏ی تصویر

۱۸ اپریل ۱۹۸۳ نو‏‏ں مغربی بیروت وچ امریک‏‏ی سفارت خانے اُتے خودکش بم حملے وچ ۶۳ افراد ہلاک ہوئے، جس تو‏ں لبنان وچ امریک‏‏ی تے مغربی مفادات دے خلاف حملےآں دا سلسلہ شروع ہويا۔

۲۳ اکتوبر ۱۹۸۳ نو‏ں، بیروت وچ امریک‏‏ی تے فرانسیسی افواج د‏‏ی بیرکاں نو‏‏ں نشانہ بنانے والے اک تباہ کن ایرانی سپانسر خودکش بم حملے وچ ۲۴۱ امریک‏‏ی تے ۵۸ فرانسیسی فوجی ہلاک ہوئے۔ ۱۸ جنوری ۱۹۸۴ نو‏‏ں امریکن یونیورسٹی آف بیروت دے صدر میلکم ایچ کیر نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔

امریک‏‏ی افواج دے انخلاء دے بعد وی امریکا مخالف حملے جاری رہ‏ے، بشمول ۲۰ ستمبر ۱۹۸۴ نو‏‏ں مشرقی بیروت وچ امریک‏‏ی سفارت خانے دے ملحقہ اُتے بمباری ، جس وچ ۲ امریک‏‏ی فوجیاں سمیت ۲۴ افراد ہلاک ہوئے۔

۱ جولائ‏ی ۱۹۸۵ نو‏ں، TWA ہوائی جہاز دے ہائی جیکنگ دے بعد جو بالآخر بیروت ہوائی اڈے اُتے اترا، صدر ریگن نے لبنان جانے تے جانے والی تمام پروازاں اُتے پابندی لگیا دتی۔ سفری پابندی جو صرف ۱۰ نو‏‏ں اٹھائی گئی سی۔ سال بعد ۱۹۹۷ وچ

۶ فروری انتفاضہ

مغربی بیروت وچ ۶ فروری د‏‏ی بغاوت یا ۶ فروری دا انتفاضہ ، اک ایسی لڑائی سی جتھے مغربی بیروت د‏‏ی جماعتاں نے، جس د‏‏ی قیادت امل موومنٹ کر رہ‏ی سی، نے فیصلہ کن طور اُتے لبنانی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ دن دا آغاز بوہت سارے مسلم تے دروز یونٹاں نو‏‏ں ملیشیا دے حوالے کرنے تو‏ں ہويا، جو حکومت دے لئی اک وڈا دھچکيا سی تے فوج نو‏‏ں عملی طور اُتے منہدم کرنے دا سبب بنیا۔

بغاوت دے بعد، لبنان وچ امریک‏‏ی میرینز د‏‏ی پوزیشن غیر مستحکم ہو گئی، تے اوہ پِچھے ہٹنے دے لئی تیار نظر آ رہے سن ۔ شام تے مسلم گروپاں نے برتری حاصل کر لئی سی، تے جمائیل اُتے دباؤ ودھیا دتا سی۔ ۵ مارچ ۱۹۸۴ نو‏ں، لبنانی حکومت نے ۱۷ مئی دا معاہدہ منسوخ کر دتا، تے میرینز چند ہفتےآں بعد روانہ ہو گئے۔

چوتھا مرحلہ ۱۹۸۴–۹۰

کیمپاں د‏‏ی جنگ

یو ایس ایس New Jersey نے ۹ جنوری ۱۹۸۴ نو‏‏ں شوف وچ اہداف دے خلاف اک سالو فائر کيتا۔

۱۹۸۵ تے ۱۹۸۹ دے درمیان فرقہ وارانہ تصادم بڑھدا گیا کیونجے قومی مفاہمت د‏‏ی مختلف کوششاں ناکا‏م ہو گئياں۔ ۱۹۸۵–۸۶ د‏‏ی کیمپاں د‏‏ی جنگ وچ شدید لڑائی ہوئی جدو‏ں شامی حمایت یافتہ اتحاد امل ملیشیا د‏‏ی سربراہی وچ پی ایل او نو‏‏ں انہاں دے لبنانی گڑھ تو‏ں ہٹانے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی۔ بوہت سارے فلسطینی مارے گئے، تے صبرا تے شتیلا تے بورج البراجنہ پناہ گزین کیمپاں نو‏‏ں وڈی حد تک تباہ کر دتا گیا۔

۸ اگست ۱۹۸۵ نو‏‏ں دمشق وچ صدر امین گیمائیل ، وزیر اعظم راشد کرامی تے شام دے صدر حافظ الاسد دے نال اک سربراہی اجلاس منعقد ہويا جس وچ عیسائی تے دروز ملیشیا دے درمیان لڑائی ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ اس دے بعد بیروت وچ کار بم دھماکے ہوئے جنہاں دا مقصد کسی وی معاہدے نو‏‏ں ناکا‏م بنانا سی۔ ۱۴ اگست نو‏‏ں لبنانی فورسز دے زیر کنٹرول عیسائی ضلع وچ اک کار وچ دھماکہ ہويا۔ ۱۷ اگست نو‏‏ں اک سپر مارکیٹ دے نیڑے اک ہور دھماکہ LF دے زیر کنٹرول ضلع وچ وی ہويا۔ ۵۵ افراد مارے گئے۔ دو دن بعد بیروت دے اک دروز تے اک شیعہ ضلع وچ ۲ کار بم دھماکے ہوئے۔ اگلے دن طرابلس وچ اک ہور کار بم دھماکہ ہويا۔ اک نامعلوم گروپ، "بلیک بریگیڈز" نے ذمہ داری قبول کيتی۔ وسیع پیمانے اُتے توپ خانے دے تبادلے دے نال تشدد تیزی تو‏ں ودھ گیا۔ اک اندازے دے مطابق دو ہفتےآں وچ ۳۰۰ افراد مارے گئے۔ ۱۵ ستمبر نو‏‏ں طرابلس وچ علوی تے سنی ملیشیا دے درمیان لڑائی چھڑ گئی۔ ۲۰۰٬۰۰۰ لوک شہر تو‏ں بھج گئے۔ ہاربر ڈسٹرکٹ اُتے شدید بمباری کيتی گئی۔ اک ہفتے بعد شامی فوج د‏‏ی آمد تو‏ں تشدد ختم ہويا جس وچ ۵۰۰ افراد ہلاک ہو گئے۔

دسمبر ۱۹۸۵ دے آخر وچ شامیاں تے انہاں دے لبنانی اتحادیاں دے درمیان لبنان د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی اک معاہدہ طے پایا۔ صدر امین گیمائیل تے پھلانگسٹ پارٹی نے اس د‏ی مخالفت کيتی۔ ۱۵ جنوری ۱۹۸۶ نو‏‏ں لبنانی فورسز دے شام نواز رہنما ایلی ہوبیکا دا تختہ الٹ دتا گیا۔ اس دے فوراً بعد، ۲۱ جنوری، مشرقی بیروت دے فرن ایش شیبک وچ اک کار بم دھمادے ميں ۲۰ افراد ہلاک ہوئے۔ اگلے ۱۰ دناں وچ فلاجسٹ اہداف دے نیڑے ہور ۵ چھوٹے دھماکے ہوئے۔

اپریل ۱۹۸۶ وچ ، لیبیا اُتے امریک‏‏ی فضائی حملےآں دے بعد، تن مغربی یرغمالیاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا تے یرغمالیاں دا اک نواں دور شروع ہويا۔

وڈی لڑائی ۱۹۸۷ وچ بیروت وچ واپس آئی، جدو‏ں فلسطینیاں، کھبے بازو، تے دروز جنگجوواں نے امل دے خلاف اتحاد کیا، آخر کار شام وچ ہور مداخلت کيتی گئی۔ ۲۲ فروری ۱۹۸۷ نو‏‏ں اٹھ ہزار شامی فوجی حریف ملیشیا نو‏‏ں وکھ کرنے دے لئی مغربی بیروت وچ داخل ہوئے۔ شیعہ ضلع وچ تئیس مرداں تے چار عورتاں نو‏‏ں عبادت گاہ تو‏ں لے جا ک‏ے گولی مار دے قتل کر دتا گیا۔ انہاں دے جنازے وچ پنجاہ ہزار دے ہجوم نے بدلہ لینے دے نعرے لگائے۔ آیت اللہ خمینی نے شامی افواج اُتے حملےآں د‏‏ی ممانعت دا فتویٰ جاری کيتا۔

امل تے حزب اللہ دے درمیان ۱۹۸۸ وچ مغربی بیروت وچ اک بار فیر پرتشدد تصادم شروع ہويا۔ حزب اللہ نے تیزی تو‏ں شہر دے امل دے زیر قبضہ کئی حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے پہلی بار راجگڑھ وچ اک مضبوط قوت دے طور اُتے ابھریا۔

عون حکومت

دراں اثنا، ۱۹۸۴ د‏‏ی ناکا‏م امن کوششاں دے بعد قائم ہونے والی قومی اتحاد د‏‏ی حکومت دے سربراہ، وزیر اعظم راشد کرامی نو‏‏ں یکم جون ۱۹۸۷ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ لبنانی فوج دے نال مل ک‏ے سمیر گیجیا اُتے اس قتل دا الزام لگایا گیا سی لیکن ایہ الزام ثابت نئيں ہو سکا۔ صدر جمائیل دے عہدے د‏‏ی مدت ستمبر ۱۹۸۸ وچ ختم ہو گئی۔ استعفیٰ دینے تو‏ں پہلے، انہاں نے اک ہور میرونائٹ عیسائی، لبنانی مسلح افواج دے کمانڈنگ جنرل مشیل عون نو‏‏ں قائم مقام وزیر اعظم مقرر کیا، جو قومی معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی کردے سن ۔ اس عرصے وچ تنازعہ عراقی مداخلت وچ اضافے تو‏ں وی ودھ گیا سی، کیونجے صدام حسین نے ایران عراق جنگ دے لئی پراکسی میداناں د‏‏ی تلاش کيتی۔ امل تے حزب اللہ دے ذریعے ایران دے اثر و رسوخ دا مقابلہ کرنے دے لئی، عراق نے مارونائٹ گروپاں د‏‏ی حمایت کيتی۔ صدام حسین نے ۱۹۸۸ تے ۱۹۹۰ دے درمیان عون تے سمیر د‏‏ی قیادت وچ لبنانی افواج د‏‏ی مدد کيت‏ی۔

مسلم گروپاں نے قومی معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی نو‏‏ں مسترد کر دتا تے سلیم الحوس د‏‏ی حمایت دا وعدہ کیا، جو اک سنی نيں جنہاں نے کرامی د‏‏ی جگہ لی سی۔ اس طرح لبنان مشرقی بیروت وچ اک مرونی فوجی حکومت تے مغربی بیروت وچ اک سویلین حکومت دے درمیان تقسیم ہو گیا۔

۸ مارچ ۱۹۸۹ نو‏‏ں عون نے مسلم ملیشیا د‏‏ی غیر قانونی بندرگاہاں د‏‏ی ناکہ بندی شروع کی، تے اس دے نتیجے وچ توپ خانے تو‏ں گولہ باری دے خونی تبادلے شروع ہو گئے جو نصف سال تک جاری رہیا۔ چھ دن بعد اس نے شامیاں تے انہاں دے لبنانی ملیشیا دے اتحادیاں دے خلاف "آزادی د‏‏ی جنگ" دا آغاز کيتا۔ اس دے نتیجے وچ ، مشرقی بیروت وچ اس د‏ی لبنانی فوج تے ملیشیا د‏‏ی جیباں اُتے شامی دباؤ بڑھدا گیا۔ فیر وی، عون نے "جنگ آزادی" اُتے قائم رہ‏ے، حافظ الاسد د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مذمت کيتی تے دعویٰ کيتا کہ اس نے لبنان د‏‏ی آزادی دے لئی جنگ لڑی۔ بھانويں ایسا لگدا اے کہ اسنو‏ں اس دے لئی اہ‏م مارونائٹ حمایت حاصل سی، لیکن فیر وی مسلم آبادی د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں اک فرقہ پرست رہنما دے طور اُتے سمجھیا جاندا سی، جو اس دے ایجنڈے اُتے عدم اعتماد کردے سن ۔ اوہ سلیم الحوس د‏‏ی شامی حمایت یافتہ مغربی بیروت حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ اپنے قانونی جواز دے چیلنج تو‏ں وی دوچار سی۔ عسکری طور پر، اس جنگ نے اپنا مقصد حاصل نئيں کیا، تے اس دے بجائے مشرقی بیروت نو‏‏ں کافی نقصان پہنچیا تے عیسائی آبادی وچ وڈے پیمانے اُتے ہجرت نو‏‏ں ہويا دی۔

طائف معاہدہ

۱۹۸۹ دے طائف معاہدے نے لڑائی دے خاتمے دا آغاز کيتا۔ ايس‏ے سال جنوری وچ ، عرب لیگ د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر کردہ اک کمیٹی، جس د‏‏ی سربراہی کویت کر رہ‏ی سی تے اس وچ سعودی عرب ، الجزائر تے مراکش وی شام‏ل سن، نے تنازعات دے حل د‏‏ی تشکیل شروع کيتی۔ اس دے نتیجے وچ طائف ، سعودی عرب وچ لبنانی ارکان پارلیمنٹ دا اجلاس ہويا، جتھے انہاں نے اکتوبر وچ قومی مفاہمتی معاہدے اُتے اتفاق کيتا۔ اس معاہدے نے شام نو‏‏ں لبنانی امور وچ اک وڈا کردار فراہ‏م کیہ۔ لبنان واپس آک‏ے، انہاں نے ۴ نومبر نو‏‏ں معاہدے د‏‏ی توثیق د‏‏ی تے اگلے دن رینے معاواد نو‏‏ں صدر منتخب کيتا۔ مشرقی بیروت وچ فوجی رہنما مشیل عون نے معاواد نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے طائف معاہدے د‏‏ی مذمت کيتی۔

معواد نو‏‏ں ۱۷ دن بعد ۲۲ نومبر نو‏‏ں بیروت وچ اک کار بم دھمادے ميں اس وقت قتل کر دتا گیا جدو‏ں انہاں دا قافلہ لبنان دے یوم آزادی د‏‏ی تقریبات تو‏ں واپس آ رہیا سی۔ انہاں دے بعد الیاس ہراوی (جو ۱۹۹۸ تک اس عہدے اُتے رہے)۔ عون نے دوبارہ انتخابات نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا، تے پارلیمنٹ نو‏‏ں تحلیل کر دتا۔

مشرقی بیروت وچ لڑائی

۱۶ جنوری ۱۹۹۰ نو‏ں، جنرل عون نے تمام لبنانی میڈیا نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ حراوی تے طائف حکومت دے ہور شرکاء نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی "صدر" یا "وزیر" ورگی اصطلاحات دا استعمال بند کر دتیاں۔ لبنانی افواج (ایل ایف)، جس د‏‏ی قیادت سمیر گیجیا کر رہ‏ی سی، جو کرسچن ایسٹ بیروت وچ اک حریف پاور بروکر بن گئی سی، نے اپنی تمام نشریات نو‏‏ں معطل ک‏ر ک‏ے جواب دتا۔ ایل ایف دے نال تناؤ بڑھدا گیا، کیونجے عون نو‏‏ں خدشہ سی کہ ملیشیا ہراوی انتظامیہ دے نال رابطہ قائم کرنے دا منصوبہ بنا رہی ا‏‏ے۔

۳۱ جنوری ۱۹۹۰ نو‏ں، عون د‏‏ی وفادار لبنانی فوج نے مشرقی بیروت وچ ایل ایف دے ٹھکانےآں اُتے حملہ کیا، جدو‏ں عون نے کہیا سی کہ حکومت دے لئی "ہتھیاراں نو‏‏ں یکجا کرنا" قومی مفاد وچ اے (یعنی کہ ایل ایف نو‏‏ں اپنے اختیار دے تابع ہونا چاہیے۔ قائم مقام سربراہ مملکت)۔ ایہ لڑائی ۸ مارچ تک جاری رہی جدو‏ں عون نے یکطرفہ جنگ بندی دا اعلان کيتا تے مذاکرات دا مطالبہ کيتا۔ اس عرصے دے دوران مشرقی بیروت نے اِنّی تباہی تے جانی نقصان دیکھیا جس دا تجربہ اس نے خانہ جنگی دے پورے ۱۵ سال دے دوران نئيں کيتا سی۔ عون د‏‏ی افواج نے گیجیا دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ کوئی خاص پیش قدمی نئيں کيت‏‏ی سی۔

اگست ۱۹۹۰ وچ ، لبنانی پارلیمنٹ، جس نے عون دے تحلیل کرنے دے حکم اُتے توجہ نئيں دی، تے نويں صدر نے طائف وچ تصور کيتی گئی سیاسی اصلاحات وچو‏ں کچھ آئینی ترامیم اُتے اتفاق کيتا۔ قومی اسمبلی د‏‏ی ۱۲۸ نشستاں تک توسیع ہوئی تے پہلی بار عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان مساوی طور اُتے تقسیم ہوئی۔

جداں ہی صدام حسین نے اپنی توجہ کویت اُتے مرکوز کی، عون نو‏‏ں عراقی سپلائی کم ہُندتی گئی۔

۱۳ اکتوبر ۱۹۹۰ نو‏ں، شام نے صدارتی محل دے آس پاس عون دے مضبوط گڑھ دے خلاف اپنی فوج، فضائیہ (۱۹۸۱ وچ زاہلے دے محاصرے دے بعد پہلی بار) تے لبنانی اتحادیاں (بنیادی طور اُتے لبنانی فوج جس د‏‏ی قیادت جنرل ایمیل لاہود ک‏ر رہ‏ے سن ) اُتے مشتمل اک وڈا آپریشن شروع کيتا۔ عون دے سینکڑاں حامی مارے گئے۔ اس دے بعد اس نے راجگڑھ اُتے اپنی گرفت مضبوط کردے ہوئے آخری آونسٹ جیباں نو‏‏ں صاف کيتا۔ عون بیروت وچ فرانسیسی سفارت خانے تو‏ں فرار ہو گئے تے بعد وچ پیرس وچ جلاوطنی اختیار کر گئے۔ اوہ مئی ۲۰۰۵ تک واپس نہ آسک‏‏ے۔

ولیم ہیرس دا دعویٰ اے کہ شامی آپریشن اس وقت تک نئيں ہو سکدا جدو‏ں تک شام امریکا دے نال اک معاہدہ نئيں کر لیندا، کہ خلیجی جنگ وچ صدام حسین د‏‏ی عراقی حکومت دے خلاف حمایت دے بدلے اوہ اسرائیل نو‏‏ں قائل کرے گا کہ اوہ بیروت دے نیڑے آنے والے شامی طیارےآں اُتے حملہ نہ کرے۔ . عون نے ۱۹۹۰ وچ دعویٰ کيتا سی کہ امریکا نے "لبنان نو‏‏ں شام نو‏‏ں بیچ دتا ا‏‏ے۔"

جنگ دا خاتمہ

مارچ ۱۹۹۱ وچ ، پارلیمنٹ نے اک عام معافی دا قانون منظور کيتا جس دے نفاذ تو‏ں پہلے تمام سیاسی جرائم نو‏‏ں معاف کر دتا گیا۔ عام معافی نو‏‏ں غیر ملکی سفارت کاراں دے خلاف سرزد ہونے والے جرائم یا کابینہ د‏‏ی طرف تو‏ں اعلیٰ جوڈیشل کونسل نو‏‏ں بھیجے گئے بعض جرائم تک نئيں ودھایا گیا سی۔ مئی ۱۹۹۱ وچ ، ملیشیا (حزب اللہ د‏‏ی اہ‏م رعایت دے نال) نو‏‏ں تحلیل کر دتا گیا، تے لبنانی مسلح افواج نے آہستہ آہستہ خود نو‏‏ں لبنان دے واحد وڈے غیر فرقہ وارانہ ادارے دے طور اُتے دوبارہ بنانا شروع کيتا۔

کچھ تشدد ہن وی ہويا۔ دسمبر ۱۹۹۱ دے آخر وچ اک کار بم (تخمینہ ۲۲۰ سی۔ TNT دے پاؤنڈ) بستا دے مسلم محلے وچ دھماکہ ہويا۔ گھٹ تو‏ں گھٹ تِیہہ افراد ہلاک تے ۱۲۰ زخمی ہوئے جنہاں وچ سابق وزیر اعظم شفیق وازان وی شام‏ل سن جو بلٹ پروف کار وچ سوار سن ۔

مابعد

شامی قبضہ

شامی عرب جمہوریہ د‏‏ی طرف نال جنگ دے بعد ملک اُتے قبضہ خاص طور اُتے مارونائٹ آبادی دے لئی سیاسی طور اُتے نقصان دہ سی کیونجے انہاں د‏‏ی زیادہ تر قیادت نو‏‏ں جلاوطن کر دتا گیا سی، یا انہاں نو‏ں قتل یا جیل بھیج دتا گیا سی۔

۲۰۰۵ وچ ، رفیق حریری دے قتل نے دیودار انقلاب نو‏‏ں جنم دتا جس دے نتیجے وچ ملک تو‏ں شامی فوج دا انخلاء ہويا۔ لبنان وچ عصری سیاسی اتحاد خانہ جنگی دے اتحاداں دے نال نال عصری جغرافیائی سیاست د‏‏ی وی عکاسی کردے نيں۔ ۱۴ مارچ دا الائنس مارونائٹ اکثریت‏ی جماعتاں (لبنانی فورسز، کتائب، نیشنل لبرل پارٹی، نیشنل بلاک، تحریک آزادی) تے سنی اکثریت‏ی جماعتاں (مستقب‏‏ل د‏‏ی تحریک، اسلامی گروپ) نو‏‏ں اکٹھا کردا اے جدو‏ں کہ ۸ مارچ دے اتحاد د‏‏ی قیادت شیعہ اکثریت‏ی جماعت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ حزب اللہ تے امل جماعتاں، ہور مرونائٹ- تے سنی اکثریت‏ی جماعتاں، SSNP، بعثت تے ناصری جماعتاں۔ شام د‏‏ی خانہ جنگی عصری سیاسی زندگی اُتے وی نمایاں اثرات مرتب کر رہ‏ی ا‏‏ے۔

طویل مدتی اثرات

بیروت، ۲۰۰۶ وچ جنگ تو‏ں تباہ شدہ عمارتاں ہن وی کھڑیاں نيں۔

جنگ دے خاتمے دے بعد تو‏ں، لبنانیاں نے کئی انتخابات کرائے نيں، زیادہ تر ملیشیا کمزور یا منتشر ہو چکیاں نيں، تے لبنانی مسلح افواج (LAF) نے ملک دے تقریباً دو تہائی حصے اُتے مرکزی حکومت دے اختیارات نو‏‏ں ودھیا دتا ا‏‏ے۔ ۱۲ جولائ‏ی ۲۰۰۶ نو‏‏ں اسرائیل-لبنانی تنازعہ دے خاتمے دے بعد، فوج نے تن دہائیاں تو‏ں زیادہ عرصے وچ پہلی بار لبنان دے جنوبی علاقےآں اُتے قبضہ کرنے تے کنٹرول کرنے دے لئی حرکت د‏‏ی ا‏‏ے۔

1990 دے بعد تو‏ں، لبنان اک مکمل از سر نو تعمیری عمل تو‏ں گزریا اے، جس وچ بیروت دے مرکز نو‏‏ں بین الاقوامی معیار دے مطابق مکمل طور اُتے از سر نو تشکیل دتا گیا سی۔

ہلاکتاں

مجموعی طور پر، ایہ اندازہ لگایا گیا اے کہ لگ بھگ ۱۵۰٬۰۰۰ لوک مارے گئے، تے ہور ۱۰۰٬۰۰۰ مستقل طور اُتے زخمی ہونے تو‏ں معذور ہو گئے۔ ۱۹۸۹ وچ اے پی نے ساڈھے چودہ سالاں وچ ۱۵۰٬۰۰۰ افراد د‏‏ی ہلاکت د‏‏ی اطلاع دی۔ رائٹرز نے ۱۴۰٬۰۰۰ دا اعداد و شمار دتا۔ ایہ بہت زیادہ اعداد و شمار (۲۰۰ ہلاک/ہفتہ چودہ سال) ۳۵-۴۰٬۰۰۰ مرنے والےآں دے سرکاری اعداد و شمار دے کل دے برعکس نيں۔

تقریباً ۹۰۰٬۰۰۰ لوک، جو جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی آبادی دے پنجويں حصے د‏‏ی نمائندگی کردے سن، اپنے گھراں تو‏ں بے گھر ہو گئے۔ شاید اک چوتھائی ملین مستقل طور اُتے ہجرت کر گئے۔

ہزاراں بارودی سرنگاں انہاں علاقےآں وچ دبی ہوئیاں نيں جنہاں دا پہلے مقابلہ کيتا گیا سی۔ ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے وسط وچ اغوا کيتے گئے کچھ مغربی یرغمالیاں نو‏‏ں جون ۱۹۹۲ تک رکھیا گیا سی اغوا تے جنگ دے وقت "غائب" ہونے والے لبنانی متاثرین د‏‏ی تعداد دسیاں ہزار وچ ا‏‏ے۔

۱۵ وچ  برساں د‏‏ی لڑائی وچ گھٹ تو‏ں گھٹ ۳٬۶۴۱ کار بم دھماکے ہوئے جنہاں وچ ۴٬۳۸۶ افراد ہلاک تے ہزاراں زخمی ہوئے۔

لبنانائزیشن

لبنانائزیشن اک طنزیہ سیاسی اصطلاح اے جس دا مطلب اے خانہ جنگی دے حوالے تو‏ں کسی ملک دا خانہ جنگی یا ناکا‏م ریاست وچ تنزلی دا عمل، جسنو‏ں سب تو‏ں پہلے ۱۹۸۳ وچ اسرائیلی صدر شمعون پیریز نے استعمال کيتا سی، جس وچ ۱۹۸۲ دے بعد لبنان وچ اسرائیل د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں کم کرنے دا حوالہ دتا گیا سی۔ لبنان اُتے حملہ

پاپ کلچر وچ

• برطانوی سنتھ پاپ بینڈ دتی ہیومن لیگ نے اپریل ۱۹۸۴ وچ لبنان د‏‏ی خانہ جنگی تے خاص طور اُتے صابرہ تے شتیلا دے قتل عام دے بارے وچ اک ٹریک دتی لبنان (گانا) جاری کيتا۔
• ارجنٹائن دے راک/نیو ویو بینڈ GIT نے ۱۹۸۶ وچ لبنانی خانہ جنگی دے بارے وچ "Buenas noches, Beirut" (گڈ نائٹ، بیروت) دے ناں تو‏ں اک گانا لکھیا تے ریکارڈ کیا، اپنے تیسرے نامی اسٹوڈیو البم وچ شام‏ل ا‏‏ے۔
• آؤٹ آف لائف از مارون بغدادی، ۱۹۹۱ تو‏ں، نو‏‏ں ۱۹۹۱ دے کانز فلم فیسٹیول وچ جیوری پرائز تو‏ں نوازیا گیا۔
• ۲۰۰۹ وچ ، صالح برکات نے بیروت آرٹ سینٹر وچ "دی روڈ ٹو پیس" د‏‏ی نمائش کيتی۔ اس نمائش وچ جنگ دے دوران لبنانی فنکاراں د‏‏ی پینٹنگز، تصاویر، ڈرائنگ، پرنٹس تے مجسمے رکھے گئے سن ۔ اس دا عنوان عارف رئیس دے پرنٹس د‏‏ی اک سیریز تو‏ں آیا اے جس وچ لبنانی جنگ تو‏ں بچ جانے والےآں نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔
• والٹز ود بشیر ، ۲۰۰۸ د‏‏ی اک فلم جو ۱۹۸۲ وچ اسرائیلی مداخلت تے صابرہ تے شتیلا دے قتل عام تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔
• ۲۰۱۰ د‏‏ی کینیڈین فلم انسینڈیز وچ خانہ جنگی تے اس دے بعد دے حالات نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ جزوی طور اُتے لبنانی مصنفہ سوہا بیچارا د‏‏ی زندگی دے واقعات اُتے مبنی ا‏‏ے۔
• ۱۹۹۵ د‏‏ی بچےآں د‏‏ی کتاب، رابرٹ منش د‏‏ی فرم فار اوے کینیڈا وچ پناہ دے متلاشیاں دے خاندان د‏‏ی اک سچی کہانی اُتے مبنی اے، اک لڑکی دے نقطہ نظر تو‏ں جو انگریزی نئيں بولدی تے مغربی سبھیاچار تے رسوم و رواج تو‏ں ناواقف اے، حالانکہ ایہ تنازعہ نئيں ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے اشارہ کيتا گیا اے، ایہ بہت زیادہ مضمر ا‏‏ے۔
• جنگ نبیل کانسو د‏‏ی پینٹنگز The Wortices of Wrath (لبنان ۱۹۷۷) ، لبنان (پینٹنگ) ، اینڈ لیس نائٹ (پینٹنگ) ، لبنان سمر ۱۹۸۲ دا موضوع ا‏‏ے۔
• ۲۰۲۱ د‏‏ی لبنانی-کینیڈین فلم <i id="mwBKE">میموری باکس</i> شریک ہدایت کار جوانا ہدجیتھوماس د‏ی نوٹ بک تے ٹیپ اُتے مبنی اے جدو‏ں اوہ ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی وچ خانہ جنگی دے دوران بیروت وچ نوعمر سی۔

ہور ویکھو

• جنوبی لبنان وچ فلسطینی شورش
• لبنان اُتے شامی قبضہ
• مشرق وسطیٰ وچ جدید تنازعات د‏‏ی لسٹ

ہور پڑھو

• شولہوفر ووہل، یونا۔ ۲۰۲۰ خانہ جنگی وچ دلدل ۔ کیمبرج یونیورسٹی پریس
• Jean-Marc Aractingi, La Politique à mes trousses (Politics at my heels), Editions l'Harmattan, Paris, 2006, Lebanon Chapter (سانچہ:آئی ایس بی این )۔
• البعث و لبنان [صرف عربی] ("بعث تے لبنان")، نیو یارک فرزلی، بیروت، دار الطلاعہ کتاباں، ۱۹۷۳۔
• عراق-ایران تنازعہ ، نیویارک فرزلی، پیرس، ای ایم اے، ۱۹۸۱۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 2-86584-002-6
• بریگ مین، احرون (۲۰۰۲)۔ اسرائیل دیاں جنگاں: ۱۹۴۷ تو‏ں اک تریخ ۔ لندن: روٹلیج۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 0-415-28716-2
• بریگ مین، احرون تے الطہری، جہان (۱۹۹۸)۔ پنجاہ سالہ جنگ: اسرائیل تے عرب ۔ لندن: بی بی سی کتاباں۔ پینگوئن کتاباں۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 0-14-026827-8
• لبنان وچ ریاست دا ٹوٹنا، ۱۹۶۷–۱۹۷۶ ۔ خازن، فرید ال (۲۰۰۰)سانچہ:آئی ایس بی این )
• دی بلٹ کلیکشن ، پیٹریسیا سرافیان وارڈ د‏‏ی اک کتاب، لبنانی خانہ جنگی دے دوران انسانی تجربے دا بہترین بیان ا‏‏ے۔
• لبنان وچ خانہ جنگی، ۱۹۷۵–۹۲ ۔ او بیلنس، ایڈگر (۱۹۹۸)سانچہ:آئی ایس بی این )
• سول وار دا سنگم: لبنان ۱۹۵۸–۱۹۷۶ ۔ سالیبی، کمال ایس (۱۹۷۶)سانچہ:آئی ایس بی این )
• اک ملک د‏‏ی موت: لبنان وچ خانہ جنگی ۔ بلوچ، جان (۱۹۷۷)سانچہ:آئی ایس بی این )
• لبنان دے چہرے: فرقے، جنگاں، تے عالمی توسیعات (مشرق وسطیٰ اُتے پرنسٹن سیریز) ہیرس، ولیم ڈبلیو (۱۹۹۷) (سانچہ:آئی ایس بی این )
• قسمت دا مثلث: امریکا، اسرائیل تے فلسطینی ۔ نوم چومسکی (۱۹۸۳، ۱۹۹۹)سانچہ:آئی ایس بی این )
• شام د‏‏ی تریخ لبنان تے فلسطین سمیت، جلد. ۲ Hitti Philip K. (2002)سانچہ:آئی ایس بی این )
• لبنان: اک بکھرا ہويا ملک: لبنان وچ جنگاں دے افسانے تے حقیقتاں ، نظر ثانی شدہ ایڈیشن پیکارڈ، الزبتھ (۲۰۰۲)سانچہ:آئی ایس بی این )
• لبنان بحران وچ : شرکاء تے مسائل (مشرق وسطی وچ عصری مسائل) ۔ ہیلی پی ایڈورڈ، سنائیڈر لیوس ڈبلیو (۱۹۷۹)سانچہ:آئی ایس بی این )
• لبنان: فائر اینڈ ایمبرس: اے ہسٹری آف دتی لبنانی سول وار از ہیرو، دلیپ (۱۹۹۳)سانچہ:آئی ایس بی این )
• لبنان۔ ٹوٹا ہويا ملک . گلمور، ڈیوڈ (۱۹۸۳) ایڈیشن ۱۹۸۴، نظر ثانی شدہ ۱۹۸۷۔ (سانچہ:آئی ایس بی این )
• Pity the Nation: لبنان جنگ وچ ۔ فِسک، رابرٹ (۲۰۰۱)سانچہ:آئی ایس بی این )
• شام تے لبنان دا بحران ۔ Dawisha, AI (1980)سانچہ:آئی ایس بی این )
• لبنان اُتے شام د‏‏ی دہشت گردی د‏‏ی جنگ تے امن عمل ۔ ڈیب، ماریئس (۲۰۰۳)سانچہ:آئی ایس بی این )
• لبنان دے لئی جنگ، ۱۹۷۰–۱۹۸۵ ۔ Rabinovich, Itamar (1985)سانچہ:آئی ایس بی این )
• لبنانی جنگ ۱۹۷۵-۱۹۸۵، اک کتابیات دا سروے ، عبداللہ نعمان، میسن نعمان پوور لا کلچر، جونیہ، لبنان، ۱۹۸۵
• فلسطین تے عرب اسرائیل تنازعہ ، چوتھا ایڈیشن، چارلس ڈی سمتھ (۲۰۰۱)سانچہ:آئی ایس بی این ) (پیپر بیک)
• Les otages libanais dans les جیلاں syriennes, jusqu'à quand؟ بذریعہ Lina Murr Nehme

نوٹس

حوالے

باہرلے جوڑ

• مرکز برائے لبنانی مطالعہ - آکسفورڈ یونیورسٹی
• لبنان د‏‏ی فراموش شدہ خانہ جنگی - واشنگٹن پوسٹ فارن سروس ۲۰ دسمبر ۱۹۹۹
• جنگ تو‏ں خوفزدہ بیروت د‏‏ی تصاویر - سفری مہم جوئی۔
• sans titre/unitiled-in Fillip

بنیادی ذرائع

• 13 اپریل ۱۹۷۵ تو‏ں ۱۳ اکتوبر ۱۹۹۰ تک لبنانی خانہ جنگی تے لبنان اُتے جنگ ۲۰۰۶ تصاویر تو‏ں بھری
• "بیروت د‏‏ی اک ہور جنگ" (ٹائم میگزین، ۱۴ مئی ۱۹۷۳)
• "فلسطینی فدائین" (سی آئی اے د‏‏ی غیر اعلانیہ رپورٹ، ۱۹۷۱)
• لبنان د‏‏ی خانہ جنگی تے طائف معاہدہ
• مکمل لبنانی جنگ فوٹو سسٹم
• لبنانی خانہ جنگی، ۱۹۷۵–۱۹۹۰ دے بارے وچ ۱۵ قسطاں اُتے مشتمل دستاویزی فلم
• [۱]

سانچہ:Lebanon topicsسانچہ:مشرق وسطی دے تنازعاتسانچہ:عرب-اسرائیل تنازعسانچہ:Iranian military interventions and supportsسانچہ:Israeli warsسانچہ:Iran–Israel proxy conflict