سود (ربا)
گٹھ جات | |
| |
|
| |
سود نوں عربی وچ ربا کہندے نيں۔ ربا توں مراد معینہ مدت دے قرض اُتے اوہ اضافی مالی رقم اے جس دا مطالبہ قرض خواہ مقروض توں کردا اے تے ایہ شرح پہلے توں طے شدہ ہُندی اے۔
عہد قدیم وچ سود سودھو
- انسان نے جدوں توں کاروبار کرنا شروع کيتا اے ايسے وقت توں ہی بینکاری banking دا آغازہو گیا سی۔ اگرچہ ایہ اج دی طرح منظم نئيں سی۔
انسائیکلوپیڈیا برٹینیکا Encyclopedia Britannica وچ بینک Bank دے ضمن وچ بیان کيتا گیا اے کہ بابل و مصر دے مندر صرف عبادت گاہاں ہی نئيں بلکہ بینک bank دا کم وی کردے سن ۔
- بابل توں پہلے سمیریاں وچ وی تجارتی کمپنیاں Merchant Companies دا پتہ چلدا اے۔ جس دی ہیت ترکیبی کم و بیش موجودہ کاروباری ادارےآں
ورگی سی۔ تجارت دے فروغ نے انہاں نوں سکے دی ایجاد تے بینک Bank دے کاروبار دی طرف متوجہ کيتا سی۔ چنانچہ انہاں نے پہلے پہل سونے دی انگوٹھیاں تے چھڑیاں بطور سکہ تبادلہ وچ دینے دا سلسلہ جاری کيتا۔ فیر باضابطہ سکے چلائے تے لین دین وچ انہاں نوں استعمال کيتا۔ انہاں دے سکے عام طور اُتے چاندی دے ہُندے سن ۔ جنہاں نوں اوہ شیکل کہندے سن ۔ سمیری شہراں وچ وڈے وڈے بینک قائم سن ۔ جنہاں دا کاروبار دور دور تک پھیلا ہويا سی۔ کھدائی دے دوران انہاں دے بینکاں دے سینکڑاں تمسکات جو مٹی دی تختیاں اُتے کندہ سن برآمد ہوئے ئے۔
- بابل دے آثار قدیمہ وچ جوشن وچ مٹی دی تختیاں ملی نيں، انہاں توں معلوم ہُندا اے کہ زمیندار اپنی فصل کٹنے توں پہلے اپنی زرعی ضروریات دے لئی مندراں توں قرض لیا کردے سن تے فصل کٹنے دے بعد اصل مع سود دے ادا کيتا کردے سن ۔ ایہ ساہوکاری نظام دو ہزار سال ق م پایا جاندا سی۔ چھیويں صدی ق م دے لگ بھگ بابل وچ پرائیوٹ بینک کم کر رہے سن ۔ 575 ق م بابل وچ اک ایداں دے بینک دا پتہ چلدا اے، جو زمینداراں نوں زرعی مقاصد دے لئی قرض دیندا سی۔ ہور لوکاں دی امانتاں اُتے سود وی ادا کردا سی۔
- بابلی مندراں دے پجاری اپنے مذہبی تقدس تے سودی کاروبار دی وجہ توں ملک دا سب توں دولت مند طبقہ بن گیا سی۔ اس دے علاوہ بابل وچ تجارت دے لئی وڈی وڈی کمپنیاں Trading Companies بن گئياں سن جنہاں وچ وڈے وڈے ساہوکار سرمایا لگاندے سن ۔ اس دے علاوہ انفرادی کاروبار کرنے والے ساہوکاراں تے مہاجناں توں قرض لے سکدے سن ۔ سامان تجارت تے نقد اُتے سود دی شرح بہت زیادہ سی۔ ایہ ویہہ توں تیس فیصد تک زر نقد وصول کيتی جاندی سی۔ ملک وچ کوئی سرکاری بینک نئيں سی، بلکہ چند ذی حیثیت خاندان مہاجنی دا کاروبار کردے سن ۔ انہاں دے گھراں نوں بینک دی حیثیت حاصل سی۔ جتھے رقم دی ادائیگی ہنڈیاں یا تحریری ڈرافٹ دے ذریعے وی ہُندی سی۔ بابلی شہراں توں ساہوکاراں دی جو تحریری دستاویزات دستیاب ہوئیاں نيں، انہاں توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ خرید و فروخت، ٹھیکا تے شراکت داری دے کمیشن، تبادلہ، تجارتی مفادات تے ہنڈیاں دے متعلق نيں۔
- حمورابی دے ضابطہ قانون وچ وی سود دے متعلق قوانین درج نيں۔ ضابطہ قانو ن وچ سود دی شرح دی تفصیل پائی جاندی اے۔ سود دی اک دفعہ وچ لکھیا اے، ’’جے کسی ساہوکار نے غلہ یا چاندی قرض اُتے دتا ہوئے تاں اوہ فی گر (اک من ست سیر) غلے اُتے سو قاع (قاع:آدھاسیر) سود لے سکدا اے۔ جے چاندی قرض اُتے دتی ہوئے تاں اک شیکل چاندی اُتے ادھا شیکل (59گرین) لے سکدا اے۔ سود دی زیادہ توں زیادہ شرح ویہہ فیصد سی، جے ثابت ہوجاندا کہ قرض خواہ نے قرض دار توں ویہہ فیصد توں زیاہ سود وصو ل کيتا اے تاں قرضے دی رقم توں ضبط ہوئے جاندا سی۔ ايسے طرح سود در سود دی سخت ممانعت سی۔ مجرم ثابت ہونے اُتے مجرم توں دوگنی رقم وصول کيتی جاندی سی۔ مقروض جے چاندی دے بدلے چاندی ادا کرنے توں قاصر ہوئے تاں اس دے عوض رقم دی مالیت دے برابر اناج مع سود دے ادا کرنا ہُندا سی۔
- مزروعہ زمین رہن رکھی جاسکدی سی تے اس دی فصل ملکیت ہوجاندی اے۔ ضابطہ قانون دے تحت زمین دار دا فرض سی کہ اپنے حصہ دی فصل وچ رہن دے قرض دی رقم معہ سود تے زراعت دے مصارف دے ادا کرے۔ ہاں جے کسی کاشتکار دی زمین وچ سیلاب یا خشک سالی دی وجہ توں فصل نئيں پیدا ہوئی ہوئے تاں کاشتکار سال بھر دے لئی قرض خواہ نوں قرض ادا کرنے توں بری ہوجاندا سی تے اس سال دا سود وی واجب الدتا نئيں ہُندا سی۔
- اس طرح تجارت دے ضابطے موجود سن ۔ مثلأ پھیری والا کسی سوداگر یا دکان دار توں مال لے جاندا تاں فروخت شدہ مال دی قیمت تے سود سوداگر نوں ادا کرنا پڑدا سی۔ البتہ اس اُتے سود دناں دے حساب توں لیا جاندا سی۔ پھیری والے دے مال دے نفع وچ سوداگر دا کوئی حصہ نئيں ہُندا سی۔ لیکن جے پھیری والا دیوتا دی قسم کھا کر کہندا کہ میرا مال دشمناں نے پرت لیا اے، تاں اوہ رقم دی ادائیگی توں بری ہوئے جاندا سی۔
- برصغیر پاک وہند وچ آریاواں دے دور وچ تجارت اُتے کوئی خاص توجہ نئيں دتی گئی۔ اس لئی سکے وی رواج نئيں پا سکے۔ لیکن فیر وی کچھ مقامی
قوماں دا تذکرہ ملدا اے، جو تجارت پیشہ سن۔ بعد دے عہد وچ ایتھے وی تجارت نوں فروغ حاصل ہويا۔ دارا اول نے اپنے سالار اکائی لاکس نوں ہندوستان بھیجیا جس نے ایتھے دے بری اوربحری رستےآں دا پتہ لگایا۔ اس دے بعد مغربی حصہ ایرانی سلطنت وچ ملالیا گیا۔ اس واقعہ دے بعددونے ملکاں دے درمیان آمد ورفت دی نويں راہ کھل گئی۔
- سکندر دے حملہ دے بعد تجارت دی اک نويں راہ کھل گئی تے ہندوستان دا تجارتی رابطہ ایران دے علاوہ عراق، شام، یونان تے مصر توں قائم ہوئے گیا۔ اس توں اندازہ ہُندا اے کہ ہندوواں وچ وی بینک تے تجارتی کمپنیاں کھلی ہاں گی۔ کیونجے اس زمانے وچ منو سمرتی تصنیف ہوئی۔ اس وچ سود دے متعلق احکام درج نيں۔ کہ سود دی شرح سوا روپیہ فیصد ہونی چاہیے۔ لیکن دو روپیہ لینا گناہ نئيں اے۔ اس شرح دے مطا بق برہمن توں دو روپیہ، کشتری توں تن روپیہ، ویش توں چار روپیہ تے شودر توں پنج روپیہ ماہانہ لیا جاسکدا اے۔ ویش دا کم کھیتی باڑی کرنا، تجارت کرنا، چوپایاں نوں پالنا تے سود لینا سی۔
- ایتھنز Athens دا دور (480 تا 399 ق م) جوعہد زرین کہلاندا اے، اس وقت توں اوتھے بینکاری دے ادارےآں دی داغ بیل پڑ گئی سی۔ اوتھے کچھ لوک ایداں دے سن، جو اشیاء نوں رہن رکھ دے 16 تا 18 فیصد شرح سود اُتے قرض دیاکردے سن ۔ کچھ لوک بغیر سود دے وی قرضے دتا کردے سن ۔ اوتھے معبد Tampal وی بینکاں دا کم کردے سن ۔ لوک اوتھے اپنی امانتاں جمع کراندے تے قرض لیا کردے سن ۔ ایہ معبد افراد تے حکومتاں نوں متبادل شرائط اُتے قرض دتا کردے سن ۔ ڈلفی دا اپالو مندر Tampal of Apollo in Dalfi اک حد تک یونان دے لئی بین الاقوامی بینک ہويا کرتاسی۔ دوسرا مشہور معبدی بینک bank Tampal ڈیلاس Delos دا سی۔ ایہ دونے ادارے امانتاں رکھدے سن تے 10 توں 30فیصد سالانہ شرح سود پرقرض دیندے سن ۔
صراف Trapeza Money Changer At Histable جو پہلے روپیہ دا مبادلہ تے کھرے کھوٹے دی پرکھ کردے سن، پنجويں صدی ق م وچ لوکاں دی امانتاں رکھنے لگے تے 12 توں 30 فیصد تک شرح سود اُتے قرض دتا کردے سن ۔ انہاں نے ہی مشرق ادنیٰ Asia Mioner توں سیکھ کر روم Rome دے حوالے کیتے جتھے توں اوہ یورپ پہنچے۔ صرافاں دے ذریعہ روپیہ پہلے توں زیادہ آزادی تے تیزی توں گردش کرنے لگا۔
- یونانی تجارت 480 تا 430 ق م وچ اپنے عروج اُتے پہنچ گئی۔ ایتھنز وچ آئی سولرٹیر تے تھیوسی ڈائڈز دے مطابق دنیا بھر دی مصنوعات ایتھے باآسانی فراہم ہوئے سکدی سی تے مہذب دنیا دا کوئی ایسا گوشہ نئيں سی جتھے دا مال ایتھے دستیاب نہ ہوئے۔ چوتھی صدی ق م تک ایتھے بینکاری ہن ہنڈیاں، چیک نقد دی بجائے ادائیگی زر دے حکم ناواں (pay order) دے ذریعہ ہونے لگی۔ رقم دی منتقلی بینک bank دے وی کھاتاں وچ اندراج دے ذریعہ ہونے لگی۔ بعض شہراں وچ مثلأ ڈیلاس Delos قسطنطنیہ Byzantium وچ عوامی یا قومی بینک bank Public or National قائم ہوئے۔ جس وچ حکومتی پیسہ رکھیا جاندا سی۔ انہاں دی نگرانی حکومتی افسران کردے سن ۔
- سکندراعظم دی فتوحات نے ایلام، سمیریا، فارس، بابل، آشوریہ، شام، قیقیا ایشائے کوچک اورفلسطین نوں اک لڑی وچ پرو دتا۔ سکندر دا جرنیل سلوکس نے سلیوسیا نوں اپنا دار السلطنت بنایا۔ جو اس زمانے وچ بین الا قوامی تجارت دا مرکز سی۔
- قرطاجنہ تے روم دا محکوم اسپین، ہملکار دا قرطاجنہ، ہیرن ثانی دے عہد دا سائرا کار، روم تے موریاں دا ہندوستان، سلوکیوں دا ادنیٰ مشرق، بطلیموسیاں دا مصر، ہاناں دا چین، ایہ سب بین الا قوامی تجارت دے رشتہ وچ بندھے ہوئے سن ۔ چین نوں جانے والے تجارتی راستے ترکستان، فارس تے باختر توں گزردے ہوئے یا بحرہ ارل، کسیپن تے بحیرہ اسود ہُندے ہوئے گزردے سن یا عرب تے پطرا ہُندے ہوئے یروشلم تے دمشق نوں تے بحر ہند توں ہُندے ہوئے عدن تے بحیرہ قلزم ہُندے ہوئے تے سوئیز تے فیر اسکندریہ جاندے سن ۔ آخری الذکر راستے دے لئی سلوکسی تے بطلیموسی خاندان دے باہم اِنّی جنگاں ہوئیاں کہ سلوکسی کمزور ہوئے گئے تے انہاں نوں رومیاں دا جوا اپنے سر اُتے رکھنا پيا۔ پہلی صدی عیسوی وچ یہودی مصنف جوزیفس لکھدا اے کہ اس زمانے دی عظیم تاجر قوماں فنیقی، عرب تے یونانی سن ۔
- مصر جتھے بطلیموسی حکمران سن، اوتھے بینکاری نوں وی بین الاقوامی تجارت دے نال فروغ ملا۔ اوتھے دے بینک سود اُتے روپیہ دیندے سن تے شاہی خزانے دے حسابات تے مطالبات ادا کيتا کردے سن ۔ اسکندریہ دے مرکزی بینک دیاں شاخاں تمام ملک وچ قائم سن۔
- دوسری صدی ق م وچ اٹلی دے شہراں وچ سرمایادار طبقہ بینکاری دا کم کردا سی۔ ایتھے ہر قسم دی بینکاری دا کم نہایت سرعت تے اطمینان توں انجام دتا جاتاسی۔ سن عیسوی دی ابتدائی دو صدیاں وچ بینکار ہر جگہ پائے جاندے سن ۔ ایہ صرافے دا کم کردے سن، اما نتاں رکھدے سن، انہاں اُتے سود دیندے سن، سفری چیک تے ہنڈیاں جاری کردے سن ۔ زمین و جائداد دی خرید و فروخت کردے سن، قرضے جمع کردے تے افراد تے شراکتی کمپنیاں نوں قرض دیندے سن ۔ آگٹس تے ٹائی ببرس دے عہد رومی بینکاں دا ذکر ملدا اے۔ مگر تیسری صدی عیسوی دے بعد روما وچ معاشی زوال آگیا۔ قسطین اعظم نے 303 وچ مسیحیت قبول کرلئی اور330 راجگڑھ قسطنطنیہ منتقل کر دتا۔
سود دے نظریات سودھو
- سود دی تائید وچ بوہت سارے غیر مالی نظریات Non Monetry theoryes پیش کیتے گئے نيں۔ جنہاں وچ سود نوں صلہ بچت، منافع، نفع تے فیاضی فطرت دا انعام کہیا گیا اے۔
سودIntrest دے بارے وچ مالی نظریہ سب توں پہلے نساؤ سنیر Nasau Senirنے پیش کيتا سی۔ اس دا کہنا سی کہ سود یعنی سرمائے دے معاوضہ دا انحصار رسد و طلب Demand & Supply دی قوتاں اُتے اے۔ اس دے نظریہ دے مطابق اشیائے اصل Capital Goods دی پیدا وار Output اس اُتے منحصر اے کہ صارفین حال صرف consumption توں اجتناب کرن، تاکہ وسائل نوں اشیائے اصل دی پیدا وار وچ استعمال کيتا جاسکے۔ اس دے خیال دے مطابق اصل دی طلب اس دی پیدا وار اُتے منحصر اے۔ دوسرے عاملین پیدائش دی طرح کہ اصل سلسلے وچ وی آجراں دا ایہ فیصلہ کہ اصل توں کِنّی پیداوار کيتی جاسکدی اے، سامان طلب اصل دا تعین کردا اے۔
- سینر Sinerکے نظریہ نوں قبول عام نئيں حاصل ہوئے سکیا۔ خاص کر کارل مارکس نے اس اُتے اعتراض کيتا کہ امرا نوں کس قسم دا اجتناب کرنا پئے گا؟ چنانچہ مارشل Marshll نے اپنے نظریے وچ ’اجتناب‘ نوں اک بے رنگ اصطلاح ’انتظار‘سے بدل دتا۔ اس توں ایہ گل ذہن وچ آندی اے کہ اشیائے صرف دی پیداوار اک طویل مرحلہ اے جس دے لئی وقت درکار اے۔
قرضہ جات دا نظریہ Lianable Funds Preference Theory سودھو
اسنوں مارشل نے اپنی کتاب اقتصادیات دے اصول‘ Principles of Economics وچ پیش کيتا سی۔ اس دا کہنا اے کہ ہر شخص بخوبی واقف اے کہ دولت دی افزائش اس وجہ توں رک گئی اے تے شرح سود اس لئی نئيں گری اے کہ بنی نوح انسان اپنی ضروریات بجائے بعد وچ پورا کرنے دے موجودہ وقت وچ پورا کر رہیا اے یا دوسرے لفظاں وچ انتظار کرنا گوارا نئيں کردے نيں۔ مارشل نے ایہ اس لئی کہیا انسان پس انداز یا بچت نئيں کردے نيں تے نہ انہاں وچ تخلیق سرمایا Capital Formation دا جذبہ اے تے نہ کافی زر Currency دی فراہمی اے کہ سرمایا کاری Investment دے لئی قرضے حاصل کیتے جاواں۔ اس لئی سرمایہ کاری Investment دے لئی جو سرمایا Capital اے اوہ بہت قلیل اے۔
ترجیح سیال دا نظریہ Liquidity Preferencs Theory: 1933 سودھو
یہ تصور جان مینارڈ کینز John Maynard Keynesنے اپنی کتاب ’روزگار سود تے زر دا عام نظریہ‘ Genral Theory of Employment Interest and Money وچ پیش کيتا۔ اس توں پہلے اس دے پیش رو مارشل دا ’قرضہ جاندی ذخائر‘ کانظریہ Loanable Funds Theory مروج سی۔
- کینزKeynes لکھدا اے کہ کسادبازاری Market Decline دے زمانے وچ قیمتاں دے گرنے دا دور ہُندا اے تے متوقع شرح منافع (جس نوں اوہ مختتم کارکردگی اصل Marginal Efficiency of Capital کانام دیندا اے ) بہت گرجاندی اے۔ اس لئی متوقع شرح منافع شرح سودسے زیادہ ہونی چاہیے۔ تاکہ سرمایہ کار سرمایہ کاری دے لئی قرض دی طرف مائل ہون۔ فرض کیجئے مروجہ شرح سود 3 فیصد سالانہ اے تاں مختتم کارکردگی یا اصل متوقع شرح منافع 3 فیصد سالانہ توں زیادہ ہونی چاہیے، تاکہ سرمایہ کار سرمایہ کاری وچ سرمایہ لگانے اُتے راغب ہون۔ کیوں دے سرمایہ لگانے دے عمل وچ ہمیشہ نقصان دا اندیشہ رہندا اے۔ فرض کیجئے سرمایہ کار نوں اس شرط اُتے سرمایہ لگانے وچ مائل کيتا جاسکدا اے کہ، متوقع شرح منافع (یا مختتم کارکردگی Marginal Efficiency of Capital) 5 فیصد ہوئے تاں اسيں دیکھدے نيں کہ2 فیصد (5 منفی 3 فیصد) اوہ اندازہ اے جو سرمایہ کار ’’خطرہ نقصان زر‘‘ دی مد وچ رکھے گا تے جس دے مد نظر اوہ اپنا سرمایہ Invest سرمایہ کاری Investment وچ لگانے اُتے راضی ہوئے گا۔ فرض کیجئے کہ کساد بازاری Market Decline دے زمانے وچ مختتم کارکردگی اصلMarginal Efficiency of Capital یامتوقع شرح منافع 3 فیصد سالانہ تک گر جاندی اے تے دو فیصد سالانہ جداں کہ اساں دسیا اے سرمایہ کار Investor دا اندازہ خطرہ زر اے۔ اس لحاظ توں شرح سود اک فیصد سالانہ تک (جو 3 فیصد سالانہ مختتم کارکرگی Marginal Efficiency of Capital، اصل تے 2فیصد سالانہ، اندازہ خطرہ فرق) گرجانی چاہیے، تاکہ سرمایہ کار Investor اپنا قرض لیا ہويا سرمایہInvest سرمایہ کاری Investment وچ لگیا سکے۔ ہن فرض کیجئے متوقع شرح منافع یا مختتم کارکردگی اصل Marginal Efficiency of Capital اک فیصد تک گرجاندی اے۔ اندازہً خطرہ زر حسب سابق 2 فیصد اے تاں شرح سود منفی اک فیصد سالانہ تک گر جانی چاہیے۔ (یعنی مختتم کارکردگی اصل Marginal Efficiency of Capital اک فیصد تے اندازہ خطرہ زر 2 فیصد دے فرق تک) تاکہ سرمایہ کار Investor اپنا سرمایہCapital سرمایہ کاری Investment وچ لگیا سکے۔ لیکن منفی شرح سود ہونا غیر ممکن اے، کسی نوں کيتا ضرورت اے کہ روپیہ قرض دے کے سود حاصل کرنے دی بجائے الٹا سود دینا برداشت کرے؛ انہاں حالات وچ تووہ اپنا روپیہ بصورت سیال نقد اپنے پاس رہنے دے گا۔ ایہی تر جیح سیالLiquidity preference (ترجیح نقد) اے تے اس اُتے جس نظریہ دی بنیاد رکھی گئی اے اوہ نظریہ ترجیح سیال Liquidity preference اے۔
- جدوں قیمتاں ودھدی نيں تاں روپیہ دی قدر وچ تخفیف ہوئے تی اے۔ قرض خواہ دی نظر وچ قدر اصل دا افادہ جو اسنوں تجارتی سامان دی شکل وچ ملدا اے، جو گھٹ جاندا اے لیکن مقروض اک طرح توں فائدے رہندا اے۔ کیونجے اوہ اصل تے سود دی ادائیگی اس روپیہ توں کردا اے جس دی قدر گھٹ چکی ہُندی اے۔
- انسان کساد بازاری Market Decline دے زمانے وچ زر نقد رکھنے نوں ترجیح دیندا اے اس دا اک ہور سبب وی اے۔ کسادبازاری Market Decline دے زمانے وچ قیمتاں گرتاں نيں، اج جو روپیہ چار سیر گندم دی قوت خریدرکھدا اے، اوہی کل روپیہ اک سال دے بعد پنج سیر گندم خرید سکے گا۔ اس لئی کوئی شخص اپنا روپیہ زر نقد دی صورت وچ محفوظ رکھتاہے تاں اسنوں اس حساب توں 25 فیصد منافع ہوتااے۔ ظاہر اے کہ جدوں کسی شخص دے روپیہ دی قدر تجوری وچ رکھے رہنے توں ودھ رہی اے۔ تاں اوہ خواہ مخواہ کاروبار وچ روپیہ کیوں پھنسائے گا۔ ایہی وجہ اے کینز Keynes نے گیسل دی Gessl تجویز ’’زرمسکوک‘‘ Stemped Mony دی سفارش کيتی سی، جس وچ روپیہ دی قدر اک معینہ مدت دے بعد گھٹ جاندی اے۔ تاکہ لوک اپنا روپیہ ’’زر نقد‘‘ Liquid Capital دی شکل وچ رکھنے دی بجائے کاروبار وچ لگانے اُتے مجبور ہون۔
- کینز kenyes اپنی وچ لکھدا اے کہ ’’زر مسکوک Stemped Mony‘‘ دے پس پردہ بہت چنگا خیال پوشیدہ اے، حقیقت وچ ایہ ہوئے سکدا اے کہ معتدل پیمانے اُتے اس تجویز نوں عملی جامع پہنانے دا طریقہ معلوم ہوئے جائے۔ لیکن اس راہ وچ بہت ساریاں مشکلات نيں جس دا اندازہ گیسل Gessl نے نئيں کيتا۔ خصوصیت توں اس نے ایہ نظر انداز کر دتا کہ صرف روپیہ ایسی شے نئيں جو سیالی خصوصیت یا کیفیت دا حامل اے تے دوسری اشیاء دی نسبت اس دے درجہ وچ فرق اے۔ نقد روپیہ دی اہمیت ایہی اے کہ ایہ دوسری اشیاء دی نسبت زیادہ سیالی حیثیت رکھدا اے، اس لئی کرنسی دے نوٹاں نوں مسکوک کر کے انہاں دی سیالی خصوصیت ختم کر دتی جائے تاں بینک وچ جمع شدہ روپیہ، عندالطلب قرضے، غیر ملکی روپیہ، جواہرات، قیمتی دھاتاں تے ايسے نوع دی ہور چیزاں روپیہ دے نعم البدل دے طور اُتے وجود وچ آجاواں گی۔
سوداوربچت سودھو
- کینز Keynes نے کاروباری افراد نوں شرح منافع شرح سود توں زیادہ رکھنے دا مشورہ دتا سی۔ جس پراج دی تمام کاروباری دنیا عمل کے رہی اے، اس وجہ توں قرض لینے والے نوں سودی نظام وچ وڈی کشش محسوس ہُندی اے۔ کیونجے اس طرح قرض لینے والےآں نوں سود بار نئيں ہُندا اے۔ بلکہ اس دا بار انہاں اُتے پڑدا اے، جو انہاں دی اشیاء خریدتے نيں یا اشیاء استعمال یا خریدنے والے اپنی خدمات دی قدر ودھیا دیندے نيں۔ اس طرح قیمتاں وچ مسلسل اضافہ دی وجہ توں زر دی قدر وچ گیسل Gesslکی تجویز دے مطابق مسلسل کمی ہُندی رہندی اے۔ اس طرح مقروض وی فائدے وچ رہندا اے۔ کیونجے اوہ اصل تے سود دی ادائیگی اس رقم توں کردا اے جس دی قدر گرچکی ہُندی اے۔ ایہی وجہ اے تمام دنیا وچ نہ صرف سرمایہ کار کاروبار یا صنعت لگانے دے لئی بلکہ عام آدمی وی مختلف ضرورتاں دے لئی قرض نوں ترجیح دیندے نيں، چاہے انہاں نوں اس دی ضرورت نہ ہوئے۔ کیونجے انہاں نوں معلوم اے کہ مستقل وچ جدوں اوہ اصل تے سود دی ادائیگی کرن گے تاں اس دی قدر گھٹ چکی ہوئے گی۔ جدوں کہ انہاں دی سرمایہ کاری دی قدر اس توں کدرے زیادہ ودھ چکی ہوئے گی۔ ایہی وجہ اے سود دے خلاف جو ظنی یا نفلی دلائل دتے جاندے نيں اوہ جدید معاشی نظام وچ سود اُتے صادق نئيں آندے نيں۔ کیونجے زر دی وقت دے نال مسلسل ڈگدی قدر نے انہاں تمام دلائل نوں باطل کر دتے نيں تے اس طرح عام لوک زر دی ڈگدی قدر دی وجہ توں اپنی بچتاں بغیر نفع دے بینکاں وچ رکھوانا پسند نئيں کردے نيں۔ اوہ ايسے صورت وچ اپنا روپیہ بغیر نفع دے بینک وچ رکھنے دی بجائے کارو بار یاصنعت وچ لگانا زیادہ پسند کرن گے۔ مگر ہر شخص دے لئی آسان نئيں اے کہ اوہ کوئی کاروبار کرے، مگر عام آدمی ناتجربہ کار تے محدود سرمائے دا مالک ہُندا اے، اس لئی اس دے لئی آسان نئيں اے کہ اوہ نہ کوئی کاروبار یا صنعت لگائے۔ دوسری طرف اس قلیل رقم توں نہ مضاربہ یا شراکت دی جا سکدی اے۔ اس لئی عام آدمی دے لئی ایہ ممکن نئيں اے کہ اوہ مضاربہ یاشراکت وچ اپنے محدود سرمائے توں سرمایہ کاری کرے۔ اس طرح اوہ زرکی ڈگدی قدرکی وجہ توں بینک وچ بغیر نفع دے رکھوانا پسند نئيں کريں گا تے ایسی صورت وچ اوہ اپنی محدود رقم توں اشیاء تعیش تے دوسرے سامان دی خریداری یا زیور تے جائداد دی خریداری نوں ترجیح دے گا، گویا اوہ اس طرح اپنی محدود رقم دا تحفظ کريں گا۔
- غیر مصروف شدہ بچت کسی ملک دی معاشی راہ وچ روڑے دے مترادف اے۔ ایہ کینسی نظام Keynesian Sistym دا اصول اے کہ ہر شخص زمانہ سابقہ دے مقابلے وچ اپنی آمدنی توں زیادہ توں زیادہ بچانے دی کوشش کرے، تاں تمام مخلوق بہ حیثیت مجموعی زیادہ بچت نئيں کر سکے گی۔ لارنس دے کلین Lqwrece K Kein اپنی کتاب ’کینسی انقلاب‘ The Keynesian Revolution وچ لکھدا اے کہ اس دا ’سبب ایہ اے کہ مجموعی قومی آمدنی (الیف) برابر اے اس رقم دے جو ضرروریات دی چیزاں اُتے خرچ کيتا جائے۔ جمع اس رقم دے جو سرمایہ کاری اُتے خرچ کيتا جائے (ک) تے انہاں دونے رقماں جِنّی کمی بطور بچت دے کيتی جائے اِنّی ہی قومی آمدنی وچ کمی ہوئے جائے گی‘۔ سرمایا کاری توں مراد کسی ایسی شے دی پیدائش جس وچ انسانی محنت صرف ہُندی ہوئے۔ مثلأ مشیناں مکانات، سڑکاں، پل، پانی دی نہراں تے بندےآں دی تعمیروغیرہ نيں۔ اس نقطہ نظر توں زمین سونا خریدنا سرمایہ کاری نئيں اے۔ اس طرح سونے دے زیورات دی خریداری وی سرمایہ کاری نئيں اے۔ کیونجے ایہ محفوظ حالت وچ رہندی اے تے سرمایا دی تشکیل وچ کوئی حصہ نئيں لیندی اے۔
- کسی ملک دی ٍقومی آمدنی وچ اضافہ دا مطلب اے کہ پیدا وار وچ اضافہ۔ اس دے لئی حکومتی سرمایا کاری ضروری اے۔ اس دے حصول دے لئی ملکی بچتاں وچ اضافہ ضروری اے، تاکہ سرمایا کاری دے وسائل مہیا ہوئے سکن۔ جدوں کہ غیر مالیاتی بچتاں قدر زر وچ تخفیف تے ٹیکس گریزی دا باعث بندی نيں۔ بالخصوص جائیدادکی طرف بچتاں دی منتقلی دی حوصلہ شکنی ضروری اے۔ تاکہ ملکی بچتاں توں ہی سرمایا کاری دے وسائل مہیا ہوسکن۔ اس توں نہ صرف افراط زر وچ کمی ہُندی اے، بلکہ اس توں خود انحصاری وچ مدد ملدی اے تے ادائیگیاں دا توازن وی درست ہُندا اے
شرح سود سودھو
- شرح سودکی مقولیت دے بارے وچ اگرچہ اختلاف رہیا اے، لیکن ایہ حقیقت اے شرح سود بازار توں روپیہ کھینچنے تے روپیہ پھیلانے دا معقول طریقہ اے۔ لہذا ملکی مالیاتی پایسی وچ اس دی شرح بہت اہم ہُندی اے۔ ایہی وجہ اے جنہاں ملکاں وچ معاشی استحکام ہُندا اے اوتھے اس دی شرح کم ہُندی تے جنہاں ملکاں وچ معاشی عدم استحکام ہُندا اے، یعنی َاوتھے افراط زر، بے روزگاری، صنعت و حرفت وچ کمی تے ملک عدم توازن دا شکار ہوئے تاں اوتھے شرح سود زیادہ ہُندی اے، تاکہ لوکاں وچ بچت دا رجحان ودھے۔ مگر اِنّی زیادہ وی نئيں کہ صنعت و حرفت تے تجارت دے لئی نقصان دہ ہوئے۔ یعنی بچت و سرمایاکاری وچ توازن رکھنا ضروری اے تے معیشت وچ اس دی شرح معاشی ضروریات دے مطابق ہونی چاہیے۔ یعنی معاشی صورت حال اس دے برعکس ہوئے تاں ایہ ملکی معیشت نوں نقصان پہچاندی اے۔ جدوں کہ مناسب شرح سود نہ صرف افراط زر کم کردی اے، بلکہ بچت تے سرمایہ کاری وچ توازن قائم رکھدی اے تے معاشی استحکام کاباعث ہُندی اے۔ اس طرح ملک ترقی تے کامل روزگار دے زینہ اُتے قدم رکھ دیندا اے۔ لہذا ملک دی مالیاتی پالیسی دا تقاضا اے کہ شرح سود دے بارے وچ صحیح وقت اُتے درست فیصلے کیتے جاواں۔
- سود دا رویہ معقول نئيں ہُندا اے، کیونجے اس وچ لچک نہ ہونے دے باعث مالیاتی پالیسی بنانے والےآں نوں اس دی شرح دا فیصلہ اپنے فہم و فراست توں کرنا ہُندا اے تے انہاں دے بظاہر درست فیصلے ملکی معیشت اُتے غلط اثر انداز ہُندے نيں تے ملکی معیشت کونقصان پہنچاندے نيں۔ جداں کہ1945 وچ بینک آف انگلینڈ دے شرح سود کم کرنے دے فیصلے توں ہويا سی۔ اس طرح ایہ فیصلے جلد تے فوری طور اُتے کیتے جانے چاہیے۔ بعض اوقات درست فیصلہ وی تاخیرکے بعض نقصان دا باعث بندا اے، جداں دے بینک آف انگلینڈ نے مذکور بالا فیصلہ اک سال دے بعد واپس لیا سی۔
- بینک * ملکی معیشت وچ ترقی زر مالیات تے قیمتاں دا تعلق بنکاری دے نظام توں ہُندا اے۔ کیوں کہ صنعتی و زرعی ترقی تے سرمایہ کاری دے لئی سرمایہ دی ضرورت ہُندی اے تے اس دا انحصار بینکاں توں آسان شرائط اُتے سرمایہ دی دستیابی اُتے ہُندا اے۔ اس دے لئی ملک وچ بینکاری دا نظام تے مضبوط مالیاتی ادارےآں دا کافی تعداد وچ ہونا ضروری اے۔ جدوں صورت حال اس دے برعکس ہوجاندی اے تاں معاشی ترقی دا خواب نامکمل رہندا اے تے ملک قرضےآں دے بجھ تلے دب جاندا اے۔ چنانچہ مرکزی بینک عام بینکاں دی مدد توں پیدائش زر کردا رہندا اے، تاکہ ملک وچ اشیاء دی پیداوار تے صنعت و تجارت وچ ترقی و روزگار وچ وسعت تے قیمتاں وچ استحکام دے لئی بچت و سرمایہ کاری دے لئی توازن قائم رکھے۔ * بالااذکر ہوچکيا اے کہ زر دی ڈگدی قدر دی وجہ توں لوک مجبور نيں کہ اپنی بچتاں کسی کاروبار یا صنعت وچ لگاواں یا مختلف اشیا? دی خریداری کرن یا بینک وچ جمع کراواں گے۔ لیکن بینک انہاں بچتاں دے لئی پرکشش اسکیماں پیش کرے تاں لوک اپنی بچتاں انہاں اشیاء دی خریداری وچ لگیا دیندے نيں جو غیر مالیاتی بچتاں کہلاندی نيں۔ مثلأ زیور یا جائداد دی خریداری۔ جو معاشی ترقی وچ کِسے طرح دا حصہ نئيں لیندی نيں، اس وجہ توں بچت دی اسکیماں نوں پرکشش بنایا جاندا اے۔ اس لئی ملکی معیشت وچ شرح سود نہایت اہم ہُندی اے۔ ایہ شرح سود بچتاں تے سرمایہ کاری دے توازن دے لئی تجویز کيتی جاندی اے، تاکہ لوک اپنی بچتاں بینک وچ جمع کرواواں تے اس توں سرمایہ کاری دے وسائل مہیا ہوسکن۔ اس توں نہ صرف افراط زر وچ تخفیف ہُندی اے، بلکہ روزگار وچ ترقی تے خود انحصاری وچ مدد ملدی اے تے ادائیگیاں دا توازن درست ہُندا اے۔ * ترقی یافتہ ملکاں بچتاں اُتے شرح سود کم ہُندی اے۔ کیوں افراط زر اوتھے نہایت کم ہُندا اے تے بچت دی عادت وی ہُندی اے، جس دی وجہ توں وافر مقدار وچ سرمایہ میسر ہوجاندا اے۔ ایہ مالک ترقی دی انتہائی بلندیاں اُتے پہنچ چکے ہُندے نيں اس لئی نويں سرمایہ کاری محدود وی ہُندی اے۔ جدوں کہ غریب تے ترقی پزیر ملکاں وچ اس دے برعکس ہُندا اے۔ * جدوں کوئی ملک روزگار Emplyment وچ ترقی دے لئی خسارے دی سرمایا کاری کردا اے تاں بازار وچ زر دی رسد ودھیا دیندا اے، اس دی وجہ توں افراط زر پیدا ہوجاندا اے۔ حکومت افراط زر نوں کنٹرول کرنے دے لئی جو مالیاتی اقدامات کردی اے انہاں وچوں اک شرح سود وچ اضافہ وی شامل اے، تاکہ کنٹرلوک زیادہ توں زیادہ اپنی بچتاں بینکاں وچ جمع کر واواں۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے بلند شرح سود ہی روپیہ جمع کرانے والےآں دے لئی کشش دا باعث ہُندی اے۔* پاکستان وچ تجارتی بینک Camarcil Bank اپنی جمع شدہ رقوم وچ لازمی 30 فیصد جس اُتے شرح سود مارکیٹ توں نصف ہُندی اے حکومت نوں قرض دیندا اے۔ جدوں کہ پنج فیصد روز مرہ دے لین دین دے لئی استعمال کردا اے تے باقی رقوم قرضےآں تے سرمایا کاری دے لئی استعمال کردا اے۔ جسنوں اوہ حکومتی پالیسی دے مطابق صنعتی یونٹاں،زرعی تے نجی شعبے وچ سرمایا کاری دے لئی استعمال کردا اے، جس اُتے شرائط دے مطابق سود لیا جاندا اے۔ * تجارتی بینک نہ Camarcil Bank صرف عام گاہکاں دے لین دین دا حساب رکھدے نيں بلکہ دولت رکھنے دے لئی اک محفوظ مقام ہُندے نيں۔ اس طرح ملک وچ سرمایہ کاری دے لئی فروغ تے انحطاط دا باعث وی ہُندے نيں۔ ایہ نہ صرف تجارتی میدان وچ اہم خدمات انجام دیندے نيں، بلکہ روپیہ نوں گردش وچ رکھ دے زندگی دے بہت شعبےآں نوں رواں دواں رکھدے نيں۔ * مولانا ابوالاعلیٰ مودودی ؒ دا کہنا اے بینکنگ موجودہ رہتل دی اہم چیز اے۔ اول تاں اوہ بہت ساریاں ایسی جائز خدمات انجام دے رہیا اے، جو موجودہ زمانے دی تمدنی زندگی تے کاروباری ضروریات دے لئی ایہ بہت ساریاں ایسی خدمات انجام دیندے نيں، جو عام کاروباری ضروریات دے لئی مفید تے ناگریز نيں۔ مثلأ روپیہ نوں اک جگہ توں دو سری جگہ بھیجنا، ادائیگی دا انتظام کرنا، اعتماد نامے یا سفری چیک، گشتی نو ٹ جار ی کر ناکمپنیاں دے حصص Shearکی خرید وفروخت وچ بطور ایجنٹ وغیرہ دے نيں، جنہاں نوں تھوڑے جہے کمیشن اُتے بینک دے سپرد کرکے اج اک آدمی بہت ساریاں جھنجٹاں توں خلاصی پالیندا اے۔ اس دی وجہ توں معاشرے دا بکھرا ہويا سرمایہ، بکھرا ہويا رہنے دی بجائے اک مرکزی ذخیرہ وچ جمع ہوجاندا اے تے اوتھے توں زندگی دے ہر گوشے وچ پہنچ جاندا اے۔ اس دے نال عام افراد دے لئی بہت سہولت اے کہ اوہ محدود سرمایہ جو انہاں دی ضروریات توں بچ رہندا اے تے اوہ اسنوں کسی نفع بخش کم تنہا نئيں لگیا سکدے نيں۔ اوہ اسنوں کسی بینک وچ جمع کراندے نيں، تاکہ کسی صنعت یا کاروبار وچ لگ کر ملک و قوم دی ترقی تے روزگار وچ ترقی دا باعث بنے۔ مستقل طور اُتے مالیات دا ہی کم کردے رہنے دی وجہ توں بینک دے متظیمن نوں اس شعبے وچ ایسی بصیرت حاصل ہوجاندی اے، جو تاجراں، صناعاں تے دوسرے معاشی کارکناں نوں نصیب نئيں ہوئے سکدی اے۔ ایہ مہارانہ بصیرت بجائے خوداک قیمتی چیز اے تے وڈی مفید ثابت ہُندی اے۔ * بینک اج دے دور وچ بہت ساریاں مفید خدمات انجام دے رہیا۔ مگر اس دا اصل کاروبار عام لوکاں توں پیسہ جمع کرکے سرمایہ کاری کرنا اے۔ تجارتی بینک عام لوکاں توں پیسہ جمع کرکے سرمایہ کاری کردے نيں۔
- ماخذ
- 1997 دی اسٹیٹ بنک دی سالانہ رپورٹ جنگ کراچی، 6 جون1997
- نصیر احمد شیخ اسلامی دستور تے اسلامی اقتصادیات دے چند پہلو۔
- BOOK OF ECONOMIC & THEORRY …… SIONIER & HAGUE
- ڈاکٹر شمیم احمد صدیقی، اسلامی بینکاری اُتے چند گلاں۔ جنگ کراچی 17 مئی 1997
- ڈاکٹر شاہد حسن صدیقی اسلامی مالیاتی ادارے تے پاکستان، جنگ کراچی 24 نومبر 1998
- مولانا ابو الا علی مودودی۔ سود
- پرفیسر مظفر حسین ملاٹھوی۔ اسلامی اصول تجارت مع شرکت و مضاربت
- ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق
وضاحت سودھو
اس معاملے وچ کلید ی لفظ قرض اے۔ جدوں وی دو فریقین دے وچکار تعلق قرض خواہ تے مقروض دا ہوئے گا تاں قرض دینے والا جے قرض دینے نوں اس شرط توں مشروط کر دے کہ اوہ اک معین اضافہ اک معینہ مدت دے لئی اپنے قرض اُتے وصول کر ے گا تاں اس اضافے نوں سود یا ربا کہیا جائے گا۔
ہور تشریح سودھو
1۔ کمپہور آرڈیننس 1984 توں پہلے فنانسنگ دا اک ذریعہ ڈی بنچر(دستاویز قرض) سی۔ ڈی بنچر ہولڈراور کمپنی دے وچکار تعلق کریڈٹر (قرض دینے والا، قرض خواہ) تے ڈیٹر (قرض لینے والا، مقروض) دا ہُندا سی۔ اس مثال وچ ( افراط زر دی شرح نوں صفر فرض کردے ہوئے ) اوہ معین اضافہ جس دا استحقاق اک ڈی بنچر ہولڈر رکھے گا ربا اکھوائے گا اس دے برعکس اک دوسرا تعلق شیئر ہولڈر تے کمپنی دے وچکار ہوئے گا۔ شیئر ہولڈر نوں جو اضافہ ملے گا اوہ منافع اکھوائے گا۔
2۔ اگرمعاملے دی نوعیت ایسی اے کہ آپ نے کسی نوں اک چیز 'استعمال' دے لئی دتی تے لینے والے نے اوہ چیز استعمال کرنے دے بعد بعینہ واپس کر دتی تاں اس پہ آپ جے متعین اجرت وصول کرن گے تاں ایہ کرایہ ہوئے گا۔ نہ کہ ربا۔ جدوں کہ ربا اس صورت وچ ہوئے گا جدوں کہ لی جانے والی چیز صرف استعمال نہ ہوئے بلکہ استعمال دے دوران وچ اوہ بالکل صرف ہوئے جائے تے باقی نہ بچے ۔
3۔قرآن مجید نے جدوں ربا نوں ممنوع قرار دتا تاں اس وقت اس دے لئی کوئی نويں اصطلاح وضع نئيں کيتی بلکہ معاشرے وچ رائج اصطلاح نوں ہی استعمال کيتا تے ظاہر اے کہ اس اصطلاح دا اوتھے اک خاص مطلب سی۔ بالکل ايسے طرح جداں کہ قرآن نے شراب تے جوئے دے لئی خمر تے میسر دی اصطلاحاں استعمال کیتی تاں اوہ وی اوہی سن جو اوتھے رائج سن۔ اس ماحول دا ہر شخص جس طرح خمر تے میسر دی اصطلاح دا مطلب سمجھ رہیا سی ايسے طرح ربا دا مطلب وی انہاں اُتے غیر واضح نہ سی۔ قرآن نے جدوں جوئے تے شراب نوں ممنوع قرار دتا توصرف اِنّا کہیا کہ ایہ ہن توں ممنوع نيں تے انہاں نوں ممنوع قرار دیندے ہوئے قرآن نے ایہ وضاحت بالکل نئيں کيتی کہ جوئے دا مطلب ایہ ہُندا اے تے خمر دا یہ۔ کیونجے ایہ گل بالکل واضح سی کہ ایہ کیہ ہُندی نيں۔ ایہی معاملہ ربا دا سی قرآن دی براہ راست مخاطبین اس دے مفہوم نوں بخوبی سمجھ رہے سن ۔ جدوں کوئی لفظ مروجہ مفہوم توں ھٹ کر اک نويں مطلب وچ استعمال کيتا جاندا اے تاں عبارت دے سیاق و سباق توں ایہ گل واضح ہوئے جاندی اے کہ ایہ ایتھے اک نويں مطلب وچ استعمال ہوئے رہیا اے۔ جس طرح کہ علامہ اقبال نے خودی دے لفظ نوں اک نواں مفہوم دتا تاں سیاق و سباق توں ایہ گل واضح سی۔
لفظ دے معنی دے تعین وچ ایہ گل بنیادی اہمیت دی حامل اے کہ اہل بولی اسنوں کس مفہوم وچ بولدے نيں تے جے کسی دا ایہ دعوی ہوئے کہ اس کامطلب تے اے تاں فیر بار ثبوت اس دے ذمے اے۔ مثلا جے کوئی ایہ کہے کہ قرآن نے خمر دا لفظ اک خاص قسم دی شراب دے لئی استعمال کيتا اے یا اس شراب دے لئی جو بہت زیادہ پی جائے تاں فیر ایہ گل اسنوں ثابت کرنا ہوئے گی کیونجے اہل بولی تاں اسنوں ايسے مفہوم وچ نئيں سمجھ رہے ہُندے۔ ايسے طرح ربا دا لفظ قرآن دی اک نويں اصطلاح نئيں اے بلکہ ايسے مفہوم وچ استعمال کيتا گیا اے جو عرباں وچ رائج سی۔ تے عرب وچ ایہ لفظ ايسے مفہوم وچ مستعمل سی جداں کہ پِچھے وضاحت ہوئے چکی اے ہور برآں ایہ اضافے دے مطلب وچ وی استعمال ہوئے رہیا سی۔ قرآن نے انہاں مفاہیم دے اندر کوئی نويں معنی پیدا نئيں کیتے بلکہ انہاں نوں ايسے طرح استعمال کيتا۔ ایہ واضح اے کہ جدوں قرآن ربا دا لفظ استعمال کردا اے تاں اوہ اسنوں قرض پہ اک متعین اضافے دے لئی ہی استعمال کردا اے جے اوہ اسنوں محض اضافے دے مفہوم وچ لے رہیا ہُندا تاں فیر اس دا اطلاق ہر اضافے اُتے ہوتاجدوں کہ منافع وی اک اضافہ ہی اے۔ لیکن اوہ جائز اے۔
4۔ بعض علما نے ایہ ثابت کرنے دی کوشش کيتی اے کہ قرآن نے ربا دا لفظ صرف استحصالی سود دے لئی استعمال کيتا اے یعنی جس وچ دوسرےآں دی مجبوریاں دا ناجائز استعمال کيتا جائے۔ انہاں دے خیال وچ جے کسی تجارتی مقصد دے لئی فریقین وچ باہمی اتفاق توں ایہ طے ہوئے جائے کہ ایہ شرح اضافہ ادا کيتی جائے گی تاں اوہ ناجائز نئيں اے۔ تے بنکاں دا شرح سود ايسے قسم دا ہُندا اے کیونجے اس وچ دونے فریق تجارتی مقاصد دے لئی اک خاص معاہدہ کردے نيں تے پہلے توں اک خاص اضافہ طے کرلیندے نيں۔ اس لئی ایہ ربا نئيں اے۔ اس دا تفصیلی جواب اگلے سوال دے ضمن وچ دتا گیا اے۔
5۔ بعض حضرات سنت توں کوئی تے مفہوم ثابت کرنا چاہندے نيں۔ اصل وچ سنت دا تعلق تمام تر عملی چیزاں توں ہُندا اے عقیدے تے عقائد قسم دی چیزاں سنت دے دائرہ کار وچ نئيں آتاں ايسے طرح تعریفات وی اس دے دائرے دی چیز نئيں اے۔ نبی نے خمر، میسر دی طرح ربا دی وی کوئی تعریف نئيں کيتی بلکہ اس دے بعض اطلاقات بیان کیتے نيں۔ ایہ اطلاقات اس دی تعریف نئيں نيں۔ مثلا نبی نے سود دے بارے وچ خبردار کيتا اے تے کہیا اے کہہ اجناس وچ وی سود دے امکانات توں بچو۔ تاں اس توں اک مختلف نتیجہ اخذ کرنا زبان دانی دے نال ظلم ہوئے گا۔[۱]
سود قرآن تے حدیث دی روشنی وچ سودھو
قرآن سودھو
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
اے ایمان والو سود دونے اُتے دونا نہ کھاؤ تے اللہ توں ڈرو تاکہ تواڈا چھٹکارا ہو
الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَـٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
جو لوک سود کھاندے نيں قیامت دے دن اوہ نئيں اٹھاں گے مگر جس طرح کہ اوہ شخص اٹھدا اے جس دے حواس جنہاں نے لپٹ کر کھو دتے نيں ایہ حالت انہاں دی اس لئی ہوئے گی کہ انہاں نے کہیا سی کہ سوداگری وی تاں ایسی ہی اے جیسےسود لینا حالانکہ اللہ نے سوداگری نوں حلال کيتا اے تے سود نوں حرام کيتا اے فیر جسنوں اپنے رب دی طرف توں نصیحت پہنچی اوروہ باز آ گیا تاں جو پہلے لے چکيا اے اوہ ايسے دا رہیا تے اس دا معاملہ الله دے حوالہ اے تے جو کوئی فیر سود لے اوہی لوک دوزخ والے نيں اوہ اس وچ ہمیشہ رہن گے
وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ ۚ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا
تے انہاں نوں سود لینے دے سبب توں حالانکہ اس توں منع کیتے گئے سن تے اس سبب توں کہ لوگو ں دا مال ناحق کھاندے سن تے انہاں وچوں جو کافر نيں اساں انہاں دے لئی دردناک عذاب تیار کر رکھیا اے
گناہِ کبیرہ سودھو
سود مندرجہ ذیل ست کبیرہ گناہاں وچوں اک اے۔