خودی (اقبال)
سانچہ:بلا حوالہ سانچہ:صفائی محمد اقبال دا پیغام یا فلسفہ حیات کیتا اے جے چاہن تاں اس دے جواب وچ صرف اک لفظ ”خودی“ کہہ سکدے نيں اس لئی کہ ایہی انہاں دی فکر و نظر دے جملہ مباحث دا محور اے تے انہاں نے اپنے پیغام یا فلسفہ حیات نوں ايسے ناں توں موسوم کیتا اے۔ اس محور تک اقبال دی رسائی ذات و کائنات دے بارے وچ بعض سوالےآں دے جواگل کيتی تلاش وچ ہوئی اے۔ انسان کیتا اے ؟ کائنات تے اس دی اصل کیتا اے ؟ آیا ایہ فی الواقع کوئی وجود رکھدی اے یا محض فریب نظر اے ؟ جے فریب نظر اے تاں اس دے پس پردہ کیاہے؟ اس طرح دے تے جانے کِنے سوالات نيں جنہاں دے جواگل کيتی جستجو وچ انسان شروع توں سرگرداں رہیا اے۔ اس طرح دے سوالات جنہاں توں انسان دے وجود دا اثبات ہُندا اے۔ اردو شاعری وچ اقبال توں پہلے غالب نے وی اُٹھائے سن ۔
جب کہ تجھ بن نہیں کوئی موجود
پھر یہ ہنگامہ اے خدا کیا ہے
سبزہ و گل کہاں سے آئے ہیں
ابر کیا چیز ہے ہوا کیا ہے
لیکن اقبا ل دے سوالات و جواگل کيتی نوعیت اس سلسلے وچ غالب توں بہت مختلف اے، ایہ غالب نے ”عالم تمام حلقہ دامِ خیال اے “ تے ہر چند کدرے کہ اے نئيں اے ۔“ دے عقیدے توں قطع نظر کرکے، وجدانی طور اُتے اک لمحے دے لئی محسوس کیتا اے اسنوں بیبن کے دتا اے اقبال نے انہاں سوالےآں دے جواب وچ دلائل و ب رہان توں کم لیا اے۔ تے اسنوں اک مستقل فلسفہ حیات وچ ڈھال دتا اے۔
اگر گوئی کہ من وہم و گماں است
نمودش چوں نود ایں و آں است
ایہی فلسفہ حیات اے جو بعض عناصرِخاص توں ترکیب پا کر اقبال دے ایتھے مغرب و مشرق دے حکمائے جدید توں بالکل وکھ ہوئے گیا اے اس دا ناں فلسفہ خودی اے تے اقبال ايسے دے مفسر و پیغامبر نيں۔ اس فلسفے وچ خدابینی و خودبینی لازم و ملزوم نيں۔ خود بینی، خدابینی وچوں خارج نئيں بلکہ معاون اے۔ خودی دا احساس ذات خداوند ی دا ادراک تے ذات ِ خداوندی دا ادراک خودی دے احساس دا اثبات و اقرار اے خدا نوں فاش تر دیکھنے دے لئی خود نوں فاش تر دیکھنا از بس ضروری اے۔
اگر خواہی خُدارا فاش دیدن
خودی رافاش تر دیدن بیا موز
اقبال دا تصور ِ خودی
سودھوتصو ر خودی نوں اقبال دے فلسفہ حیات و کائنات وچ مرکزی حیثیت حاصل اے۔ جے خودی دے تصور نوں سمجھ لیا جائے تاں اقبال دی شاعری نوں سمجھنا آسان ہوئے جاندا اے اقبالیات دے ہر نقاد نے خودی اُتے کِسے نہ کِسے شکل وچ اظہار خیال کیتا اے۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ اس سلسلے وچ لکھدے نيں۔
”خودی خود حیات دا دوسرا ناں اے۔ خودی عشق دے مترادف اے۔ خودی ذوق تسخیر دا ناں اے۔ خودی توں مراد خود آگاہی اے۔ خودی ذوق طلب اے۔ خودی ایمان دے مترادف اے۔ خودی سرچشمہ جدت و ندرت اے۔ خودی یقین دی گہرائی اے۔ خودی سوز حیات دا سرچشمہ اے تے ذوق تخلیق دا ماخذ اے ۔“ خودی
اقبال دے ہاں خودی توں مراد
سودھوخودی فارسی زبان دا لفظ اے جو لغوی اعتبار توں درج ذیل معانی رکھدا اے ١) انانیت، خود پرستی، خود مختاری، خود سری، خود رائی
ب) خود غرضی
ج) غرور، نخوت، تکبر
”خودی“ دا لفظ اقبال دے پیغا م یا فلسفہ حیات وچ تکبر و غروریا اردو فارسی دے مروجہ معنےآں وچ استعمال نئيں ہويا۔ خودی اقبال دے نزدیک نا م اے احساسِ غیرت مندی دا ،جذبہ خوداری دا اپنی ذات و صفات دا پاس و احساس کا، اپنی انا نوں جراحت و شکست توں محفوظ رکھنے کا، حرکت و توانائی نوں زندگی دا ضامن سمجھنے کا، مظاہراتِ فطرت توں بر سر پیکار رہنے دا تے دوسرےآں دا سہارا تلاش کرنے دی بجائے اپنی دنیا آپ پیدا کرنے کا۔ ایويں سمجھ لیجئے کہ اقبال دے نقطہ نظر توں ”خودی“ زندگی دا آغاز، وسط تے انجام سبھی کچھ اے فرد وملت دی ترقی و تنزل، خود ی دی ترقی و زوال اُتے منحصر اے۔ خودی دا تحفظ، زندگی دا تحفظ تے خودی دا استحکام، زندگی دا استحکام اے۔ ازل توں ابد تک خودی ہی دی کارفرمائی اے۔ اس دی کامرانیاں تے کار کشائیاں بے شمار تے اس دی وسعتاں تے بلندیاں بے کنار نيں۔ اقبال نے انہاں دا ذکر اپنے کلام وچ جگہ جگہ نويں انداز وچ کیہ اے۔
خودی کیا ہے راز دورنِ حیات
خودی کیا ہے بیدارئی کائنات
ازل اس کے پیچھے ابد سامنے
نہ حداس کے پیچھے نہ حد سامنے
زمانے کی دھارے میں بہتی ہوئی
ستم اس کی موجوں کے سہتی ہوئی
ازل سے ہے یہ کشمکش میں اسیر
ہوئی خاک ِ آدم میں صورت پزیر
خودی کا نشیمن ترے دل میں ہے
فلک جس طرح آنکھ کے تل میں ہے
کدرے ایہ ظاہر کیتا اے کہ لاالہ الا اللہ دا اصل راز خودی اے توحید، خودی دی تلوارکو آب دار بناندی اے تے خودتی، توحید دی محافظ اے۔
خودی کا سرِ نہاں لاالہ الا اللہ
خودی ہے تیغ فساں لاالہ الا اللہ
کدرے ایہ دسیا اے کہ انسان دی ساری کامیابیاں دا انحصار خودی دی پرورش و تربیت اُتے اے۔ قوت تے تربیت یافتہ خودی ہی دی بدولت انسان نے حق و باطل دی جنگ وچ فتح پائی اے۔ خودی زندہ تے پائندہ ہوئے تاں فقر وچ شہنشائی دی شان پیدا ہوئے جاندی اے۔ تے کائنات دا ذرہ ذرہ اس دی تصرف وچ آجاندا اے۔
خودی ہے زندہ تو ہے فقر میں شہنشاہی
ہے سنجرل و طغرل سے کم شکوہِ فقیر
خودی ہو زندہ تو دریائے بیکراں پایاب
خودی ہو زندہ تو کہسار پر نیاں و حریر
ڈاکٹر افتخار صدیقی” فروغِ اقبال “ وچ اقبال دے نظریہ خودی دے بارے وچ رقمطراز نيں۔
” نظریہ خودتی، حضرت علامہ اقبال دی فکر دا موضوع بنا رہیا۔ جس دے تما م پہلوئاں اُتے انہاں نے وڈی شرح و بسط دے نال روشنی پائی اے۔ اقبال نے ابتداءہی وچ اس گل نوں واضح کر دتا کہ خودی توں انہاں دی مراد غرور و نخوت ہر گز نئيں بلکہ اس توں عرفان ِ نفس تے خود شناسی مراد اے ۔“
چنانچہ ”اسرار خودی“ دے پہلے ایڈیشن دے دیباچے وچ لکھدے نيں،
” ہاں لفظ”خودی “ دے متعلق ناظرین نوں آگاہ کردینا ضروری اے کہ ایہ لفظ اس نظم وچ بمعنی ”غرور “استعمال نئيں کیتا گیا جداں کہ عام طور اُتے اُردو وچ مستعمل اے اس دا مفہوم محض احساس نفس یا تعینِ ذات اے ۔“ تقریباً ایہی مفہوم اقبال دے اس شعر وچ ادا ہويا اے۔
خودی کی شوخی و تندی میں کبر و ناز نہیں
جو ناز ہو بھی تو بے لذت نیاز نہیں
اقبال دے تصور ِ خودی وچ صوفیانہ فکر کے بیشتر عناصر ملدے نيں لیکن صوفیاں دی خودی دا تصور روحانی ہُندا اے انہاں دی روحانی انا اس درجہ محکم اے کہ اوہ مادی خودی نوں وجود ِ مطلق دا جز قرار دیندے نيں۔ جدوں کہ اقبال خودی دے مادی لوازم نوں نظر انداز نئيں کردے تے اس مادی خودی نوں وی بر حق اگرچہ تغیر پزیر جاندے نيں، صوفی وجود تے خودی نوں تسلیم کرلینے دے بعد فنائے خودی وچ اپنی نجات سمجھدا اے۔ اُس دی پوری کوشش ہُندی اے کہ اس خودی نوں بے خودی وچ بد ل دے تاکہ اوہ اپنی اصل توں مل جائے۔ صوفی اسنوں ترکِ خود یا نفی خود دے ناں توں یاد کردے نيں جدوں کہ اقبال عارضی خودی دی اہمیت تسلیم کردے نيں تے بے خودی تک پہنچنے دے لئی خودی نوں ہی ذریعہ تے وسیلہ بناتے نيں۔
اقبال دے تصور خودی دے ماخذ
سودھواقبال دے تصور خودی دا ماخذ لبھن دے لئی نقاداں نے طرح طرح دی قیاس آرائیاں کيتیاں ۔ اس سلسلے وچ نطشے، برگساں، ہیگل تے لائڈ ماتھر وغیر ہ دا ناں لیا گیا۔ جدوں کہ خود اقبال نے اس قسم دے استفادے توں انکار کیتا۔ خلیفہ عبد الحکیم دے خیال وچ اقبال نطشے توں نئيں فشٹے توں متاثر سن ۔ کیونجے نطشے تاں منکر خدا اے۔ اقبال نوں نطشے دی تعلیم دا اوہی پہلو پسند اے جو اسلام دی تعلیم دا اک امتیازی عنصر اے۔ اگرچہ ”اسرار خودی“ دے اکثر اجزاءفلسفہ مغرب توں ماخوذ نيں تے ایتھے مسلمان فلسفیاں دے خیالات بوہت گھٹ نيں لیکن اسلامی تصوف وچ عشق دا نظریہ اقبال نے مولانا روم توں لیا اے۔ تے اقبال دی شاعری دا انقلاب انگیز پیغام دراصل رومی دے فیض دا نتیجہ اے۔ اس بارے وچ عبد ا لسلام ندوی لکھدے نيں کہ،
” خودی دا تصور ڈاکٹر صاحب دے فلسفہ دی اساس اے تے ايسے اُتے انہاں تما م فلسفیانہ خیالات دی بنیاد اے بظاہر ایويں معلوم ہُندا اے کہ ایہ یورپین فلسفہ بالخصوص نطشے توں ماخوذ اے لیکن واقعہ ایہ اے کہ اس تخیل نوں ڈاکٹر صاحب نے مولانا روم توں اخذ کیتا اے ۔“
بقول خلیفہ عبد الحکیم ،
”رومی انفرادی بقا ءکا قائل اے تے کہندا اے کہ خدا وچ انسان اس طرح محو نئيں ہوئے جاندا جس طرح کہ قطرہ سمندر وچ محو ہوئے جاندا اے۔ بلکہ ایسا ہُندا اے جداں کہ سورج دی روشنی وچ چراغ جل رہیا اے جداں لوہا اگ وچ پڑ کر اگ ہوئے جاندا اے لیکن اس دے باوجود اس دی انفرادیت باقی رہندی اے۔ ڈاکٹر صاحب دے فلسفہ خودی دے لئی وی ایہی نظریہ مناسب سی اس لئی انہاں نے اسنوں مولانا روم توں اخذ کیتا اے ۔“ اس توں ایہ مطلب نئيں سمجھنا چاہیے کہ ڈاکٹر صاحب دے فلسفے دی اپنی کوئی حیثیت نئيں بلکہ اُنہاں دے فلسفہ خودی دے تمام اساسی مضامین درحقیقت قرآن توں ماخوذ نيں۔
خودی تے فطرت
سودھواقبال دے نزدیک خودی اپنی تکمیل تے استحکام دے لئی غیر خودی توں ٹکراندی اے جس نسبت توں کوئی شے خودی وچ مستحکم تے غیر خو د اُتے غالب اے اُسی نسبت توں اُس دا درجہ مدارج حیات وچ نفیس ہُندا اے۔ مخلوقات وچ انسان اس لئی برتر اے کہ اس دی ذات وچ خودی اے۔ تے اس خودی توں فطرت ِ انسانی مشاہدہ دی پابند اے۔ اقبال کہندا اے کہ خودی دی منزل زمان و مکاں دی تسخیر اُتے ختم نئيں ہُندی شاعر دا چشمِ تخیل انسان دی جدوجہد و عمل دے لئی نويں نويں میدان دکھاندا اے۔
خودی کی یہ ہے منزل اولیں
مسافر یہ تیرا نشیمن نہیں
تری آگ اس خاکداں سے نہیں
جہاں تجھ سے تو جہاں سے نہیں
خودی تے عشق
سودھوخودی نوں اگے ودھانے وچ اک چیز بہت اہم کردار ادا کردی اے۔ اقبال نے اسنوں کدی آرزو تے کدی عشق دا ناں دتا اے۔ ارتقائے خودی وچ عشق سب توں وڈا محرک ثابت ہُندا اے۔
عشق سے پیدا نوائے زندگی میں زیر و بم
عشق سے مٹی کی تصویروں میں سوزِ دم بدم
اقبال نے عشق کے کئی مدارج بیان کیے ہیں،
عشق فقیہہ حرم، عشق امیر جنود
عشق ہے ابن اسبیل، اس کے ہزاروں مقام
چنانچہ کدرے عشق جمالی صورت اختیار کر لیندا اے تے کدرے جلالی رنگ وچ جھلک دکھاندا اے۔
عشق دے مضراب توں نغمہ تارِ حیات
عشق توں نورِ حیات عشق توں نارِ حیات
ڈاکٹر عابد حسین ”خودی تے عشق دا راستہ واضح کردے ہوئے اپنے مضمون’ ’ اقبال دا تصور خودی وچ لکھدے نيں،
” اس راہ وچ اک رہنما دی ضرورت ہُندی اے۔ تے اوہ رہنما عشق اے عشق اُس مرد ِکامل دی محبت نوں کہندے نيں جو معرفت نفس دے مدارج توں گزر کر خودی دی معراج اُتے پہنچ چکيا اے ۔“
مردِ خدا کاعمل، عشق سے صاحب فرو غ
عشق ہے اصلِ حیات، موت ہے اس پر حرام
خودی تے فقر
سودھوطلب و ہدایت دے لئی کِسے مرد ِ کامل دے اگے سرِ نیاز جھکانا توخودی نوں مستحکم کردا اے۔ لیکن مال و دولت و منصب دے لئی دست نگر ہونا اس ضعیف بناندا اے۔ گدائی صرف اِ سی دا ناں نئيں کہ مفلس دولت مند دا طفیلی بن جائے بلکہ دولت جمع کرنے دا ہروہ طریقہ جس وچ انسان محنت نہ کرے بلکہ دوسرےآں دی محنت توں فائدہ اُٹھائے اقبال دے نزدیک گداگری اے۔ حتیٰ کہ بادشا ہ جو غریباں دی کمائی اُتے بسر کردا اے سوال و گدجے ی دا مجرم اے
میکدے میں ایک دن ایک مرد زیرک نے کہا
ہے ہمارے شہر کا سلطان گدائے بے نوا
اس کے نعمت خانے کی ہر چیز ہے مانگی ہوئی
دینے والا کون ہے مرد ِ غریب و بے نوا
گدائی تے فقر وچ زمین و آسمان دا فرق اے گدائی مال دی حاجت وچ دوسرےآں دے اگے ہتھ پھیلا تا اے جدوں کہ فقر مادی لذتاں توں بے نیاز کائنات دی تسخیر کرنا، فطرت اُتے حکمرانی تے مظلوماں نوں ظالماں دے پنجے توں نجات دلیانا اے۔
ایک فقر سکھاتا ہے صیاد کو نخچھری
اک فقر سے کھلتے ہیں اسرارِ جہانگیری
اک فقر سے قوموں میں مسکینی و دلگیری
اک فقر سے مٹی میں خاصیت ِ اکسیری
تربیت خودی دے تن مراحل
سودھوخودی توں تعمیری کم لینے دے لئی اس دی تربیت ضروری اے بے قید و بے ترتیب خودی دی مثال شیطان اے۔ اقبال وی گوئٹے دی طرح اسنوں تخلیق کيتی عظیم الشان قوت سمجھدے نيں جو صراط ِ مستقیم توں بھٹک گئی اے۔ خودی دی منازل دے علاوہ تربیت خودی دے مراحل انتہائی اہم نيں ایہ مراحل تن نيں ۔
1) اطاعت الہٰی:۔ اقبال دے نزدیک خودی دا پہلا درجہ اطاعت اے یعنی کہ اللہ دے قانون ِ حیات دی پابندی کرنا
2) ضبط نفس:۔ دوسرا درجہ ضبط نفس اے انسان نفس نوں جس دی سرکشی دی کوئی حد نئيں قابو وچ لائے
3) نیابت الہٰی:۔ ان دونے مدار ج توں گزرنے دے بعد انسان اس درجے اُتے فائز ہوئے جائے گا ۔
جسنوں انسانیت دا اوج کمال سمجھنا چاہیے۔ ایہ نیابت الہٰی دا درجہ ارتقائے خودی دا بلند ترین نصب العین اے۔
خودی تے خدا دا تعلق
سودھوطالب خودی ”مرد خدا“ دی محبت اس قدر برتر تے سرشار ہُندی اے تے کیف و سرور دی وجہ توں خدا دی اِنّی محبت اس دے دل وچ پیدا ہوجاندی اے کہ اوہ خودی دے کل مراحل طے کرنے دے باوجود اپنے آپ نوں ناتمام محسوس کردا اے ايسے کشش دا ناں عشق ِ حقیقی اے۔
عشق بھی ہو حجاب میں، حسن بھی ہو حجاب میں
یا تو خود آشکار ہو یا مجھے آشکار کر
تو ہے محیطِ بیکراں، میں ہوں ذرا سی آب جو
یا مجھے ہم کنار کر یا مجھے بے کنا ر کر
متاع بے بہا ہے درد و سوز آرزو مندی
مقام ِ بندگی دے کر نہ لوں شانِ خداوندی
بندگی وچ انسان نوں سکون ملدا اے بحرحال ایہ جدائی انسان دے لئی مبارک اے کیونجے ایہی خودی وجہ حیات اے۔
بے خودی
سودھواقبال دے فلسفہ خودی دی تفصیلات تے جزئیات دے مطالعہ توں اس قانون دا علم ہُندا اے جس اُتے عمل کرکے انسان اس درجہ نوں پالینے دے قابل ہوئے جاندا اے جو اسنوں حقیقتاً خلیفتہ اللہ دے منصب دا اہل بنا دیندا اے۔ اس قانون دی پابندی خودی دی تکمیل دے لئی لازمی اے۔ لیکن اس دے نال نال ایہ حقیقت وی اپنی جگہ مسلم اے کہ انسان تنہائی دی زندگی نئيں گزاردا اوہ لازماً کِسے معاشرہ، کِسے قوم تے کِسے ملت دا فرد ہُندا اے۔ فرد تے ملت دے درمیان رابطہ دے وی کچھ اصول تے قوانین ہُندے نيں ايسے رابطے تے قوانین و اصولاں کواقبال نے بے خودی توں تعبیر کیتا اے
اس رابطہ نوں واضح کرنے دے لئی اقبال نے تصوف دی اک مشہور اصطلاح استعمال کیتی اے۔ فارسی تے اردو دے صوفی شاعر نفس انسانی نوں قطرے توں تے ذات ایزدی نوں دریا توں تشبیہ دیندے آئے نيں تے انہاں دا عقیدہ اے کہ ” عشرت قطرہ اے دریا وچ فنا ہوئے جانا“ لیکن اقبال نے اس تمثیل نوں فرد تے ملت دے درمیان ربط و تعلق ظاہر کرنے دے لئی استعما ل کیتا اے۔ فرد دی مثال اک قطرہ دی اے تے ملت دریا دی طرح اے۔ مگر اقبال دی نظر وچ ایہ قطرہ، دریا وچ مل جانے دے بعد اپنی ہستی نوں فنا نئيں کر ڈالدا بلکہ اس طریقہ توں اس دی ہستی ہور استحکام حاصل کر لیندی اے۔ اوہ بلند تے دائمی مقاصد توں آشنا ہوئے جاندا اے۔ اس دی قوتاں منظم تے منضبط ہوئے جاندیاں نيں تے اس دی خودی پائیدار تے لازوال بن جاندی اے۔
فرد قائم ربط ملت سے ہے تنہا کچھ نہیں موج ہے دریا میں اور بیرونِ دریا کچھ نہیں
دراصل اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ بے خودی توں اقبال دی مراد اجتماعی خودی اے۔
انفرادی خودی تے اجتماعی خودی دا تعلق
سودھوڈاکٹر سید عبد اللہ ”طیف اقبال ‘ ‘ وچ اس موضوع اُتے گل کردے ہوئے کہندے نيں
”خودی دی ایسی صورت جو اپنے علاوہ دوسرے انساناں نوں نظر انداز کر ے اوہ تخریب تے بگاڑ دی اک شکل اے۔ لہٰذا انسانی تجربے نے بتا یا کہ خودی دی اک صفت ایہ وی اے کہ اوہ اپنے اسيں رنگ قسم دی خودتی، شعور، توں متحد ہوئے جاندی اے۔ ایتھے توں اک اجتماعی خودی دا تصور پیدا ہُندا اے۔ جس طرح افراد دا شعور اک جزو ہُندا اے، ايسے طرح اجتماعی خودی دا شعور وی انفرادی خودی دے مانند اسيں رنگ دے نال شیرازہ بند ہُندا اے۔
گویا انفرادی خودی تے اجتماعی خودی اک دوسرے توں متضاد تے متصادم نئيں نيں۔ بلکہ اک دوسرے دی تکمیل کردی نيں۔ فرد اپنی خودی دے ارتقاءاو ر استحکام دے بعد ملت دا اک بیش قیمت سرمایہ بندا اے۔ تے ملت اپنے آئین تے قوانین نوں فرد اُتے لاگو کرکے اُس دی خودی نوں تعمیری تے تخلیقی حدود دی پابند رکھدی اے۔ ایہی اوہ حقیقی ربط اے جو فرد تے ملت دے درمیان لازماً موجود ہونا چاہیے۔ یعنی اقبال دی بے خودی دراصل ملت اسلامیہ یا اسلامی ریاست دا قیام اے۔ جس دے قانون دے اندر رہندے ہوئے خودی دے مکمل تے بہترین تربیت ہوئے سکدی اے۔
تکمیل خودی دے لئی ملت اسلامیہ دی ضرورت
سودھومندرجہ بالا بحث توں ایہ گل سامنے آندی اے کہ خالص فلسفیانہ نظریے دی حد تک انسانیت دا اک عالمگیر تصور ممکن اے۔ لیکن جدوں اس تصور نوں اک معین تے زندہ نصب العین دی صورت دتی جائے تاں وسیع توں وسیع نظر رکھنے والا شخص وی اس گل اُتے مجبور ہوئے جاندا اے کہ انسانیت دی تکمیل دا معیار کِسے خاص ملت نوں بنائے۔ اقبال دے نزدیک ملت بیضائے اسلام اس معیار اُتے پوری اترتی اے۔ انہاں دی نظر وچ انسان دی خودی دی حقیقی تکمیل تے فرد و ملت دا متوازن ربط صرف اسلام ہی دی ذریعہ ممکن اے۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ فرد ملت دا متوازن ربط صرف اسلام ہی دے ذریعہ ممکن اے۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ اسلام وچ فرد تے ملت دا رشتہ نسل یا وطن دے روابط دی بنیاد اُتے استوار نئيں ہُندا بلکہ توحید تے رسالت دا وسیع تے ہمہ گیر عقیدہ اس دی بنیاد بندا اے۔
جتھے تک فرد دا تعلق اے اسنوں حقیقی آزادی ملت اسلامیہ دے اندر ہی حاصل ہوئی کیونجے ايسے ملت نے نوع انسان نوں حقیقی معنےآں وچ حریت، مساوات تے اخوات دا نمونہ دکھایا۔ توحید دے عقیدہ نے نسل و انسب دے امتیاز نوں مٹا دتا۔ غریباں نوں امیراں تے زیر دستےآں نوں زبردستےآں دے تسلط توں آزاد کرکے عدل و انصاف دے اعلیٰ ترین معیار نوں قائم کیتے تے اسلام دے رشتاں توں انساناں نوں اک دوسرے دا بھائی بنا دتا۔ دوسری جانب جماعت دے بارے وچ وی ایہی ملت اعلیٰ ترین معیار قائم کردی اے۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ اس سلسلہ وچ فرماندے نيں
”ملت محمد کوانسانی اجتماعی خودی دے لئی اک مثالی جماعت کہیا جاسکدا اے۔
بے خودی توں خودی دا استحکام
سودھوآخر اسيں اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ فرد دے لئی جس طرح اپنی خودی دی تربیت، ارتقاءتے استحکام ضروری اے ايسے طرح اس خودی نوں اک آئین تے قانون دی حدود وچ لیانا وی ضروری اے۔ ایہ آئین تے قانون اوہ ملت مہیا کردی اے۔ جس وچ اوہ فرد رکن ہُندا اے۔ اس آئین دی حدود وچ آنے دے بعد اوہ تمام افراد جنہاں دی انفرادی خودی تربیت دے مراحل توں گزر چکی اے، اک اجتماعی خودی نوں تشکیل دیندے نيں۔ ایہ اجتماعی خودی مربوط ہوئے جانے دے بعد اک جگہ فیر افراد دی انفرادی خودی دے تحفظ تے استحکام دے وسائل پیدا کردی اے۔
لیکن ایسی ملت جو انفرادی تے اجتماعی طور اُتے خودی دی تربیت تے استحکام دے وسائل پیدا کر سکے تے دنیا وچ منشائے خداوندی نوں پورا کرنے دا باعث بن سکے۔ اوہ صرف ملتِ اسلامیہ ہی ہوئے سکدی اے۔ اس دے علاوہ تے کِسے قوم وچ اوہ خصوصیات موجود نئيں جو اک عالمگیر انسانی برادری دی تشکیل کرنے دے لئی ضروری نيں۔ صرف ملت اسلامیہ ہی اوہ قوم اے جو رنگ، نسل، زبان، ملک، علاقہ تے قبیلہ جداں محدود امتیازات نوں ختم کرکے اک وسیع انسانی برادری دا تصور دیندی اے۔ ایسا ہمہ گیر تے وسیع تصور دنیا دی تے کِسے قوم دے پاس موجود نئيں اے۔
احساسِ خودی دی توسیع
سودھوبے خودی یا اجتماعی خودی دی تشکیل دے بعد ملت دے احساس خودی دی تاں سیع دے لئی جنہاں ذرائع دی ضرورت اے اوہ علم ِ کائنات تے تسخیر کائنات نيں۔ اس دے نال نال ایہ وی لازمی اے کہ ملت اپنی تریخ تے روایات دی حفاظت کرے۔ تریخ اقوام دی زندگی دے لئی قوتِ حافظہ دا درجہ رکھدی اے۔ تے حافظہ ہی اوہ چیز اے جس توں مختلف ادراکات دے درمیان ربط تے تسلسل پیداہُندا اے۔ خارجی حیات دے ہجوم وچ ”ماں “ یا ”ان “ دا مرکز حافظہ دے ذریعے ہی ہتھ آٹا اے۔ گویا حافظہ دے ذریعے فرد اپنے احساس ِ خودی دی حفاظت کردا اے اس طرح تریخ دے ذریعہ ملت دی زندگی دے مختلف ادوار وچ ربط تے تسلسل پیدا ہُندا اے۔ ایہی شیرازہ بندی اے اس دے شعورِ خودی دی کفیل تے اس دے بقائے دوام دی ضامن بندی اے۔ دنیا وچ اوہی قوماں زندہ رہندیاں نيں جو اپنے حال دا رشتہ اک طرف ماضی توں تے دوسری طرف مستقبل توں استوار رکھدی اے۔
تمام بحث توں اسيں ایہ نتیجہ اخذ کر سکدے نيں کہ اقبال بے خودی یا اجتماعی خودی دی صورت وچ اک ایسی ملت یا ریاست دا تصور پیش کردے نيں جس دے زیر اثر رہندے ہوئے انفرادی خودی نوں استحکام تے دوام حاصل ہوئے سکے۔تے اپنی روح نوں زندہ رکھ سکن۔
مجموعی جائزہ
سودھوالغرض خودی دا تصور اقبال دی شاعری دا بنیادی تصور اے جس دے بغیر اسيں اقبال دی شاعری دا تصور وی نئيں کرسکدے ایہ اقبال دے فلسفہ حیات دی بنیادی اِٹ اے خودی دا لفظ اقبال نے غرور دے معنی وچ استعمال نئيں کیتا بلکہ اس دا مفہوم احساسِ نفس یا اپنی ذات دا تعین اے ایہ اک چیز اے، جس دے بارے وچ احادیث وچ وی موجود اے۔
ترجمہ:۔ ”یعنی جس نے اپنے نفس نوں پہچان لیا اس نے اپنے رب نوں پہچان لیا“
یاں سمجھ لیجئے کہ اقبال سانوں اپنی ذات دے عرفان دا جو درس دے رہے نيں اوہ دراصل اپنے رب نوں پہچاننے دی تلقین دا دوسرا ناں اے۔
خودی کو کر بلند اتنا کہ ہر تقدیر سے پہلے
خدا بندے سے خود پوچھے بتا تیری رضا کیا ہے