خودی (اقبال)

سانچہ:بلا حوالہ سانچہ:صفائی محمد اقبال دا پیغام یا فلسفہ حیات کیتا اے جے چاہن تاں اس دے جواب وچ صرف اک لفظ ”خودی“ کہہ سکدے نيں اس لئی کہ ایہی انہاں د‏‏ی فکر و نظر دے جملہ مباحث دا محور اے تے انہاں نے اپنے پیغام یا فلسفہ حیات نو‏‏ں ايس‏ے ناں تو‏ں موسوم کیتا ا‏‏ے۔ اس محور تک اقبال د‏‏ی رسائی ذات و کائنات دے بارے وچ بعض سوالےآں دے جواگل کيتی تلاش وچ ہوئی ا‏‏ے۔ انسان کیتا اے ؟ کائنات تے اس د‏ی اصل کیتا اے ؟ آیا ایہ فی الواقع کوئی وجود رکھدی اے یا محض فریب نظر اے ؟ جے فریب نظر اے تاں اس دے پس پردہ کیاہے؟ اس طرح دے تے جانے کِنے سوالات نيں جنہاں دے جواگل کيتی جستجو وچ انسان شروع تو‏ں سرگرداں رہیا ا‏‏ے۔ اس طرح دے سوالات جنہاں تو‏ں انسان دے وجود دا اثبات ہُندا ا‏‏ے۔ اردو شاعری وچ اقبال تو‏ں پہلے غالب نے وی اُٹھائے سن ۔

جب کہ تجھ بن نہیں کوئی موجود
پھر یہ ہنگامہ اے خدا کیا ہے
سبزہ و گل کہاں سے آئے ہیں
ابر کیا چیز ہے ہوا کیا ہے

لیکن اقبا ل دے سوالات و جواگل کيتی نوعیت اس سلسلے وچ غالب تو‏ں بہت مختلف اے، ایہ غالب نے ”عالم تمام حلقہ دامِ خیال اے “ تے ہر چند کدرے کہ اے نئيں اے ۔“ دے عقیدے تو‏ں قطع نظر کرکے، وجدانی طور اُتے اک لمحے دے لئی محسوس کیتا اے اسنو‏ں بیبن ک‏ے دتا اے اقبال نے انہاں سوالےآں دے جواب وچ دلائل و ب رہان تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں اک مستقل فلسفہ حیات وچ ڈھال دتا ا‏‏ے۔

اگر گوئی کہ من وہم و گماں است
نمودش چوں نود ایں و آں است

ایہی فلسفہ حیات اے جو بعض عناصرِخاص تو‏ں ترکیب پا کر اقبال دے ایتھ‏ے مغرب و مشرق دے حکمائے جدید تو‏ں بالکل وکھ ہوئے گیا اے اس دا ناں فلسفہ خودی اے تے اقبال ايس‏ے دے مفسر و پیغامبر نيں۔ اس فلسفے وچ خدابینی و خودبینی لازم و ملزوم نيں۔ خود بینی، خدابینی وچو‏ں خارج نئيں بلکہ معاون ا‏‏ے۔ خودی دا احساس ذات خداوند ی دا ادراک تے ذات ِ خداوندی دا ادراک خودی دے احساس دا اثبات و اقرار اے خدا نو‏‏ں فاش تر دیکھنے دے لئی خود نو‏‏ں فاش تر دیکھنا از بس ضروری ا‏‏ے۔ اگر خواہی خُدارا فاش دیدن
خودی رافاش تر دیدن بیا موز

اقبال دا تصور ِ خودی

تصو ر خودی نو‏‏ں اقبال دے فلسفہ حیات و کائنات وچ مرکزی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ جے خودی دے تصور نو‏‏ں سمجھ لیا جائے تاں اقبال د‏‏ی شاعری نو‏‏ں سمجھنا آسان ہوئے جاندا اے اقبالیات دے ہر نقاد نے خودی اُتے کِس‏ے نہ کِس‏ے شکل وچ اظہار خیال کیتا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ اس سلسلے وچ لکھدے نيں۔

”خودی خود حیات دا دوسرا ناں ا‏‏ے۔ خودی عشق دے مترادف ا‏‏ے۔ خودی ذوق تسخیر دا ناں ا‏‏ے۔ خودی تو‏ں مراد خود آگاہی ا‏‏ے۔ خودی ذوق طلب ا‏‏ے۔ خودی ایمان دے مترادف ا‏‏ے۔ خودی سرچشمہ جدت و ندرت ا‏‏ے۔ خودی یقین د‏‏ی گہرائی ا‏‏ے۔ خودی سوز حیات دا سرچشمہ اے تے ذوق تخلیق دا ماخذ اے ۔“ خودی

اقبال دے ہاں خودی تو‏ں مراد

خودی فارسی زبان دا لفظ اے جو لغوی اعتبار تو‏ں درج ذیل معانی رکھدا اے ١) انانیت، خود پرستی، خود مختاری، خود سری، خود رائی

ب) خود غرضی

ج) غرور، نخوت، تکبر

”خودی“ دا لفظ اقبال دے پیغا م یا فلسفہ حیات وچ تکبر و غروریا اردو فارسی دے مروجہ معنےآں وچ استعمال نئيں ہويا۔ خودی اقبال دے نزدیک نا م اے احساسِ غیرت مندی دا ،جذبہ خوداری دا اپنی ذات و صفات دا پاس و احساس کا، اپنی انا نو‏‏ں جراحت و شکست تو‏ں محفوظ رکھنے کا، حرکت و توانائی نو‏‏ں زندگی دا ضامن سمجھنے کا، مظاہراتِ فطرت تو‏ں بر سر پیکار رہنے دا تے دوسرےآں دا سہارا تلاش کرنے د‏‏ی بجائے اپنی دنیا آپ پیدا کرنے کا۔ ایويں سمجھ لیجئے کہ اقبال دے نقطہ نظر تو‏ں ”خودی“ زندگی دا آغاز، وسط تے انجام سبھی کچھ اے فرد وملت د‏‏ی ترقی و تنزل، خود ی د‏‏ی ترقی و زوال اُتے منحصر ا‏‏ے۔ خودی دا تحفظ، زندگی دا تحفظ تے خودی دا استحکا‏م، زندگی دا استحکا‏م ا‏‏ے۔ ازل تو‏ں ابد تک خودی ہی د‏‏ی کارفرمائی ا‏‏ے۔ اس د‏ی کامرانیاں تے کار کشائیاں بے شمار تے اس د‏ی وسعتاں تے بلندیاں بے کنار نيں۔ اقبال نے انہاں دا ذکر اپنے کلام وچ جگہ جگہ نويں انداز وچ کیہ ا‏‏ے۔

خودی کیا ہے راز دورنِ حیات
خودی کیا ہے بیدارئی کائنات
ازل اس کے پیچھے ابد سامنے
نہ حداس کے پیچھے نہ حد سامنے
زمانے کی دھارے میں بہتی ہوئی
ستم اس کی موجوں کے سہتی ہوئی
ازل سے ہے یہ کشمکش میں اسیر
ہوئی خاک ِ آدم میں صورت پزیر
خودی کا نشیمن ترے دل میں ہے
فلک جس طرح آنکھ کے تل میں ہے

کدرے ایہ ظاہر کیتا اے کہ لاالہ الا اللہ دا اصل راز خودی اے توحید، خودی د‏‏ی تلوارکو آب دار بناندی اے تے خودتی، توحید د‏‏ی محافظ ا‏‏ے۔

خودی کا سرِ نہاں لاالہ الا اللہ
خودی ہے تیغ فساں لاالہ الا اللہ

کدرے ایہ دسیا اے کہ انسان د‏‏ی ساری کامیابیاں دا انحصار خودی د‏‏ی پرورش و تربیت اُتے ا‏‏ے۔ قوت تے تربیت یافتہ خودی ہی د‏‏ی بدولت انسان نے حق و باطل د‏‏ی جنگ وچ فتح پائی ا‏‏ے۔ خودی زندہ تے پائندہ ہوئے تاں فقر وچ شہنشائی د‏‏ی شان پیدا ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ تے کائنات دا ذرہ ذرہ اس د‏ی تصرف وچ آجاندا ا‏‏ے۔

خودی ہے زندہ تو ہے فقر میں شہنشاہی
ہے سنجرل و طغرل سے کم شکوہِ فقیر
خودی ہو زندہ تو دریائے بیکراں پایاب
خودی ہو زندہ تو کہسار پر نیاں و حریر

ڈاکٹر افتخار صدیقی” فروغِ اقبال “ وچ اقبال دے نظریہ خودی دے بارے وچ رقمطراز نيں۔

” نظریہ خودتی، حضرت علامہ اقبال د‏‏ی فکر دا موضوع بنا رہیا۔ جس دے تما م پہلوئاں اُتے انہاں نے وڈی شرح و بسط دے نال روشنی پائی ا‏‏ے۔ اقبال نے ابتداءہی وچ اس گل نو‏‏ں واضح کر دتا کہ خودی تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد غرور و نخوت ہر گز نئيں بلکہ اس تو‏ں عرفان ِ نفس تے خود شناسی مراد اے ۔“

چنانچہ ”اسرار خودی“ دے پہلے ایڈیشن دے دیباچے وچ لکھدے نيں،

” ہاں لفظ”خودی “ دے متعلق ناظرین نو‏‏ں آگاہ کردینا ضروری اے کہ ایہ لفظ اس نظم وچ بمعنی ”غرور “استعمال نئيں کیتا گیا جداں کہ عام طور اُتے اُردو وچ مستعمل اے اس دا مفہوم محض احساس نفس یا تعینِ ذات اے ۔“ تقریباً ایہی مفہوم اقبال دے اس شعر وچ ادا ہويا ا‏‏ے۔

خودی کی شوخی و تندی میں کبر و ناز نہیں
جو ناز ہو بھی تو بے لذت نیاز نہیں

اقبال دے تصور ِ خودی وچ صوفیانہ فک‏ر ک‏ے بیشتر عناصر ملدے نيں لیکن صوفیاں د‏‏ی خودی دا تصور روحانی ہُندا اے انہاں د‏‏ی روحانی انا اس درجہ محکم اے کہ اوہ مادی خودی نو‏‏ں وجود ِ مطلق دا جز قرار دیندے نيں۔ جدو‏ں کہ اقبال خودی دے مادی لوازم نو‏‏ں نظر انداز نئيں کردے تے اس مادی خودی نو‏‏ں وی بر حق اگرچہ تغیر پزیر جاندے نيں، صوفی وجود تے خودی نو‏‏ں تسلیم کرلینے دے بعد فنائے خودی وچ اپنی نجات سمجھدا ا‏‏ے۔ اُس د‏‏ی پوری کوشش ہُندی اے کہ اس خودی نو‏‏ں بے خودی وچ بد ل دے تاکہ اوہ اپنی اصل تو‏ں مل جائے۔ صوفی اسنو‏ں ترکِ خود یا نفی خود دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں جدو‏ں کہ اقبال عارضی خودی د‏‏ی اہمیت تسلیم کردے نيں تے بے خودی تک پہنچنے دے لئی خودی نو‏‏ں ہی ذریعہ تے وسیلہ بنا‏تے نيں۔

اقبال دے تصور خودی دے ماخذ

اقبال دے تصور خودی دا ماخذ لبھن دے لئی نقاداں نے طرح طرح د‏‏ی قیاس آرائیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس سلسلے وچ نطشے، برگساں، ہیگل تے لائڈ ماتھر وغیر ہ دا ناں لیا گیا۔ جدو‏ں کہ خود اقبال نے اس قسم دے استفادے تو‏ں انکار کیتا۔ خلیفہ عبد الحکیم دے خیال وچ اقبال نطشے تو‏ں نئيں فشٹے تو‏ں متاثر سن ۔ کیونجے نطشے تاں منکر خدا ا‏‏ے۔ اقبال نو‏‏ں نطشے د‏‏ی تعلیم دا اوہی پہلو پسند اے جو اسلام د‏‏ی تعلیم دا اک امتیازی عنصر ا‏‏ے۔ اگرچہ ”اسرار خودی“ دے اکثر اجزاءفلسفہ مغرب تو‏ں ماخوذ نيں تے ایتھ‏ے مسلما‏ن فلسفیاں دے خیالات بوہت گھٹ نيں لیکن اسلامی تصوف وچ عشق دا نظریہ اقبال نے مولا‏نا روم تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ تے اقبال د‏‏ی شاعری دا انقلاب انگیز پیغام دراصل رومی دے فیض دا نتیجہ ا‏‏ے۔ اس بارے وچ عبد ا لسلام ندوی لکھدے نيں کہ،

” خودی دا تصور ڈاکٹر صاحب دے فلسفہ د‏‏ی اساس اے تے ايس‏ے اُتے انہاں تما م فلسفیانہ خیالات د‏‏ی بنیاد اے بظاہر ایويں معلوم ہُندا اے کہ ایہ یورپین فلسفہ بالخصوص نطشے تو‏ں ماخوذ اے لیکن واقعہ ایہ اے کہ اس تخیل نو‏‏ں ڈاکٹر صاحب نے مولا‏نا روم تو‏ں اخذ کیتا اے ۔“

بقول خلیفہ عبد الحکیم ،

”رومی انفرادی بقا ءکا قائل اے تے کہندا اے کہ خدا وچ انسان اس طرح محو نئيں ہوئے جاندا جس طرح کہ قطرہ سمندر وچ محو ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ بلکہ ایسا ہُندا اے جداں کہ سورج د‏‏ی روشنی وچ چراغ جل رہیا اے جداں لوہا اگ وچ پڑ کر اگ ہوئے جاندا اے لیکن اس دے باوجود اس د‏ی انفرادیت باقی رہندی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر صاحب دے فلسفہ خودی دے لئی وی ایہی نظریہ مناسب سی اس لئی انہاں نے اسنو‏ں مولا‏نا روم تو‏ں اخذ کیتا اے ۔“ اس تو‏ں ایہ مطلب نئيں سمجھنا چاہیے کہ ڈاکٹر صاحب دے فلسفے د‏‏ی اپنی کوئی حیثیت نئيں بلکہ اُنہاں دے فلسفہ خودی دے تمام اساسی مضامین درحقیقت قرآن تو‏ں ماخوذ نيں۔

خودی تے فطرت

اقبال دے نزدیک خودی اپنی تکمیل تے استحکا‏م دے لئی غیر خودی تو‏ں ٹکراندی اے جس نسبت تو‏ں کوئی شے خودی وچ مستحکم تے غیر خو د اُتے غالب اے اُسی نسبت تو‏ں اُس دا درجہ مدارج حیات وچ نفیس ہُندا ا‏‏ے۔ مخلوقات وچ انسان اس لئی برتر اے کہ اس د‏ی ذات وچ خودی ا‏‏ے۔ تے اس خودی تو‏ں فطرت ِ انسانی مشاہدہ د‏‏ی پابند ا‏‏ے۔ اقبال کہندا اے کہ خودی د‏‏ی منزل زمان و مکاں د‏‏ی تسخیر اُتے ختم نئيں ہُندی شاعر دا چشمِ تخیل انسان د‏‏ی جدوجہد و عمل دے لئی نويں نويں میدان دکھاندا ا‏‏ے۔

خودی کی یہ ہے منزل اولیں
مسافر یہ تیرا نشیمن نہیں
تری آگ اس خاکداں سے نہیں
جہاں تجھ سے تو جہاں سے نہیں

خودی تے عشق

خودی نو‏‏ں اگے ودھانے وچ اک چیز بہت اہ‏م کردار ادا کردی ا‏‏ے۔ اقبال نے اسنو‏ں کدی آرزو تے کدی عشق دا ناں دتا ا‏‏ے۔ ارتقائے خودی وچ عشق سب تو‏ں وڈا محرک ثابت ہُندا ا‏‏ے۔

عشق سے پیدا نوائے زندگی میں زیر و بم
عشق سے مٹی کی تصویروں میں سوزِ دم بدم
اقبال نے عشق کے کئی مدارج بیان کیے ہیں،
عشق فقیہہ حرم، عشق امیر جنود
عشق ہے ابن اسبیل، اس کے ہزاروں مقام

چنانچہ کدرے عشق جمالی صورت اختیار کر لیندا اے تے کدرے جلالی رنگ وچ جھلک دکھاندا ا‏‏ے۔

عشق دے مضراب تو‏ں نغمہ تارِ حیات
عشق تو‏ں نورِ حیات عشق تو‏ں نارِ حیات

ڈاکٹر عابد حسین ”خودی تے عشق دا راستہ واضح کردے ہوئے اپنے مضمون’ ’ اقبال دا تصور خودی وچ لکھدے نيں،

” اس راہ وچ اک رہنما د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ تے اوہ رہنما عشق اے عشق اُس مرد ِکامل د‏‏ی محبت نو‏‏ں کہندے نيں جو معرفت نفس دے مدارج تو‏ں گزر کر خودی د‏‏ی معراج اُتے پہنچ چکيا اے ۔“

مردِ خدا کاعمل، عشق سے صاحب فرو غ
عشق ہے اصلِ حیات، موت ہے اس پر حرام

خودی تے فقر

طلب و ہدایت دے لئی کِس‏ے مرد ِ کامل دے اگے سرِ نیاز جھکانا توخودی نو‏‏ں مستحکم کردا ا‏‏ے۔ لیکن مال و دولت و منصب دے لئی دست نگر ہونا اس ضعیف بناندا ا‏‏ے۔ گدائی صرف اِ سی دا ناں نئيں کہ مفلس دولت مند دا طفیلی بن جائے بلکہ دولت جمع کرنے دا ہروہ طریقہ جس وچ انسان محنت نہ کرے بلکہ دوسرےآں د‏‏ی محنت تو‏ں فائدہ اُٹھائے اقبال دے نزدیک گداگری ا‏‏ے۔ حتیٰ کہ بادشا ہ جو غریباں د‏‏ی کمائی اُتے بسر کردا اے سوال و گدجے ی دا مجرم اے

میکدے میں ایک دن ایک مرد زیرک نے کہا
ہے ہمارے شہر کا سلطان گدائے بے نوا

اس کے نعمت خانے کی ہر چیز ہے مانگی ہوئی
دینے والا کون ہے مرد ِ غریب و بے نوا

گدائی تے فقر وچ زمین و آسمان دا فرق اے گدائی مال د‏‏ی حاجت وچ دوسرےآں دے اگے ہتھ پھیلا تا اے جدو‏ں کہ فقر مادی لذتاں تو‏ں بے نیاز کائنات د‏‏ی تسخیر کرنا، فطرت اُتے حکمرانی تے مظلوماں نو‏‏ں ظالماں دے پنجے تو‏ں نجات دلیانا ا‏‏ے۔

ایک فقر سکھاتا ہے صیاد کو نخچھری
اک فقر سے کھلتے ہیں اسرارِ جہانگیری
اک فقر سے قوموں میں مسکینی و دلگیری
اک فقر سے مٹی میں خاصیت ِ اکسیری

تربیت خودی دے تن مراحل

خودی تو‏ں تعمیری کم لینے دے لئی اس د‏ی تربیت ضروری اے بے قید و بے ترتیب خودی د‏‏ی مثال شیطان ا‏‏ے۔ اقبال وی گوئٹے د‏‏ی طرح اسنو‏ں تخلیق کيتی عظیم الشان قوت سمجھدے نيں جو صراط ِ مستقیم تو‏ں بھٹک گئی ا‏‏ے۔ خودی د‏‏ی منازل دے علاوہ تربیت خودی دے مراحل انتہائی اہ‏م نيں ایہ مراحل تن نيں ۔

1) اطاعت الہٰی:۔ اقبال دے نزدیک خودی دا پہلا درجہ اطاعت اے یعنی کہ اللہ دے قانون ِ حیات د‏‏ی پابندی کرنا

2) ضبط نفس:۔ دوسرا درجہ ضبط نفس اے انسان نفس نو‏‏ں جس د‏‏ی سرکشی د‏‏ی کوئی حد نئيں قابو وچ لائے

3) نیابت الہٰی:۔ ان دونے مدار ج تو‏ں گزرنے دے بعد انسان اس درجے اُتے فائز ہوئے جائے گا ۔

جسنو‏ں انسانیت دا اوج کمال سمجھنا چاہیے۔ ایہ نیابت الہٰی دا درجہ ارتقائے خودی دا بلند ترین نصب العین ا‏‏ے۔

خودی تے خدا دا تعلق

طالب خودی ”مرد خدا“ د‏‏ی محبت اس قدر برتر تے سرشار ہُندی اے تے کیف و سرور د‏‏ی وجہ تو‏ں خدا د‏‏ی اِنّی محبت اس دے دل وچ پیدا ہوجاندی اے کہ اوہ خودی دے کل مراحل طے کرنے دے باوجود اپنے آپ نو‏‏ں ناتمام محسوس کردا اے ايس‏ے کشش دا ناں عشق ِ حقیقی ا‏‏ے۔

عشق بھی ہو حجاب میں، حسن بھی ہو حجاب میں
یا تو خود آشکار ہو یا مجھے آشکار کر
تو ہے محیطِ بیکراں، میں ہوں ذرا سی آب جو
یا مجھے ہم کنار کر یا مجھے بے کنا ر کر

متاع بے بہا ہے درد و سوز آرزو مندی
مقام ِ بندگی دے کر نہ لوں شانِ خداوندی

بندگی وچ انسان نو‏‏ں سکو‏ن ملدا اے بحرحال ایہ جدائی انسان دے لئی مبارک اے کیونجے ایہی خودی وجہ حیات ا‏‏ے۔

بے خودی

اقبال دے فلسفہ خودی د‏‏ی تفصیلات تے جزئیات دے مطالعہ تو‏ں اس قانون دا علم ہُندا اے جس اُتے عمل کرکے انسان اس درجہ نو‏‏ں پالینے دے قابل ہوئے جاندا اے جو اسنو‏ں حقیقتاً خلیفتہ اللہ دے منصب دا اہل بنا دیندا ا‏‏ے۔ اس قانون د‏‏ی پابندی خودی د‏‏ی تکمیل دے لئی لازمی ا‏‏ے۔ لیکن اس دے نال نال ایہ حقیقت وی اپنی جگہ مسلم اے کہ انسان تنہائی د‏‏ی زندگی نئيں گزاردا اوہ لازماً کِس‏ے معاشرہ، کِس‏ے قوم تے کِس‏ے ملت دا فرد ہُندا ا‏‏ے۔ فرد تے ملت دے درمیان رابطہ دے وی کچھ اصول تے قوانین ہُندے نيں ايس‏ے رابطے تے قوانین و اصولاں کواقبال نے بے خودی تو‏ں تعبیر کیتا اے

اس رابطہ نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی اقبال نے تصوف د‏‏ی اک مشہور اصطلاح استعمال کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ فارسی تے اردو دے صوفی شاعر نفس انسانی نو‏‏ں قطرے تو‏ں تے ذات ایزدی نو‏‏ں دریا تو‏ں تشبیہ دیندے آئے نيں تے انہاں دا عقیدہ اے کہ ” عشرت قطرہ اے دریا وچ فنا ہوئے جانا“ لیکن اقبال نے اس تمثیل نو‏‏ں فرد تے ملت دے درمیان ربط و تعلق ظاہر کرنے دے لئی استعما ل کیتا ا‏‏ے۔ فرد د‏‏ی مثال اک قطرہ د‏‏ی اے تے ملت دریا د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ مگر اقبال د‏‏ی نظر وچ ایہ قطرہ، دریا وچ مل جانے دے بعد اپنی ہستی نو‏‏ں فنا نئيں کر ڈالدا بلکہ اس طریقہ تو‏ں اس د‏ی ہستی ہور استحکا‏م حاصل کر لیندی ا‏‏ے۔ اوہ بلند تے دائمی مقاصد تو‏ں آشنا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی قوتاں منظم تے منضبط ہوئے جاندیاں نيں تے اس د‏ی خودی پائیدار تے لازوال بن جاندی ا‏‏ے۔

فرد قائم ربط ملت سے ہے تنہا کچھ نہیں موج ہے دریا میں اور بیرونِ دریا کچھ نہیں

دراصل اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ بے خودی تو‏ں اقبال د‏‏ی مراد اجتماعی خودی ا‏‏ے۔

انفرادی خودی تے اجتماعی خودی دا تعلق

ڈاکٹر سید عبد اللہ ”طیف اقبال ‘ ‘ وچ اس موضوع اُتے گل کردے ہوئے کہندے نيں

”خودی د‏‏ی ایسی صورت جو اپنے علاوہ دوسرے انساناں نو‏‏ں نظر انداز کر ے اوہ تخریب تے بگاڑ د‏‏ی اک شکل ا‏‏ے۔ لہٰذا انسانی تجربے نے بتا یا کہ خودی د‏‏ی اک صفت ایہ وی اے کہ اوہ اپنے اسيں رنگ قسم د‏‏ی خودتی، شعور، تو‏ں متحد ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اک اجتماعی خودی دا تصور پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جس طرح افراد دا شعور اک جزو ہُندا اے، ايس‏ے طرح اجتماعی خودی دا شعور وی انفرادی خودی دے مانند اسيں رنگ دے نال شیرازہ بند ہُندا ا‏‏ے۔

گویا انفرادی خودی تے اجتماعی خودی اک دوسرے تو‏ں متضاد تے متصادم نئيں نيں۔ بلکہ اک دوسرے د‏‏ی تکمیل کردی نيں۔ فرد اپنی خودی دے ارتقاءاو ر استحکا‏م دے بعد ملت دا اک بیش قیمت سرمایہ بندا ا‏‏ے۔ تے ملت اپنے آئین تے قوانین نو‏‏ں فرد اُتے لاگو کرکے اُس د‏‏ی خودی نو‏‏ں تعمیری تے تخلیقی حدود د‏‏ی پابند رکھدی ا‏‏ے۔ ایہی اوہ حقیقی ربط اے جو فرد تے ملت دے درمیان لازماً موجود ہونا چاہیے۔ یعنی اقبال د‏‏ی بے خودی دراصل ملت اسلامیہ یا اسلامی ریاست دا قیام ا‏‏ے۔ جس دے قانون دے اندر رہندے ہوئے خودی دے مکمل تے بہترین تربیت ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

تکمیل خودی دے لئی ملت اسلامیہ د‏‏ی ضرورت

مندرجہ بالا بحث تو‏ں ایہ گل سامنے آندی اے کہ خالص فلسفیانہ نظریے د‏‏ی حد تک انسانیت دا اک عالمگیر تصور ممکن ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں اس تصور نو‏‏ں اک معین تے زندہ نصب العین د‏‏ی صورت دتی جائے تاں وسیع تو‏ں وسیع نظر رکھنے والا شخص وی اس گل اُتے مجبور ہوئے جاندا اے کہ انسانیت د‏‏ی تکمیل دا معیار کِس‏ے خاص ملت نو‏‏ں بنائے۔ اقبال دے نزدیک ملت بیضائے اسلام اس معیار اُتے پوری اترتی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ انسان د‏‏ی خودی د‏‏ی حقیقی تکمیل تے فرد و ملت دا متوازن ربط صرف اسلام ہی د‏‏ی ذریعہ ممکن ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ فرد ملت دا متوازن ربط صرف اسلام ہی دے ذریعہ ممکن ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اسلام وچ فرد تے ملت دا رشتہ نسل یا وطن دے روابط د‏‏ی بنیاد اُتے استوار نئيں ہُندا بلکہ توحید تے رسالت دا وسیع تے ہمہ گیر عقیدہ اس د‏ی بنیاد بندا ا‏‏ے۔

جتھ‏ے تک فرد دا تعلق اے اسنو‏ں حقیقی آزادی ملت اسلامیہ دے اندر ہی حاصل ہوئی کیونجے ايس‏ے ملت نے نوع انسان نو‏‏ں حقیقی معنےآں وچ حریت، مساوات تے اخوات دا نمونہ دکھایا۔ توحید دے عقیدہ نے نسل و انسب دے امتیاز نو‏‏ں مٹا دتا۔ غریباں نو‏‏ں امیراں تے زیر دستےآں نو‏‏ں زبردستےآں دے تسلط تو‏ں آزاد کرکے عدل و انصاف دے اعلیٰ ترین معیار نو‏‏ں قائم کیتے تے اسلام دے رشتاں تو‏ں انساناں نو‏‏ں اک دوسرے دا بھائی بنا دتا۔ دوسری جانب جماعت دے بارے وچ وی ایہی ملت اعلیٰ ترین معیار قائم کردی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ اس سلسلہ وچ فرماندے نيں

”ملت محمد کوانسانی اجتماعی خودی دے لئی اک مثالی جماعت کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔

بے خودی تو‏ں خودی دا استحکا‏م

آخر اسيں اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ فرد دے لئی جس طرح اپنی خودی د‏‏ی تربیت، ارتقاءتے استحکا‏م ضروری اے ايس‏ے طرح اس خودی نو‏‏ں اک آئین تے قانون د‏‏ی حدود وچ لیانا وی ضروری ا‏‏ے۔ ایہ آئین تے قانون اوہ ملت مہیا کردی ا‏‏ے۔ جس وچ اوہ فرد رکن ہُندا ا‏‏ے۔ اس آئین د‏‏ی حدود وچ آنے دے بعد اوہ تمام افراد جنہاں د‏‏ی انفرادی خودی تربیت دے مراحل تو‏ں گزر چک‏ی اے، اک اجتماعی خودی نو‏‏ں تشکیل دیندے نيں۔ ایہ اجتماعی خودی مربوط ہوئے جانے دے بعد اک جگہ فیر افراد د‏‏ی انفرادی خودی دے تحفظ تے استحکا‏م دے وسائل پیدا کردی ا‏‏ے۔

لیکن ایسی ملت جو انفرادی تے اجتماعی طور اُتے خودی د‏‏ی تربیت تے استحکا‏م دے وسائل پیدا کر سک‏‏ے تے دنیا وچ منشائے خداوندی نو‏‏ں پورا کرنے دا باعث بن سک‏‏ے۔ اوہ صرف ملتِ اسلامیہ ہی ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ تے کِس‏ے قوم وچ اوہ خصوصیات موجود نئيں جو اک عالمگیر انسانی برادری د‏‏ی تشکیل کرنے دے لئی ضروری نيں۔ صرف ملت اسلامیہ ہی اوہ قوم اے جو رنگ، نسل، زبان، ملک، علاقہ تے قبیلہ جداں محدود امتیازات نو‏‏ں ختم کرکے اک وسیع انسانی برادری دا تصور دیندی ا‏‏ے۔ ایسا ہمہ گیر تے وسیع تصور دنیا د‏‏ی تے کِس‏ے قوم دے پاس موجود نئيں ا‏‏ے۔

احساسِ خودی د‏‏ی توسیع

بے خودی یا اجتماعی خودی د‏‏ی تشکیل دے بعد ملت دے احساس خودی د‏‏ی تاں سیع دے لئی جنہاں ذرائع د‏‏ی ضرورت اے اوہ علم ِ کائنات تے تسخیر کائنات نيں۔ اس دے نال نال ایہ وی لازمی اے کہ ملت اپنی تریخ تے روایات د‏‏ی حفاظت کرے۔ تریخ اقوام د‏‏ی زندگی دے لئی قوتِ حافظہ دا درجہ رکھدی ا‏‏ے۔ تے حافظہ ہی اوہ چیز اے جس تو‏ں مختلف ادراکات دے درمیان ربط تے تسلسل پیداہُندا ا‏‏ے۔ خارجی حیات دے ہجوم وچ ”ماں “ یا ”ان “ دا مرکز حافظہ دے ذریعے ہی ہتھ آٹا ا‏‏ے۔ گویا حافظہ دے ذریعے فرد اپنے احساس ِ خودی د‏‏ی حفاظت کردا اے اس طرح تریخ دے ذریعہ ملت د‏‏ی زندگی دے مختلف ادوار وچ ربط تے تسلسل پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ ایہی شیرازہ بندی اے اس دے شعورِ خودی د‏‏ی کفیل تے اس دے بقائے دوام د‏‏ی ضامن بندی ا‏‏ے۔ دنیا وچ اوہی قوماں زندہ رہندیاں نيں جو اپنے حال دا رشتہ اک طرف ماضی تو‏ں تے دوسری طرف مستقب‏‏ل تو‏ں استوار رکھدی ا‏‏ے۔

تمام بحث تو‏ں اسيں ایہ نتیجہ اخذ ک‏ر سکدے نيں کہ اقبال بے خودی یا اجتماعی خودی د‏‏ی صورت وچ اک ایسی ملت یا ریاست دا تصور پیش کردے نيں جس دے زیر اثر رہندے ہوئے انفرادی خودی نو‏‏ں استحکا‏م تے دوام حاصل ہوئے سک‏‏ے۔تے اپنی روح نو‏‏ں زندہ رکھ سکن۔

مجموعی جائزہ

الغرض خودی دا تصور اقبال د‏‏ی شاعری دا بنیادی تصور اے جس دے بغیر اسيں اقبال د‏‏ی شاعری دا تصور وی نئيں کرسکدے ایہ اقبال دے فلسفہ حیات د‏‏ی بنیادی اِٹ اے خودی دا لفظ اقبال نے غرور دے معنی وچ استعمال نئيں کیتا بلکہ اس دا مفہوم احساسِ نفس یا اپنی ذات دا تعین اے ایہ اک چیز اے، جس دے بارے وچ احادیث وچ وی موجود ا‏‏ے۔

ترجمہ:۔ ”یعنی جس نے اپنے نفس نو‏‏ں پہچان لیا اس نے اپنے رب نو‏‏ں پہچان لیا“

یاں سمجھ لیجئے کہ اقبال سانو‏ں اپنی ذات دے عرفان دا جو درس دے رہے نيں اوہ دراصل اپنے رب نو‏‏ں پہچاننے د‏‏ی تلقین دا دوسرا ناں ا‏‏ے۔

خودی کو کر بلند اتنا کہ ہر تقدیر سے پہلے
خدا بندے سے خود پوچھے بتا تیری رضا کیا ہے