سرائیکی
| سرائیکی | |
|---|---|
| [سرائیکی] सराइकी | |
 [سرائیکی] شاہ مکھی رسم الخظ وچ لکھیا ہويا | |
| مقام | پاکستان, بھارت,[۱] افغانستان[۲] |
| علاقہ | بنیادی طور اُتے سرائیکی وسیب |
بولن والے | 26 ملین[۳] (2017)[۴] |
ہند یورپی زباناں
| |
| لہجے |
ریاستی (ریاستی–بہاولپوری)
|
| فارسی ابجد, لہندا گورمکھی, دیوناگری رسم الخط, لنگدی رسم الخظ | |
| سرکاری حثیت | |
| Regulated by | کدرے وی نئيں |
| بولی کوڈ | |
| ISO 639-3 | skr |
سرائیکی سندھ دے اتلے پاسے دے علاقے چ بولی جاݨ والی اک بولی اے ۔ سندھ چ "سرو" اتلے تھاں نوں کہندے نیں ۔ لفظ "سرائیکی" سرو توں بݨیا اے ۔
سرائیکی (ہندی: सराइकी، انگریزی: Saraiki, Siraiki, Seraiki)،
ہند یورپی زباناں نال تعلق رکھدی اے۔ اسنوں 25.9 ملین [۵] (2 کروڑ انسٹھ لکھ ) لوک بولنے والے نيں جو موجودہ جنوبی پنجاب، جنوبی خیبر پختونخوا، شمالی سندھ تے مشرقی بلوچستان وچ رہندے نيں۔ اس دے علاوہ بھارت وچ 109,000 لوک سرائیکی بولدے نيں[۶] جو تقسیم دے وقت ہجرت کرکے گئے سن ۔ اس طرح سرائیکی بولی بولنے والےآں دی کل آبادی 26 ملین اے۔ اس دے علاوہ سرائیکی تارکین وطن (زیادہ تر) مشرق وسطیٰ وچ وی نيں۔ افغانستان وچ وی کچھ ہندو سرائیکی دا قندھاری لہجہ بولدے نيں لیکن اوتھے انہاں دی تعداد نامعلوم اے۔ ایہ بلوچاں دی تیسری وڈی بولی اے [۲][۷]۔
گریئرسن دے سروے چ اُتلا سندھ سرائیکی تھاں
سودھوجارج گریئرسن نے 1928 وچ بولیاں دے اپݨے سروے وچ سندھ دیاں بولیاں دا ذکر کردیاں ہویاں دادو تے سہون دے اتلے پاسے (سرو) چ سرائیکی بولی دا ذکر کیتا اے تے سروے چ نقشا وی دکھایا گیا اے جیہدے وچ اُتلا سندھ سرائیکی بولی دا تھاں اے ۔
سرائیکی بولی دا علاقا
سودھوسرائیکی صوبہ سندھ دے اتلے تھاں چ ضلع شکار پور ، ضلع جیکب آباد ، ضلع کشمور ، ضلع قمبر-شہداد کوٹ ، ضلع گھوٹکی ، ضلع خیرپور ، ضلع نوشہرو فیروز ، ضلع لاڑکاݨا ، ضلع سکھر تے ضلع دادو چ بولی جاندی اے تے بلوچستان دے ضلع جھل مگسی، ضلع جعفر آباد، ضلع نصیر آباد تے ضلع صحبت پور وچ وی بولی جاندی اے ۔
سرائیکی نوں سندھ چوں لیا کے پنجاب تے سرحد چ تھوپݨ دا جتݨ
سودھوپاکستان بݨݨ توں مگروں 6 اپریل 1962 نوں ملتان وچ اک اکٹھ چ سندھی قوم پرستاں دے تھاپڑے نال اِنڈس دریا دے نال نال لہندے پاسے راجن پور توں ڈیرا اسماعیل خان تے ٹانک تک دی پٹی چ بولی جاݨ والی بولی ہندکی نوں سندھ دی سرائیکی دا نام دتا گیا تے فیر پنجاب دے دوآباں چ بولی جاݨ والی پنجابی پڑبولی ملتانی تے بہاولپور ریجن دے لہندے پاسے چ بولی جاݨ والی پنجابی دی ریاستی پڑبولی نوں وی جاݨ بُجھ کے سندھ دی سرائیکی بولی دے لپیٹے چ لیݨ دا جتݨ کیتا گیا ۔ ایہ کچا کم سی ۔ ایہدی کوئی نیوں نئیں سی ۔ سندھی قوم پرست سندھ وچ بولی جاݨ والی سرائیکی نوں پچھاڑݨ تے مٹاوݨ دیاں کوششاں کر کے وچکارلے سندھ دی سندھی بولی نوں سرائیکی بولݨ والے وسنیکاں اُتے تھوپݨ دی کوشش کر دے رہندے نیں ۔
سندھ وچ سرائیکی ادب
سودھوسرائیکی دے سِر کڈھویں شاعر سچل سرمست نیں ۔ اوہناں دا مزار ضلع خیرپور وچ اے ۔ ایس توں علاوا قادر بخش بیدل (روہڑی) ، تاج محمد امروٹی (خیرپور) تے حمل فقیر وڈے نام نیں ۔
بولی تے اس دے لہجے
سودھو
برصغیر اک ایسا خطہ اے جتھے اُتے کئی زباناں بولی جاندیاں نيں جنہاں وچ سندھی، ہندی،اردو، پنجابی وغیرہ شامل نيں جو آپس وچ نسلی تے شناختی تنازعات پیدا کردی اے کیونجے ایہ تمام اک بولی دی بجائے لہجے دے تنازعے وچ شامل نيں۔ انہاں تمام زباناں دی اپنی اک معیاری شکل اے جنہاں وچ انہاں دا ادب لکھیا گیا اے۔۔[۸] سرائیکی دا ذکر سب توں پہلے 1947ء وچ پاکستان دے قیام دے بعد اک مقامی لسانی پارٹی نے وکھ صوبے دے قیام دے مطالبے اُتے کيتا۔[۹]:838[۱۰] پاکستان وچ سرائیکی بولی بولنے والےآں دی مردم شماری پہلی بار 1981ء وچ کيتی گئی۔[۱۱]:46. اس دے برعکس سرائیکی نوں پنجابی دا اک لہجہ وی سمجھیا جاندا رہیا اے کیونجے سرائیکی فقرے دی ساخت، بناوٹ وغیرہ بالکل ماجھی پنجابی ورگی اے ايسے وجہ توں کئی مقامی ماہر لسانیات نے سرائیکی نوں پنجابی دا اک لہجہ ہی کہیا اے جنہاں وچ دلائی، دے نریندر، گل، ہرجیت سنگھ گل، اے ہینری، گلیسن (جونیئر)، کؤل، این اومکر، سِیا مدُھو بالا، افضل احمد چیمہ، عامر ملک، امر ناتھ شامل نيں۔[۱۲][۱۳][۱۴][۱۵] نا صرف مقامی بلکہ جدید لسانیات دے ادارے جداں یوایس نیشنل ایڈوائزری کمیٹی، یو سی ایل اے لینگویج میٹیریل پروجیکٹ دے نال نال جدید لسانیات دے ماہر لمبرٹ ایم سرہونے، مریم ٹی ٹینوئی، سسان ایف ہینسونؤ، کارڈونا تے نٹالیا اِونوونا ٹولسٹایاوغیرہ نے وی سرائیکی نوں پنجابی دا اک لہجہ کہیا اے۔[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]
صوبہ سندھ دے 10 شمالی ضلعے وچ جتھے سرائیکی بولی جاندی اے اوتھے سرائیکی نوں پنجابی دی بجائے سندھی دا اک لہجہ کہیا جاندا رہیا اے، اس دے علاوہ سرائیکی اردو دی ابتدائی شکل اے اس اُتے وی بحث ہوئے چکی اے کیونجے مسلماناں نے ملتان تک دے علاقہ نوں فتح کرکے ملتان نوں سندھ دا دار الخلافہ بنایا سی۔[۲۰]
اشتقاق
سودھوسرائیکی لفظ دے اشتقاق دے متعلق کافی متضاد تحقیقات نيں۔ سرائیکی لفظ سنسکرت دے سؤوِریا [۲۱] توں بنا اے جو قدیم ہند وچ اک سلطنت سی جس دا ذکر ہندوواں دی مقدس کتاب مہا بھارت وچ وی اے۔ کی دا لاحقہ لگانے توں ایہ لفظ سؤوِریاکی بن گیا۔ اس دے بعد بولنے دی آسانی دے لئی و دی آواز ہٹا دتی گئی جس لفظ سرائیکی بنا دتا گیا۔ اس دے علاوہ جارج ابراہم گریسن نے لفظ سرائیکی نوں سندھی دے اک لفظ سِرو کی بگڑی ہوئی یا سدھری ہوئی شکل دسیا جس دے معنی شمالی کے نيں کرسٹوفر شیکل[۱۰]:388 نے جارج ابراہم گریسن دی تحقیق نوں غلط کہیا اے۔ اک ہور تحقیق دے مطابق سرائیکی لفظ سرای توں بنا اے۔
سرائیکی علاقے
سودھو
پنجاب، بلوچستان خیبرپختونخواہ تے سندھ وچ پنجابی، بلوچی تے سندھی دے نال نال سرائیکی بولنے تے سمجھنے والے موجود نيں۔
بلوچستان (جزوی آبادی)
سودھو- ضلع موسیٰ خیل: تحصیل درگ دا ادھا علاقہ، تحصیل راڑہ شم
- ضلع بارکھان:
- ضلع نصیر آباد: دیرہ مراد جمالی، تمبو، چھتر
- ضلع جعفرآباد: دیرہ اللہ یار، گنداخہ، اوستہ محمد
- ضلع صحبت پور: صحبت پور، مانجی پور، ہَیروی، فرید آباد
- ضلع جھل مڳسی: جھل مگسی، گنداواہ، میر پور سب تحصیل
- ضلع لہڑی: صدر مقام بختیار آباد، لہڑی، بھاڳ
- ضلع کچھی(بولان): ڈھاڈر، مچھ، سَنی، کھتن، بالا ناڑی
پنجاب (اکثریتی ضلعے)
سودھوخیبر پختونخوا (اکثریتی ضلعے)
سودھوسندھ (جزوی آبادی)
سودھو- ضلع کشمور: کندھ کوٹ، کشمور، تنگواݨی
- ضلع جیکب آباد: جیک آباد، گڑھی خیرو، ٹھُل
- ضلع شکار پور: شکار پور، گڑھی یاسین، خان پور، لکھی
- ضلع لاڑکانہ: لاڑکانہ، رتو دیرو، باقراݨی، ݙوکری
- ضلع قمبر شہدادکوٹ: شہداد کوٹ، قمبر، وارہ، میرو خان، نصیر آباد، سجاول جونیجو، قبو سعید خان
- ضلع گھوٹکی: میر پور متھیلو، ڈہرکی، گھوٹکی، اوباڑو، خان ڳڑھ
- ضلع سکھر: سکھر، روہڑی، صالح پٹ، پناں عاقل
- ضلع خیرپور: خیرپور، نارا، کوٹ ڈجی، صوبھو دیرو، میرواہ، کنگری، فیض گنج، گمبٹ
- ضلع نوشہرو فیروز: نوشہروفیروز، مورو، بھریا، کنڈو یارو، محراب پور، مٹھیاݨی
- ضلع بے نظیر آباد: نواب شاہ، قاضی احمد، دوڑ، سکرنڈ
- ضلع دادو : تعلقہ دادو، تعلقہ میہڑ، تعلقہ خیر پور ناتھن شاہ، تعلقہ سیہون، تعلقہ جاوہی
- ڈاکٹر مہر عبدالحق سومرہ
- پروفیسر دلشاد کلانچوی[۲۳]
- پروفیسر صدیق شاکر
- ڈاکٹر طاہر خاکوانی
- ریاض شاہد
- عبد التواب ملتانی
- حفیظ الرحمان
سرائیکی ڈکشنریاں
سودھو- سرائیکی ڈکشنری از شوکت مغل
- سرائیکی ڈکشنری از پروفیسر دلشاد کلانچوی
- ملتانی ہندی شبدکوش از رانا پرتاب سنگھ گنوری
سرائیکی گرائمر دیاں کتاباں
سودھو- سرائیکی گرئمر از ڈاکٹر مہر عبدالحق سومرہ
- سرائیکی اردو بول چال از منصور آفاق
- سرائیکی گرائمر از بشیر احمد بھائیہ
شاعری
سودھوسرائیدی ميں تقریبا ڈیڑھ ہزار سال دی شاعری موجود اے۔ کچھ مشہور سرائیکی شاعر دے ناں درج ذیل نيں:-
- سچل سرمست
- حمل لغاری
- بیدل سندھی
- لطف علی
- خواجہ غلام فرید
- غلام رسول ڈڈا
- ممتاز حیدر ڈاہر
- شاکر شجاع آبادی
- احمد خان طارق
- دلنور نورپوری
- شاکر مہروی
- عشرت لغاری
- سیف اللہ خان سیفل
- ساحر رنگ پوری
- فاروق روکھڑی
- مظہر نیازی
- حیات اللہ نیازی
- خرم بہاولپوری
- سلیم طاہر قیصرانی
- اخلاق مزاری
- انور شاہ انور
- سفیر لاشاری
- جانباز جتوئی
- سرور کربلائی
- عاشق بزدار
- اشولال فقیر
- عزیز شاہد
- امان اللہ ارشد
- نجیب اللہ نازش
- کیفی جامپوری
- مہندر پرتاپ چاند
- رفیق تائب
- رانا پرتاپ سنگھ گنوری
- ڈاکٹر راجکمار ملک
- ارجن دیو جی پنکج
- جگدیش بترا سرائیکی
- چندر شیکھر
- سنجے پہوجا
- بلال بزمی
- جاوید آصف
- غیور بخاری
- امام بخش درویش
- اقبال سوکڑی
- شفقت بزار
- دلبر مولائی
- جاوید شانی
- واقف ملتانی
- حضور بخش حقیر رند
- صفدر کربلائی
- ثناء ملک
- ظفر نجمی
- ملک سونا خان بے وس
موسیقار
سودھو- عطاء اللہ خان عیسیٰ خیلوی
- سنجے مہتا
- عطا محمد نیازی
- شفاءاللہ روکھڑی
- گلناز بانو جٹی
- مس بدرو ملتانی
- اللہ وسائی
- فقیرا بھگت
- موہن بھگت
- اختر چشتی
- زاہدہ پروین
- جمیل پروانہ، نصیر مستانہ
- استاد حسین بخش خان ڈاڈھی
- استاد عاشق علی خان
- استاد غلام فرید گشکوری
- اجمل ساجد
- سخاوت حسین ڈاڈھی
- ثریا ملتانیکر
- راحت ملتانیکر
- استاد اللہ داد خان
- پٹھانے خان
- پروین نذر
- نسیم سیمی
- ناہید اختر
- کوثر جاپانی
- نور تری خیلوی
- عصمت اللہ نیازی
- استاد یار محمد کٹانہ
- استاد فتح علی کمالوی
- شہزادہ آصف علی
- جام شوبل
- سورج پال سنگھ
- احمد نواز چھینہ
- مشتاق چھینہ
- اعجاز راہی
- منصور ملنگی
- اللہ دتہ لونے والا
- طالب حسین درد
- گامو ٹاہلی والا
- مصطفیٰ ڈیروی
- عبدالسلام ساغر
- محمد نواز بھٹہ
ادبی کلاسیک
سودھو- ہیر دمودر
- کمال کہانی
- سیف الملوک از مولوی لطف علی
- دیوان فرید
- نور نامہ
- پندھیڑو از جہانگیر مخلص
- سرائیکی وسیب از ظہور دھریجہ
نامور سرائیکی ادیب، دانشور، صحافی تے نثر نگار
سودھو- جہانگیر مخلص
- حفیظ خان
- دلشاد کلانچوی
- مسرت کلانچوی
- عبداللہ عرفان
- جگدیش بترا سرائیکی
- منظور اعوان
- منصور شانی
- ظہور دھریجہ
- منصور آفاق
- شوکت مغل
- سجاد حیدر پرویز
- عبدالباسط بھٹی
- فیاض باقر
- اسماعیل بھٹہ
- ڈاکٹر راجکمار ملک
- عصمت اللہ شاہ
- اسلم رسولپوری
- فدا حسین گاڈی
- مشتاق گاڈی
- شہزاد عرفان
- پرویز قادر
- طاہر تونسوی
- رحیم طلب
- ایم ڈی گانگا
- محبوب تابش
- ظفر لاشاری
- جاوید حسان چانڈیو
- ممتاز ڈاہر
- مہر عبدالحق سومرہ
- ریاض ہاشمی
- مرید حسین راز جتوئی
- مجاہد جتوئی
- اجمل مسن
- نذیر لغاری
- رؤف کلاسرہ
- سیٹھ عبیدالرحمٰن
سرائیکی قوم پرست جماعتاں
سودھو- پاکستان سرائیکی قومی اتحاد
- پاکستان سرائیکی پارٹی
- سرائیکستان ڈیموکریٹک پارٹی
- ہمدرد سرائیکی پارٹی
- سرائیکی صوبہ موومنٹ
- سرائیکی فاؤنڈیشن پاکستان
- جنوبی پنجاب صوبہ محاذ
- سرائیکی ملت پارٹی
- نیشنل سرائیکی پارٹی
- سرائیکی ساہتیہ سنگم، بھارت
- سرائیکستان قومی کونسل
- سرائیکی اتحاد، کراچی
- عوامی سرائیکی پارٹی
- سرائیکستان قومی موومنٹ
- سرائیکی فرنٹ
تناسب
سودھوذیل وچ پنجابی تے سرائیکی (ملتانی، ریاستی، ڈیروی لہجاں اُتے مشتمل) بولنے والے ضلعے دی لسٹ اے۔
| ضلع | آبادی | پنجابی% | سرائیکی % | ہور % |
|---|---|---|---|---|
| وہاڑی | 2,090,000 | 82.9 | 11.4 | 5.7 |
| خانیوال | 2,068,000 | 81.2 | 11.6 | 7.2 |
| ملتان | 3,116,000 | 21.64 | 60.67 | 17.69 |
| بہاولپور | 2,433,000 | 28.4 | 64.3 | 7.3 |
| رحیم یار خان | 3,141,000 | 27.3 | 62.6 | 10.1 |
| میانوالی | 1,056,000 | 74.2 | 12.0 | 13.8 |
| اوکاڑہ | 2,233,000 | 98.99 | 0.01 | 1.00 |
| ساہیوال | 1,843,000 | 98.10 | 0.01 | 1.89 |
| بہاولنگر | 2,062,000 | 95.2 | 3.1 | 1.7 |
| لودهراں | 1,171,000 | 18.6 | 69.6 | 11.8 |
| مظفرگڑھ | 2,635,000 | 7.4 | 86.3 | 6.3 |
| لیہ | 1,122,000 | 34.6 | 62.3 | 3.1 |
| بھکر | 1,051,000 | 20.0 | 73.0 | 7.0 |
| ڈی جی خان | 1,643,000 | 16.5 | 80.3 | 3.2 |
| راجن پور | 1,103,000 | 13.3 | 75.8 | 10.9 |
| چکوال | 1,083,000 | 97.7 | 0.2 | 2.1 |
| چنیوٹ | 965,000 | 95.9 | 0.8 | 3.3 |
| حافظ آباد | 832,000 | 96.80 | 0.01 | 3.19 |
| خوشاب | 950,712 | 90.9 | 7.8 | 1.3 |
| منڈی بہاؤالدین | 1,161,000 | 95.9 | 0.1 | 4.0 |
| پاکپتن | 1,287,000 | 92.2 | 0.8 | 7.0 |
| سرگودھا | 2,666,000 | 95.96 | 0.01 | 4.03 |
| ٹوبہ ٹیک سنگھ | 905,580 | 98.99 | 0.01 | 1.00 |
| جھنگ | 2,834,000 | 95.9 | 0.8 | 3.3 |
سرائیکی وسیب دی ذاتاں
سودھوسرائیکی خطہ وچ اکثریتی نسلی سرائیکی گوتھاں دے نال نال مختلف نسلاں دی ذاتاں تے قبیلے رہندے نيں جو سرائیکی زبان، رسوم تے رواج تے سبھیاچار دی پہچان نيں۔ سرائیکی وسیب دی ذاتاں دی درجہ بندی مندجہ ذیل طریقے نال کيتی جا سکدی اے .
- سرائیکی گوتاں /نسلی سرائیکی ذاتاں
- پٹھاݨ تے ترک قبیلے
- قدیم عرب قبیلے
- ہور آبادکار ذاتاں
- بلوچ قبیلے
حوالے
سودھو- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ https://www.ethnologue.com/language/skr
- ↑ Nationalencyklopedin "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007
- ↑ https://www.ethnologue.com/language/skr
- ↑ https://www.ethnologue.com/language/skr
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Bailey, Rev. T. Grahame. 1904. Panjabi Grammar. Lahore: Punjab Government Press.
- ↑ Rahman, Tariq. 1997. Language and Ethnicity in Pakistan. Asian Survey, 1997 Sep., 37(9):833-839.
- ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ Shackle, C. 1977. Saraiki: A Language Movement in Pakistan. Modern Asian Studies, 11(3):379-403.
- ↑ Javaid, Umbreen. 2004. Saraiki political movement: its impact in south Punjab. Journal of Research (Humanities), 40(2): 55–65. Lahore: Faculty of Arts and Humanities, University of the Punjab. (This PDF contains multiple articles from the same issue.)
- ↑ Dulai, Narinder K. 1989. A Pedagogical Grammar of Punjabi. Patiala: Indian Institute of Language Studies.
- ↑ Gill, Harjeet Singh Gill and Henry A. Gleason, Jr: A Reference Grammar of Punjabi: Patiala University Press
- ↑ Koul, Omkar N. and Madhu Bala :Punjabi Language and Linguistics: An Annotated Bibliography: New Delhi: Indian Institute of Language Studies
- ↑ Malik, Amar Nath, Afzal Ahmed Cheema : 1995 : The Phonology and Morphology of Panjabi: New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers
- ↑ The Indo-Aryan Languages – Google Livres
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lambert M Surhone, Mariam T Tennoe, Susan F Henssonow:2012:Punjabi Dialects:Beta script publishing:6134873527, 9786134873529
- ↑ http://books.google.com.pk/books?id=BmA9AAAAIAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false
- ↑ Itagi, N. H. (1994). Spatial Aspects of Language. Central Institute of Indian Languages, 70. ISBN 81-7342-009-2.
- ↑ A.H. Dani, Sindhu-Sauvira: A glimpse into the early history of Sind In Hameeda Khusro (ed), Sind Through The Centuries (Karachi: Oxford University Press, 1981) pp. 35-42
- ↑ Wp/skr/قرآن شریف دے ترجمے - Wikimedia Incubator
- ↑ Small Steps Higher Ambitions
سانچہ:پاکستان دی زبانیں سانچہ:پنجابی دے لہجے سانچہ:پنجاب (پاکستان) دے موضوعات سانچہ:ہند ایرانی زبانیں سانچہ:ہند آریائی زبانیں
حوالے
سودھو
ہوردیکھو
سودھو
