ایرانی آرمینی

آرمینی ایرانی یا ایرانی آرمینی یا آرمینی نسلی ایرانی ایرانی شہریاں دا اک نسلی گروہ اے جو تہران ، اصفہان ، تبریز ، شیراز ، رشت تے ہور شہراں رہندے نيں. ایران وچ انہاں د‏‏ی آبادی ۸۰٬۰۰۰ تو‏ں ۱۲۰٬۰۰۰ دے درمیان ا‏‏ے۔ آرمینی ایرانی ایران وچ عیسائیاں دا سب تو‏ں وڈا گروہ ا‏‏ے۔

تریخ

آذربائیجان دے کئی علاقے عرصہ دراز تو‏ں آرمینی باشندے آباد نيں۔آذربائیجان دے مختلف حصےآں وچ اک سو ستاسی آرمینی چرچ تے چیپل (خانقاہاں) نيں ، جداں چلڈوران وچ قارا چرچ (صفوی دور) ، جولفا اراس وچ سینٹ اسٹیفن چرچ (نويں صدی عیسوی)ماکو کاؤنٹی وچ زور زور چرچ ، باربرن (صفوی دور) دے نال ، برج ورجن مریم دا چرچ (۱۶ ويں صدی عیسوی) تے موجمبر چرچ اس علاقے وچ آرمینیائیاں د‏‏ی موجودگی دے آثار نيں۔

شاہ عباس عظیم نے آرمینی باشندےآں نو‏‏ں ایرانی سطح مرتفع وچ جلاوطن کرنے تو‏ں کئی سال پہلے آرمینی تاجراں نے شیراز تے بندر عباس دے راستے ہندوستان دے نال تجارت کيتی۔ چھ دہائیاں پہلے ، اک معروف ارمینی اسکالر ہائیک اجامیان نے باباکاوہی (ماؤنٹین) وچ شیراز دے آرمینیائی قبرستان وچ ۱۵۵۰ دے زمانے دے آرمینی باشندےآں دے مقبرے پائے۔ اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ آرمینی باشندےآں د‏‏ی زبردست جبری ہجرت تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ پنجاہ سال پہلے ، آرمینی تاجر شیراز وچ آباد ہوئے تے انہاں دے گرجا گھر تے مکانات سن ۔

۹۹۹ ھ وچ ۔ دے نمائندےآں دے درمیان ایہ نتیجہ اخذ کيتا معاہدے دے مطابق شاہ عباس اول صفوی تے سلطان مراد سوم عثمانی خلیفہ، تبریز، مغربی ایران تے آرمینیا، شکی ، شیروان ، جارجیا تے قرہ باغ عثمانی حکومت دے کنٹرول وچ آ گئے. سال ۱۰۱۳ ہجری وچ ۔ شاہ عباس نے آذربائیجان ، آرمینیا تے ناگورنو کاراباخ دا زیادہ تر حصہ عثمانیاں تو‏ں واپس لے لیا ، لیکن جداں ہی اسنو‏ں عثمانی جنرل دے شیروان تو‏ں کارس جانے دا علم ہويا ، اوہ دریائے اراس دے جنوبی کنارے تو‏ں پِچھے ہٹ گیا تے عثمانیاں وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں نو‏‏ں حکم دتا۔ فوج اندر جانے دے لئی شاہ عباس دے حکم دے مطابق ، نخچیوان کے جولفا دے آرمینی باشندے اصفہان چلے گئے تے سب تو‏ں پہلے شمس آباد ، اصفہان وچ آباد ہوئے تے وقت دے نال نال انہاں نے اصفہان دا جولفا قائم کيتا۔

اراکیل داورگیٹزی اس دور دے واقعات د‏‏ی مکمل تفصیل تھلے لکھے ا‏‏ے۔

"یریوان تو‏ں نکلنے دے بعد ، شاہ عباس نے اپنی فوجاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ پِچھے ہٹ جاواں تے ایران د‏‏ی سرحداں د‏‏ی طرف جاندے ہوئے تمام قصبےآں تے دیہات نو‏‏ں تباہ کرداں ، اس طرح عثمانی فوج نو‏‏ں تیزی تو‏ں تعاقب کرنے تو‏ں روکیا گیا۔ جدو‏ں وی اوہ ہر قصبے تے پنڈ وچ آئے ، انہاں نے گھراں نو‏‏ں تباہ کيتا ، کھیتاں نو‏‏ں اگ لگائی ، مویشیاں نو‏‏ں تباہ کيتا ، تے باشندےآں نو‏‏ں اپنے گھر چھڈنے تے بے گھر ہونے اُتے مجبور کيتا۔ جو وی انہاں دے سامنے کھڑا ہويا تے جانے تو‏ں انکار کيتا یا نئيں جا سکیا اسنو‏ں سزائے موت سنائی گئی۔ اس طرح ، شاہ عباس د‏ی فوجاں نے ارارت دے میداناں دے بیشتر آرمینی قصبےآں تے دیہات نو‏‏ں تباہ کر دتا تے انہاں علاقےآں دے باشندےآں نو‏‏ں اپنے نال ایران لے گئے۔

جب ایہ گروہ واغارشاپات پہنچیا تاں شاہ عباسنو‏ں اطلاع ملی کہ عثمانی فوجاں دا اک گروہ انہاں دے نیڑے آرہیا ا‏‏ے۔ شاہ عباس نے ایہ جاندے ہوئے کہ بے دفاع لوکاں دے اس وڈے ہجوم دے نال اوہ کھڑے ہو ک‏ے انہاں فوجیاں دے خلاف لڑنے دے قابل نئيں ہون گے ، اپنی فوج دے کمانڈراں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ لوکاں دے گروہاں نو‏‏ں زیادہ تیزی تو‏ں منتقل کرن۔ لہٰذا ، انہاں لوکاں د‏‏ی تعداد جو منتقل ہونے تو‏ں قاصر سن ، بشمول بُڈھے ، بیمار تے بچے ، ناگزیر رہے ، تے ایہ بہت واضح اے کہ انہاں دے نال کیہ ہویا۔ آخر وچ ، شاہ عباس اک آرمینیائی تارکین وطن آبادی دے نال جولفا پہنچے۔ ہن انہاں نو‏ں دریائے اراس عبور کرنا سی۔ شاہ عباسنو‏ں دوبارہ اطلاع ملی کہ عثمانی فوج نخچیون پہنچ گئی ا‏‏ے۔ ایہ خبر سن کر شاہ عباس نے ایہ جاندے ہوئے کہ اس دے پاس زیادہ وقت نئيں اے ، اپنی فوجاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ لوکاں نو‏‏ں جلد از جلد دریا عبور کرنے اُتے مجبور کرن۔ دریا گرج رہیا سی تے خطرنا‏‏ک سی ، تے لوکاں نو‏‏ں یا تاں عبور کرنا پيا یا عثمانی فوج دے آنے دا انتظار کرنا پيا ، ایسی صورت وچ انہاں د‏‏ی موت نیڑے سی۔ لامحالہ انہاں نے دریا عبور کرنے دا انتخاب کيتا۔ »

تقریبا ۳۵۰٬۰۰۰ آرمینی باشندےآں وچو‏ں ۳۰۰٬۰۰۰ دریا وچ ڈُب گئے۔ بھانويں شاہ عباس نے آرمینیائی شہراں تے دیہات دے بیشتر آرمینی باشندےآں نو‏‏ں ایران منتقل کر دتا ، اس دا ایہ مطلب نئيں سی کہ ایہ زمیناں غیر آباد ہو گئياں۔ بوہت سارے آرمینی باشندے ہن وی انہاں علاقےآں دے قصبےآں تے دیہاتاں وچ رہندے سن تے تب تو‏ں انیہويں صدی دے پہلے نصف تک انہاں د‏‏ی زندگی کم و بیش افسوسناک واقعات تے حملےآں دے تابع رہی۔

گیلان دے موسمی حالات د‏‏ی آرمینیائیاں د‏‏ی فطرت تو‏ں عدم مطابقت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، گیلان دے بوہت سارے آرمینی باشندے مر گئے۔ مازندران دے آرمینی باشندے زیادہ تر فرح آباد وچ رہندے سن ۔

پینڈو علاقےآں وچ رہنے والے آرمینی باشندے زراعت ، جانور پالنے تے باغبانی وچ مصروف نيں تے جولفا وچ آرمینی باشندے تجارت وچ مصروف نيں۔ آرمی تاجراں اُتے شاہ عباس دے خصوصی اعتماد د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں نے شاہ نو‏‏ں خود ریشم برآمد کرنے دے لئی انہاں د‏‏ی خدمات حاصل کیتیاں۔ شاہ عباس د‏ی وفات دے بعد آرمینیاں د‏‏ی حالت بدل گئی۔ شاہ عباس دے جانشیناں نے آرمینی تاجراں اُتے ظلم کيتا تے انہاں د‏‏ی جائیداد اُتے بھاری ٹیکس عائد کيتا۔

نادر شاہ دے دور وچ آرمینی باشندے سازگار حالات تو‏ں لطف اندوز نئيں ہُندے سن ، مثال دے طور اُتے ، اوہ سالانہ ۶۰٬۵۰۰ نادری کرایہ ادا کرنے اُتے مجبور ہُندے سن ، تے اس طرح کچھ آرمینی باشندے نادر شاہ دے ایجنٹاں د‏‏ی بد سلوکی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان ، انڈوچائنا تے جاوا ہجرت کر گئے۔ ایران دے کچھ حصےآں وچ ، ارمینی باشندےآں نو‏‏ں گھوڑے اُتے سوار ہو ک‏ے شہر وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت نئيں سی تے اوہ صرف سنار سازی ، کارپینٹری ، تجارت تے شراب بنانے جداں پیشےآں وچ مشغول ہو سکدے سن ۔

زجہجد دور دے دوران ، ایران دے آرمینی باشندےآں د‏‏ی صورت حال وچ اک اہ‏م تبدیلی رونما ہوئی ، تے آئینی مدت دے دوران انہاں د‏‏ی قیمتی خدمات دے بعد ، انہاں نو‏ں بالآخر اک ایرانی شہری دے حقوق مل گئے جو برساں تو‏ں انہاں تو‏ں محروم سن ۔

آرمینیائیاں د‏‏ی تعینا‏‏تی۔

تہران وچ کریم خان زند اسٹریٹ اُتے ہولی سرکلس چرچ دا بیرونی منظر۔

تہران۔

ہولی میری پارک۔

اک رپورٹ دے مطابق ، ۱۷۵۰ وچ ، تہران دے شاہ عبدالعظیم دے دروازے وچ متعدد آرمینی باشندے رہائش پذیر سن ، لہٰذا کہیا جا سکدا اے کہ کریم خان زند دے ۱۱۶۳ ھ وچ تخت نشینی تو‏ں پہلے آرمینی باشندے۔ ھ تے نادر شاہ افشار دے دور وچ تہران آیا سی۔ ایہ گروپ آرمینی باشندےآں دا پہلا گروہ ہونا چاہیے جو نادر شاہ تے اس دے ایجنٹاں دے برے رویے تو‏ں جان چھڑانے دے لئی جولفا تو‏ں تہران ہجرت کر گیا۔ آہستہ آہستہ ، ایران دے دوسرے شہراں ، جداں تبریز ، جولفا ، اصفہان تے سلماس ، تے ایتھ‏ے تک کہ قفقاز تے ترکی دے آرمینی باشندےآں تو‏ں آرمینیائیاں د‏‏ی ہجرت دے نال ، تہران وچ رہنے والے آرمینی خانداناں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا۔ ۱۷۶۸ وچ ، کریم خان زند دے دور وچ ، تہران دے آرمینی باشندےآں نے اپنا پہلا چرچ تعمیر کيتا جس دا ناں چرچ آف سینٹ تھڈیوس تے تہران وچ سینٹ بارتھولومیو ، مولوی سینٹ ، ہراندی بازار ، آرمینی گلی ا‏‏ے۔ اس محلے وچ زیادہ تر آرمینی باشندے کاریگر سن ۔

قاجار خاندان دے پہلے سالاں وچ ، تہران دے آرمینی باشندے شہر دے تن علاقےآں وچ تعینات سن ، اک شاہ عبدالعظیم دے دروازے وچ تے دوسرا قزوین گیٹ (موجودہ اسلامی وحدت اسکوائر دے قریب) تے اس دے پڑوس وچ ٹوس ، جسنو‏ں ہن سپیشل اسٹریٹ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بظاہر ، اگھم محمد خان قاجار ارمینی خانداناں وچو‏ں اٹھ نو‏‏ں لے آیا جو اس نے قرا باغ وچ قبضہ ک‏ر ليا سی تے تہران لیایا تے قزوین گیٹ محلے وچ آباد ہو گیا۔ بادشاہ د‏‏ی اجازت تو‏ں انہاں چند خانداناں نے ۱۷۹۵-۱۷۹۰ وچ اس محلے وچ سرپ جارج چرچ دے ناں تو‏ں اک چرچ بنایا۔

مشہد وچ مسروپ چرچ۔

مشہد تے خراسان۔

نادر شاہ افشار نے کئی آرمینی باشندےآں نو‏‏ں خراسان ہجرت کرنے دا حکم دتا سی تے عثمانیاں دے نال جنگ دے دوران ارمینی خانداناں دے اک گروپ د‏‏ی جولفہ دے مشہد وچ ہجرت نو‏‏ں کئی سال ہوچکے نيں ، لیکن بدقسمتی تو‏ں ایتھ‏ے دے باشندے مشہد تقریبا ۵/۱ دهہ تو‏ں موجود نيں اوہ مختلف اقتصادی تے ثقافتی شعبےآں وچ آرمینیائی وطن نو‏‏ں محسوس نئيں کردے۔ قجر دور تو‏ں مشہد آنے والے زیادہ تر سیاحاں نے شہر د‏‏ی آبادی د‏‏ی ساخت نو‏‏ں متنوع پایا۔ لیکن اس دوران مشہد دے آرمینی باشندےآں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی تریخ نادر شاہ دے دور د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس نے پہلے کئی جولفا آرمینی باشندےآں نو‏‏ں اصفہان تو‏ں خراسان منتقل کيتا تے فیر عثمانیاں دے نال جنگ وچ پرانے جولفا دے آرمینیائی آبادی والے علاقےآں تو‏ں خانداناں نو‏‏ں مشہد منتقل کيتا۔ مشہد وچ آرمینیائی تارکین وطن د‏‏ی ملازمتاں دے بارے وچ بکھرے ہوئے اطلاعات نيں۔ سرکاری عہدیداراں دے کہنے اُتے ، اوہ صرف سنار سازی ، زیورات تے تجارت وچ مشغول ہو سکدے سن ۔

فی الحال ، اس عمارت دا کوئی سراغ نئيں اے تے نہ ہی کوئی معلومات دستیاب ا‏‏ے۔ لیکن ارمینی تاجراں دے لئی شہر وچ زندگی اچھی طرح ختم نئيں ہوئی۔ خراسان د‏‏ی بغاوت ، نادر د‏‏ی حکومت دے آخری سالاں وچ ، قتل عام دا باعث بنی جس نے اس دور دے بوہت سارے تاجراں دا سر قلم کر دتا تے ایرانی تے آرمینی تاجراں دے اک گروہ نو‏‏ں نادر سپاہیاں نے اک یا دو اکھاں تو‏ں محروم کر دتا۔ مشہد وچ آرمینیائیاں د‏‏ی پہلی آباد کاری دے بارے وچ کوئی درست معلومات نئيں اے تے بیشتر رپورٹاں ویہويں صدی تو‏ں باقی نيں۔ مشہد دے آرمینی باشندےآں د‏‏ی زندگی د‏‏ی خوشحالی دا آغاز انیہويں صدی عیسوی دے وسط تو‏ں سمجھیا جانا چاہیے ، لیکن اس سلسلے وچ قجر دور دے تحریری شواہد متضاد نيں۔ اتماد السلطانی نے مشہد دے سفر دے دوران لکھیا کہ اس شہر وچ کوئی آرمینی باشندے نئيں نيں۔ شاپوری سکول دے مصنفاں نے ، پہلوی دور دے ابتدائی دور وچ انہاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے لکھیا کہ پنجاہ سال پہلے تک خراسان وچ کوئی آرمینی باشندے نئيں سن ، تے تب تو‏ں آرمینی تاجر مشہد آئے نيں تے روس دے راستے روس وچ آباد ہوئے نيں۔ اس دے برعکس ، یورپی سیاحاں نے ویہويں صدی دے آغاز وچ اس علاقے وچ آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی موجودگی ریکارڈ د‏‏ی ، لیکن مشہد وچ آرمینیائی پڑوس دا ذکر نئيں کيتا۔ تحریری شواہد وچ اس طرح دے تضادات د‏‏ی وجوہات اس مضمون دے مصنفاں اُتے صحیح طور اُتے نئيں پائی جاندیاں نيں ، لیکن ایہ یقین کيتا جا سکدا اے کہ کسی وجہ تو‏ں اتماد السلطنیہ تے بعد وچ شاپوری مصنفاں مشہد وچ آرمینیائیاں دے وجود تو‏ں واضح طور اُتے انکار کردے نيں لیکن یورپی سیاح۔ نوٹ کيتا ا‏‏ے۔ اُتے ، زیادہ تر علماء دا خیال اے کہ مشہد دے آرمینی باشندےآں دا اپنے مسلما‏ن ہ‏م وطناں دے نال پرامن تعلق سی تے انہاں نو‏ں نسبتا آزادی حاصل سی ، تے انہاں نو‏ں مذہبی اقلیت دے طور اُتے یا دوسرےآں د‏‏ی طرف تو‏ں ہراساں نئيں کيتا گیا سی۔ آرمینی باشندے لوکاں دے درمیان آزادانہ طور اُتے رہندے سن تے انہاں د‏‏ی رہائش گاہ قلعے دے علاقے وچ تے نیشنل گارڈن دے پِچھے سی۔ انہاں دے بارے وچ کوئی اختلاف یا امتیاز نئيں سی ، تے مشہد وچ انہاں د‏‏ی دو صدیاں تو‏ں ودھ زندگی دے دوران ، آرمینیاں نے قابل ذکر کامیابیاں حاصل کيتياں ، جنہاں دا ذکر اسيں اقتصادی تے ثقافتی مسائل دے سیکشن وچ کرن گے۔ اُتے ، مشہد وچ زیادہ تر آرمینی باشندے ارگ محلے وچ رہندے سن ، جو ہن امام خمینی سٹریٹ د‏‏ی گلیاں تے آرمینیائی چرچ دے نیڑے ا‏‏ے۔ شہر د‏‏ی ترقی دے نال ، کچھ ڈاکٹر اسٹریٹ اُتے آباد ہوئے ، تے ۲۰۰۰ وچ ، اک آرمینیائی خاندان بہر آباد وچ رہندا سی۔

آرمینیائی تارکین وطن وی انیہويں صدی دے آخر وچ تے قجر حکمرانی دے دوران ٹیکس وصول کرنے والےآں تے درگاز دی سرحد تو‏ں صوبے وچ داخل ہوئے اور فیر مشہد ، کوچان ، نیشابور ، شیروان ، سبزیور ، بوزنورڈ تے درگاز شہراں وچ آباد ہوئے۔ بعد وچ ، ایران دے ہور حصےآں جداں آذربائیجان تے اصفہان تو‏ں آرمینی تاجر اس صوبے وچ چلے گئے تے تجارتی تے صنعتی سرگرمیاں وچ مصروف رہ‏‏ے۔ زیادہ تر آرمینیائی فیکٹریاں کٹن ریفائنریز ، صنعتی تے طبی الکحل د‏‏ی پیداوا‏‏ر ، بٹومین تے اسپننگ ملیاں سن۔

قزوین۔

قزوین وچ آرمینیائیاں د‏‏ی آمد دے بعد تو‏ں کوئی صحیح معلومات دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ ایرانیاں تے آرمینی شائقین د‏‏ی تحقیق د‏‏ی بنیاد اُتے ، مختلف آرکائیوز د‏‏ی کچھ تحریراں تے دستاویزات نو‏‏ں استعمال کرکے بوہت گھٹ حاصل کيتا گیا ا‏‏ے۔ آرمینیائیاں د‏‏ی قزوین وچ ہجرت دے بارے وچ پہلی معلومات ۱۶۰۵ عیسوی وچ لکھی گئی۔

شرلی برادران دے سفرنامے وچ ایہ وی دسیا گیا اے کہ ۲۳ جولائ‏ی ۱۶۳۸ نو‏‏ں برطانوی حکومت دے سفیر یا ایلچی "سردرمرکتن" قزوین وچ انتقال ہويا تے اسنو‏ں شہر دے آرمینیائی قبرستان وچ دفن کيتا گیا تے اپنے پجاری دے نال برطانوی وفد د‏‏ی مدد کيت‏ی اے )۔ شاردن فرانسوی در سال ۱۶۷۴ میلادی در دوره پادشاهی شاه سلیمان صفوی از قزوین دیدن کرده و ارمنیان شهر را چهل خانواده نوشته‌است. جهانگرد ہور اروپایی به ناں کرنی لوبروئن در سفرنامهٔ خود (۱۷۰۷ میلادی) آورده‌است:

ارمنیان در این شهر زندگی می‌کنند و دارای یک نمازخانه (شاپل) هستند که از دور شبیه کبوتردان (کبوترخانه) است.

اس طرح ، ایہ واضح اے کہ ۱۶۰۵ تو‏ں ، آرمینیائی ہجرت دے وقت تو‏ں لے ک‏ے ۱۷۰۷ تک ، قزوین شہر نے اک صدی تک آرمینیائی تارکین وطن دا استقبال کيتا اے ، تے ایہ عیسائی تارکین وطن شیعہ اسلامی شہر قزوین وچ بطور اک مذہبی اقلیت محلے تے رہائش گاہاں دے نال چرچ تے قبرستان خاص نيں ، تے کچھ پیشےآں تے پیشےآں دے نال ، اوہ امن تو‏ں رہندے نيں ، تے انہاں دے بچےآں نے نسلی ، مذہبی تے لسانی تعلیم حاصل کيتی ا‏‏ے۔ ایرانی مورخین نے ایہ وعدہ وی کيتا اے کہ (آرمینی باشندے بظاہر شاہ عباس دوم دے زمانے تو‏ں قزوین آئے سن ) تے قزوین چرچ د‏‏ی تعمیر دا سال جسنو‏ں چرچ آف دتی ہولی ہرپسیما کہیا جاندا اے ۱۶۷۶ عیسوی ا‏‏ے۔ نقش بازرگانی ارمنیان قزوین بسیار چشم گیر بوده، در دورهٔ ناصری، «هارتون تومانیانس» و پسرانش در قزوین تجارتخانه و صرافی داشتند و با روس‌ها و بانک استقراضی ہور در ارتباط بودند. «آرامیان» و «بدل آرزومانیان» هم که از بازرگانان بنام بودند، در قزوین دفتر و دستگاه داشتند. در کتاب سیمای تریخ و فرهنگ قزوین آورده‌است:

دههٔ آخر سده نوزدهم معرف دوران فعالیت قابل توجه ارمنی‌ها در قزوین است. در این دهه تنی چند از بازرگانان ارمنی نقش مؤثری درداد و ستدهای بازرگانی، به ویژه با روسیه، برعهده داشته‌اند. تجارتخانه‌های برادران تومانیان [تومانیانس] آرارات، برادران برخورداریان (سیمون و میکائیل خان) و برادران آرزومیان به کار صادرات خشکبار و وارد کردن پارچه و ظرف‌های چینی می‌پرداختند.

"ادریس خان" عرفی ناں (تاجر باشی) ، "سہراب خان ، ہکوپ خان تے کراپیٹ خان" وی قزوین وچ رہنے والے مشہور آرمینی تاجراں وچ شام‏ل سن ۔ وانک چرچ دے آرکائیوز وچ ٹومانیان برادرز ٹریڈنگ کمپنی د‏‏ی ایمباسڈ مہراں دے نال کئی خطوط نيں۔ » چہارمحل تے بختیاری وچ شہر کرد تے بروجین شہر تے خاص طور اُتے شاہریکان (احمد آباد محلہ) آرمینیائی گروہاں د‏‏ی رہائش گاہ رہیا اے ۔ خلافت اصفہان د‏‏ی مردم شماری دے مطابق ۱۸۸۰ وچ چہارمحل وچ آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد ۲٬۸۹۵ سی۔ ۱۹۶۳ وچ تہران د‏‏ی آرمینی خلافت دے اعدادوشمار دے مطابق ایہ تعداد ۴۳۰۰ افراد تک پہنچ گئی۔ اکتوبر ۱۹۳۰ وچ ، شاہریکورڈ دے آرمینیائی باشندےآں نے چہارماہل وچ "اروار" دے ناں تو‏ں ایسوسی ایشن تے آرمینیائی سبھیاچار دے چاہنے والےآں د‏‏ی بنیاد رکھی۔ حالیہ دہائیاں وچ ، چہارماہل تو‏ں بوہت سارے آرمینی باشندے اصفہان ہجرت کر گئے۔

• 
  لباس سندی زنان ارمنی در جلفای نو
• 
  لباس سندی زنان ارمنی در چهار محال و بختیاری

مسجد سلیمان۔

رہائشی جگہ تے مکانات دے لحاظ تو‏ں مسجد سلیمان دا آرمینیائی مرکز نفتون دے محلےآں وچ سی تے اسکور چالیس سی۔ اس دے علاوہ ، پہاڑاں دے پِچھے محلےآں وچ ، چشمے علی ، ٹاور دے پِچھے ، چوک ، نیشنل گارڈن ، کیمپ کریسنٹ تے اک یا دو خاندان وی بچےآں وچ رہندے سن ۔ ڈاکٹر شکیہ اسستانی بیبیان وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں وچو‏ں سن ۔

آرمینیائی چرچ چالیس نمبر اُتے واقع سی ، تے یقینا اک ہور چرچ چشمے علی بازار وچ بنایا گیا سی ، جو یقینا غیر ملکیو‏ں دے لئی سی۔ سابق چرچ آف دتی فورٹی سکور تے مسجد سلیمان وچ ہندوستانیاں د‏‏ی موجودگی ، انڈین کلب۔ فورٹی آرکیٹیکچر چرچ کسی دوسرے چرچ د‏‏ی طرح نظر نئيں آندا۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ ایہ اک ہندوستانی کلب ہويا کردا سی۔ آخر وچ ، آرمینی بشپ دا نمائندہ مسجد سلیمان آیا تے اس نے دعائے خیر پڑھی تے اس جگہ نو‏‏ں چرچ دے طور اُتے استعمال ہونے دتا۔

پادری ماکر تے روبین چرچ آف دتی چالیس دے پجاریاں وچو‏ں سن ، جو آرمینیاں تے بلاشبہ مسجد سلیمان دے تمام لوکاں د‏‏ی بہت عزت کردے سن ۔

مہرداد گریڈ ۴۰ سکول آرمینی بچےآں دے لئی وی سی۔ آرمینیائی قبرستان نفتون وچ سی تے ہن وی اے ، تے نفتون وچ مقبرے ایران دے پہلے تیل دے شہر وچ آرمینیائیاں د‏‏ی باقیات نيں۔

آبادان۔

آبادان آرمینیائی ایسوسی ایشن ۱۹۰۹ وچ تشکیل دتی گئی سی ، جدو‏ں چہارمحل ، جولفا ، اصفہان ، تہران تے تبریز وچ رہنے والے متعدد آرمینی باشندے اینگلو ایرانی آئل کمپنیاں دے ملازم سن ۔ بعد وچ ، پہلی جنگ عظیم دے دوران ، مغربی ارمینی ارمینی باشندےآں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے آبادان د‏‏ی طرف ہجرت کيتی۔

بوشہر

از اوایل سده هجدهم میلادی تعدادی از ارمنیان در بندر بوشهر ساکن بودند و تجارت می‌کردند. در ماه مه سال ۱۷۱۱ میلادی هانری مارتین، کشیش و مترجم انجیل به زبان فارسی، در بندر بوشهر از کشتی پیاده شد. او می‌نویسد:

به خانه یک خانواده ارمنی مقیم بوشهر رفتم و روز یکشنبه در کلیسای ارمنیان در مراسم مذهبی که به وسیله یک کشیش انجام پذیرفت شرکت کردم

بوشہر دے آرمینیائی باشندےآں نے ۱۸۲۵ وچ اک سکول قائم کيتا ، جس وچ بوشہر دے طلباء دے ۲۰ خاندان درج سن ۔ بوشہر دے امیر ارمینی تاجراں وچو‏ں اک خواجہ ہاروتونیان دا اک وڈا باغ سی جس وچ اس نے ہر قسم دے خوبصورت ایرانی تے ہندوستانی لیماں دے پھل تے پھُل لگائے سن ۔ بوشہر چرچ ۱۷۷۳ عیسوی وچ دوبارہ تعمیر کيتا گیا تے ۱۸۱۹ وچ پچھلے چرچ د‏‏ی بجائے اک ہور چرچ بنایا گیا جو کہ شیراز چرچ تو‏ں بہت ملدا جلدا سی۔ فارسی ، انگریزی تے آرمینیائی زباناں ۱۹۰۷ وچ بوشہر دے آرمینیائی سکول وچ پڑھائی جاندیاں سن۔

ارسباران قرا داغ۔

ناگورنو-کاراباخ ، جس دا آرمینیا دا ناں آرمینیا (ارداویان) یا طاقتور زمین (مار) دے نقشے اُتے اے ، آذربائیجان دے آرمینی علاقے دے آرمینیائی شہراں وچو‏ں اک سی۔ کئی برساں دے دوران ، ناگورنو-کاراباخ تو‏ں آرمینی باشندے آرمینیا ، تبریز ، تہران تے ہور شہراں وچ منتقل ہو گئے نيں۔ ویہويں صدی وچ آرمینی خاندان ناگورنو کاراباخ دے ویہہ تو‏ں ودھ دیہات وچ رہندے سن ۔

ہمدان۔

۱۶۷۶ وچ ، بوہت سارے آرمینی باشندے جنہاں نو‏ں شاہ عباس دے حکم تو‏ں اصفہان منتقل کيتا گیا سی ، ہور روسی آرمینیائی تارکین وطن تے تاجر ، ہمدان دے گورنر د‏‏ی درخواست اُتے اس شہر وچ آباد ہوئے۔ انہاں ارمینی باشندےآں وچو‏ں اک نے ہمدان شہر وچ اک کمیونٹی تے اک چرچ تعمیر کيتا جس دا محلہ سرقلیہ سی تے اک چرچ سینٹ اسٹیفن سی۔ دوسرے ہمدان دے مشرقی حصے تے شورین پنڈ وچ آباد ہوئے۔ ایہ پنڈ ۱۹۴۰ وچ آرمینیائیاں تو‏ں خالی کر دتا گیا سی۔

اراک

ہر اک د‏‏ی سالانہ کتاب وچ موجود دستاویزات دے مطابق ، اراک وچ آرمینیائیاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی پہلی علامات ۱۹۰۲–۱۹۰۳ کیتیاں نيں ، جدو‏ں جولفہ ، اصفہان وچ رہنے والے متعدد آرمینی باشندے اراک وچ برطانوی قونصل خانے وچ سیکرٹری تے اکاؤنٹنٹ دے طور اُتے آباد ہوئے۔

خراقان

خرقان دا آرمینیائی حصہ (قراقان د‏‏ی آرمینی بولی دے نال) صوبہ مرقازی دے شمال مغرب وچ واقع اے تے اس صوبے کے ساوے شہر دے حصےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس خطے وچ آرمینیائی کمیونٹی ۱۷۴۰–۱۷۵۰ عیسوی دے درمیان تشکیل پائی سی تے بربروڈ ، فریڈن ، ہمدان تو‏ں آرمینیائیاں د‏‏ی اس جگہ ہجرت دے نتیجے وچ ۔ ۱۸۵۶ وچ اس علاقے وچ چار آرمینی پنڈ سن ۔ بعد وچ ، انہاں دیہات د‏‏ی تعداد اٹھ تک پہنچ گئی ، تے آرمینی باشندےآں دا بنیادی پیشہ مویشی تے زراعت سی۔ چناغچی پنڈ وچ ، چرچ آف دتی ہولی سرکس (چرچ دے داخلی پتھر اُتے لکھیا ہويا اے ) ۱۷۳۵ وچ بنایا گیا سی ، جو اک چھوٹا گنبد سی ، تے فیر ۱۷۷۰ وچ ماسٹر سرکیس دہبشیان نے دوبارہ تعمیر کيتا۔ اس پنڈ تے چرچ دا دلچسپ نکتہ چرچ تے مسجد د‏‏ی بیک وقت اک دوسرے تو‏ں اک سو میٹر تو‏ں کم دے دائرے وچ سرگرمی اے ، جو اس علاقے وچ ترک لوکاں د‏‏ی اعلیٰ سبھیاچار نو‏‏ں ظاہر کردی اے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے ہ‏م وطناں دے نال صدیاں تو‏ں مختلف مذاہب

آرمینیائیاں د‏‏ی گروپ ہجرت۔

• آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی ایران تے پڑوسی ملکاں وچ ہجرت تے آرمینیا واپس لُٹنا۔

تیسری صدی عیسوی وچ آرمینیائیاں د‏‏ی پہلی ہجرت اردشیر بابکان دے دور وچ ہوئی۔ ایہ رجحان دو سال تک جاری رہیا ، ۲۲۶ تو‏ں ۲۲۸ تک۔ آرمینیائیاں د‏‏ی دوسری وڈے پیمانے اُتے ہجرت چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ شاپور دوم دے دور وچ ہوئی۔

تیرہويں صدی وچ آرمینی باشندے تجارت دے لئی ایران ہجرت کر گئے تے تبریز ، مرانڈ ، رشت ، کھوئے ، سلماس ، مراغہ ، سولتنیہ تے ری وچ آباد ہوئے۔ ۱۵۱۴ وچ چالدوران د‏‏ی جنگ دے بعد سلطان سلیم اول دی فوج نے تبریز پہنچنے دے بعد ۳۰۰۰ آرمینی کاریگراں تے انہاں دے خانداناں نو‏‏ں پھڑ لیا ۔۱۵۸۰ وچ عثمانیاں نے ایران دے کئی علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے تقریبا six سٹھ ہزار آرمینی ایران نو‏‏ں ترکی لے گئے۔

اس طرح ۱۶۰۴ عیسوی وچ شاہ عباس نے تقریبا تن لکھ پنجاہ ہزار آرمینی باشندےآں نو‏‏ں بے گھر کيتا ، لیکن انہاں وچو‏ں صرف پنجاہ ہزار جولفا وچ دریائے زاندے تک پہنچے۔ ۱۸۲۸ وچ قجر دور دے دوران ایران روس جنگاں دے بعد تے امن مذاکرات تے ترکمانچائی معاہدے دے نتیجے وچ ، ایران وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں نو‏‏ں صرف اک سال دے اندر آرمینیا تے آرمینیائی علاقےآں تے جنوبی قفقاز دے دیہاتاں وچ ہجرت کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ ۱۸۲۸ تے ۱۸۲۹ وچ تقریبا پینتالیس ہزار لوکاں نے انہاں علاقےآں وچ ہجرت کيتی۔ ۱۹۱۵ وچ ، وین مزاحمت دے دوران ، وان تے مغربی آرمینیا تو‏ں ۱۵٬۰۰۰ افراد نے سلماس تے تبریز وچ پناہ لی ، تے انہاں وچو‏ں اکثر عثمانیاں دے ہتھو‏ں تبریز دے عیسائیاں دے قتل عام دے وقت آرمینیا ہجرت کر گئے ، تے انہاں وچو‏ں کچھ نے ہجرت د‏‏ی ۱۹۱۸۔ ۱۹۴۶ تے ۱۹۴۷ دے دوران تقریبا ۲۶٬۰۰۰ افراد ایران تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے آرمینیا آئے۔

پارلیمنٹ وچ آرمینیائی

آئینی انقلاب دے بعد ، ایران د‏‏ی آرمینی کمیونٹی نے پارلیمنٹ د‏‏ی دوسری مدت تو‏ں قومی اسمبلی وچ نمائندہ رکھنے دا حق حاصل کيتا۔ یوسف مرزایان آرمینیاں دے پہلے منتخب نمائندے سن (۱۵ نومبر ۱۲۸۸ تو‏ں ۳ دسمبر ۱۲۹۰)۔ پنجويں مدت وچ (۱۳ فروری ، ۱۳۰۲ تو‏ں ۱۳ فروری ، ۱۳۰۴) ، الیگزینڈر اعظم نو‏‏ں جنوبی آرمینیائی تے سہراب نے منتخب کيتا۔ شمالی آرمینیائی باشندے ساگینی پارلیمنٹ دے لئی منتخب ہوئے۔ اسلامی جمہوریہ ایران دے قیام دے بعد وی اوہی حقوق نافذ رہ‏‏ے۔ اسلامی جمہوریہ ایران دے آئین دے آرٹیکل ۶۴ دے مطابق ارمینی باشندےآں دے اسلامی مشاورتی اسمبلی وچ دو نمائندے نيں (جنوبی تے شمال وچ رہنے والے آرمینی باشندے)۔ انہاں د‏‏ی مذہبی آزادی وی ايس‏ے قانون دے آرٹیکل ۱۳ وچ فراہ‏م کيتی گئی ا‏‏ے۔

مدت	قومی اسمبلی دے نمائندےآں تے حلفےآں دے نام۔	مدت	قومی اسمبلی دے نمائندےآں تے حلفےآں دے نام۔
چھٹا ۱۳۰۵–۱۳۰۷۔	ہوہانس خان مسیحیان (جنوبی آرمینیائی) سہراب سگینیئن (شمالی آرمینیائی)	سولہواں ۱۳۲۸–۱۳۳۰۔	پیٹروس ابکار (جنوبی آرمینیائی) ارم بداغیان (شمالی آرمینیائی)
ستويں ۱۳۰۷–۱۳۰۹	یوسف مرزایان (جنوبی آرمینیائی) سہراب ساگیانان (شمالی آرمینیائی)	ستارھواں ۱۳۳۰–۱۳۳۲	آرمینیاں دا کوئی نمائندہ نئيں سی۔
اٹھويں ۱۳۰۹-۱۳۱۱۔	یوسف مرزایان (جنوبی آرمینیائی) سہراب ساگیانان (شمالی آرمینیائی)	هجدهم	وہرم خان زہرابیان (جنوبی آرمینیائی) ارم بداغیان (شمالی آرمینیائی)
نويں ۱۳۱۱–۱۳۱۴۔	یوسف مرزایان (جنوبی آرمینیائی) سہراب ساگیانان (شمالی آرمینیائی)	انیس ۱۳۳۵–۱۳۳۹۔	فیلکس حضرات (جنوبی آرمینیائی) سواک ساگینین (شمالی آرمینیائی)
دہم ۱۳۱۴–۱۳۱۶۔	یوسف مرزایان (جنوبی آرمینیائی) سہراب ساگیانان (شمالی آرمینیائی)	ویہہ ۱۳۳۹–۱۳۴۲۔	سوک ساگینین (جنوبی آرمینیائی) فیلکس حضرات (شمالی آرمینیائی)
گیارہويں ۱۳۱۶-۱۳۱۸۔	جبرئیل بداغیان (جنوبی آرمینیائی) سہراب ساگینی (شمالی آرمینیائی)	اکیہويں ۱۳۴۲–۱۳۴۶۔	سوک ساگینین (جنوبی آرمینیائی) فیلکس حضرات (شمالی آرمینیائی)
دوازدهم ۱۳۱۸–۱۳۲۰۔	جبرئیل بداغیان (جنوبی آرمینیائی) سہراب ساگینی (شمالی آرمینیائی)	بائیہويں ۱۳۴۶–۱۳۵۰۔	ساواک ساگینین (جنوبی آرمینیائی) گگیک ہواکیمین (شمالی ارمینی
تیرہ ۱۳۲۰–۱۳۲۲۔	جبرئیل بداغیان (جنوبی آرمینیائی) سہراب ساگینی (شمالی آرمینیائی)	تئیسواں ۱۳۵۰-۱۳۵۴۔	ساواک ساگینین (جنوبی آرمینیائی) گگیک ہواکیمین (شمالی ارمینی
چهاردہم ۱۳۲۲–۱۳۲۴	الیگزینڈر عظیم (جنوبی آرمینیائی) ارداش ایوانشین (شمالی آرمینیائی)	چوبیسواں ۱۳۵۴-۱۳۵۷۔	ساواک ساگینین (جنوبی آرمینیائی) محترمہ ایما آقایان (شمالی آرمینیائی)
پندرہ ۱۳۲۶–۱۳۲۸۔	جنوبی آرمینیائیاں دا کوئی نمائندہ ارم بداغیان (شمالی آرمینیائی) نئيں تھا

مدت	اسلامی مشاورتی اسمبلی دے نمائندےآں تے حلفےآں دے نام۔
پہلا ۱۳۵۹–۱۳۶۳۔	ہراچ خاچاطوریان (جنوبی آرمینیائی) ہریر خلاتیان (شمالی آرمینیائی)
دوسرا ۱۳۶۳–۱۳۶۷۔	آرداوازد باغومیان (جنوبی آرمینیائی) وارطان وارطانیان (شمالی آرمینیائی)
سہ ۱۳۶۷–۱۳۷۱۔	اردازد باغومیان (جنوبی آرمینیائی)وارطان وارطانیان (شمالی آرمینیائی)
چوتھا ۱۳۷۱–۱۳۷۵	اردازد باغومیان (جنوبی آرمینیائی)وارطان وارطانیان (شمالی آرمینیائی)
پنجم ۱۳۷۵–۱۳۷۹۔	اردازد باغومیان (جنوبی آرمینیائی)وارطان وارطانیان (شمالی آرمینیائی)
شمش ۱۳۷۹–۱۳۸۳۔	جرجک ابرامیان (جنوبی آرمینیائی) لن ڈیوڈین (شمالی آرمینیائی)
ستويں ۲۰۰۴-۲۰۰۸۔	رابرٹ بیگلیرین (جنوبی آرمینیائی) جارج ورٹن (شمالی آرمینیائی)
ہشتم ۱۳۸۷–۱۳۹۱۔	رابرٹ بیگلیرین (جنوبی آرمینیائی) جارج ورٹن (شمالی آرمینیائی)
نہم ۱۳۹۱–۱۳۹۵	رابرٹ بیگلیرین (جنوبی آرمینیائی) کیرن خانلاری (شمالی آرمینیائی)
دہم	جرجک ابرامیان (جنوبی آرمینیائی) کیرن خانلاری (شمالی آرمینیائی)
گیارہ ۱۳۹۹–۱۴۰۳۔	رابرٹ بیگلیرین (جنوبی آرمینیائی) آرا شاورڈین (شمالی آرمینیائی)

آرمینیائیاں دا سیاسی کردار

فائل:یپرم خان و سردار اسعد از فاتحان تهران.jpg

آرمی تے بختیاری مسلح مجاہدین دے اک گروپ دے نال فوجی وردی وچ یاپرم خان آرمینیائی تے جعفر غولی سردار اسد بختیاری۔

• مرزا ملکم خان خان ناظم الدولہ۔
• هوهانس خان ماسحیان (آوانس خان مساعد السلطنه)
• یپرم‌خان (داوتیان)
• گریش‌خان دانیلیان مکرنل گریشا کے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

۱۸۸۶ وچ گنجے شہر وچ پیدا ہوئے ، مشہد دے فوجی پراسیکیوٹر تے خوزستان گینڈرمیری دے کمانڈر ، ایرانی آئینی تحریک وچ یپرم دے جنگجوواں وچو‏ں اک ہور تہران پولیس دے سربراہ ، ۱۹۳۳ وچ اہواز شہر وچ انتقال کر گئے۔ ۔

• آلکساندر آقایان

پہلا آرمینیائی ایرانی وکیل جو ایران پہنچدے ہی آزادی پسنداں وچ شام‏ل ہويا تے یپرم دے قریبی ساتھیاں وچو‏ں اک بن گیا۔ یپریم نے انہاں نو‏ں باقاعدہ فنانس دا ڈائریکٹر وی مقرر کيتا ، تے اس نے اپنی پوری کوشش کيتی۔ انہاں نے کئی سالاں تو‏ں اہ‏م سرکاری خدمات فراہ‏مکیتیاں نيں تے ایران وچ انشورنس دے بانی نيں۔ ۔

• بریگیڈیئر جنرل داویدخان ساگینیان

وہ فتح علی شاہ قاجار دے دور وچ شیراز تے اصفہان صوبےآں وچ ایرانی فوج دے کمانڈر سن ۔ ۔

• مارکار خان داویدخانیان

فتح علی شاہ دے نگران (۱۸۰۴ تو‏ں ۱۸۴۸) ۔

فائل:ماردیروس خان.jpg

امیر تومان مریدروس خان۔

• امیر تومان مریدروس خان (ڈیوڈ خانیان)

"کاسک بریگیڈ دا چیف آف سٹاف۔ دار الفونون اسکول وچ پڑھانے دے علاوہ ، انہاں نے وزارت انٹیلی جنس تے اسٹیٹ اسپیشل ٹرانسلیشن ایجنسی وچ روسی تے فرانسیسی دے مترجم دے طور اُتے کم کرنا شروع کيتا۔ ۔

• گاسپار ایپگیان

وہ سید ضیاء الدین طباطبائی دے مشیر تے میئر تہران سن ۔ انہاں دا اک عمل تہران د‏‏ی اہ‏م سڑکاں نو‏‏ں برقی روشنی تو‏ں روشن کرنا سی۔ اس پروگرام دے بعد، انہاں نے کرنے دا حکم دتا امیریہ (تہران) وچ فضائی تاراں بچھانے ، لالہ زار ، استنبول تے فردوسی سڑکاں، تے باقاعدہ وقفاں تو‏ں لیمپ نو‏‏ں انسٹال کرنے دے لئی. اس نے لالہ زار اسٹریٹ ، فردوسی اسٹریٹ ، تے ناصر کھوسرو اسٹریٹ اُتے دکانداراں نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ اپنی دکاناں دے دروازےآں تے کھڑکیو‏ں نو‏‏ں سبز رنگ داں ، تے دکاناں تے کھڑکیو‏ں دے پِچھے لاطینی نشان ہٹاواں تے فارسی حروف استعمال کرن۔ ۔

فائل:اسکندرخان ست خانیان.jpg

اسکندر خان ست خانیاں دے کھبے بازو ، (ڈیوڈ خانیان) ، کوسیک بریگیڈیئر جنرل ، اس دے پِچھے رضا شاہ نو‏‏ں تصویر وچ دیکھیا جا سکدا اے

• اسکندرخان ست خانیان، (داویدخانیان)

"زادورخان دا بیٹا (زادورخان ، ناصرالدین شاہ دا آرمینی ، روسی ، فرانسیسی ، انگریزی ، فارسی تے ترکی وچ مترجم) ، اس دے پاس بریگیڈیئر جنرل دا درجہ سی تے اوہ تہران وچ کاکا ڈپٹی کمانڈر سی۔ اوہ پنج وچ روانی رکھدا سی۔ زباناں ۔

• میرزاجان داودخان/داویدخان/ژان داود هوهانس

"محمد شاہ تے ناصر الدین شاہ قاجار دے دور وچ اک اہ‏م آرمینیائی شخصیت مرزا جان داؤد خان یا جان داؤد آرمینیائی ا‏‏ے۔ داؤد خان درباری عہدیداراں وچو‏ں سن تے محمد شاہ تے نصرالدین شاہ دے پہلے مترجم سن ۔ ۔

• سیکنڈ لیفٹیننٹ مگردیچ خان داویدخانیان

جولفہ ، اصفہان وچ ۱۹۰۲ وچ پیدا ہوئے ، اوہ ۱۳ سال د‏‏ی عمر وچ آرمینیائی عثمانی جنگ وچ آرمینیائی رضاکار یونٹ دے رکن سن ۔ جنگ دے خاتمے دے بعد ، اوہ اصفہان واپس آیا تے ایرانی فوج وچ شمولیت اختیار کيتی تے اسنو‏ں دیزفل دا گورنر مقرر کيتا گیا۔ انہاں نو‏ں جنرل فضل اللہ زاہدی نے جنوب وچ سردار سپاہ دا خصوصی تخرکشک ڈائریکٹر مقرر کيتا سی۔ انہاں دا انتقال ۱۹۸۳ وچ ہويا۔

فائل:سرگرد مگردیچ داویدخانیان.jpg

درمیانی شخص میجر مردیچ ڈیوڈخانیان اے ، جو ۱۳۰۶ وچ رضا شاہ دے دور وچ خرمشہر دا حکمران سی۔

• ست خان اسدوادازورین (صدقی بیگ)

"وہ اٹھارہويں صدی دے آخر وچ بوشہر بندرگاہ دے اک تاجر خاندان وچ پیدا ہويا سی۔ سیٹھ خان نے بچپن وچ بوشہر چرچ دے پجاری دے نال تعلیم حاصل کيتی۔ تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دے خاندان نے انہاں نو‏ں تعلیم جاری رکھنے تے انگریزی سیکھنے دے لئی ممبئی بھیجیا۔ تہران وچ ، سیٹ خان نو‏‏ں قاجار دربار نے ملازم کيتا ، تب تبریز وائسراء عباس مرزا دے پاس گیا تے عباس مرزا نے اسنو‏ں خان دا خطاب دتا۔ ۔

• منوچہر خان معتمدالدوله

"ماضی وچ تبلیسی وچ سب تو‏ں مشہور آرمینیائی خانداناں وچو‏ں اک ایناگولوپیئن خاندان سی۔میرزا گورگن یا گرگین خاندان، دے سب تو‏ں وڈے، جارجیا دے بادشاہ دے خادماں وچو‏ں اک تھا. چانگور روسی کمانڈر پاول سیسانوف د‏‏ی فوج وچ مرزا گورجن دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی۔ اسنو‏ں ایرانی فوجیاں نے قیدی بنا لیا۔ چینگور اک وڈا ، لمبا ، خوبصورت نوجوان سی۔ اسنو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر دتا گیا تے آغا محمد خان قاجر نے اسنو‏ں منوچہر کہیا تے بعد وچ اسنو‏ں خان دا خطاب دتا۔ منوچہر خان قاجار دربار وچ پلا ودھیا۔ اوہ اصل وچ حرم تو‏ں سی۔ تھوڑی دیر دے بعد شاہ تے خواجہ باشی دے خاص بندے دربار بن گئے تے آخر وچ اوہ ’’ اشک آغاشی باشی ‘‘ دے سربراہ یا تقریبات دے وزیر بن گئے۔ منوچہر خان فتح علی شاہ دے قریبی تے قابل اعتماد سن ۔ بادشاہ اکثر اس تو‏ں بہت اہ‏م معاملات اُتے مشورہ کردا سی۔ فتح علی شاہ دا بیٹا یحییٰ مرزا اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ گیلان دا حاکم بن گیا تے ۱۸۲۳ عیسوی وچ منوچہر خان نو‏‏ں اس دا جانشین مقرر کيتا گیا۔ تجارت دے فروغ تے ترقی دے لئی کوششاں کيتیاں گئیاں۔ ۔

• سلیمان خان سہام الدولہ۔

"ایناگولوپیئن خاندان دا اک ہور رکن سقمان (سلیمان) سی ، جو منوچہر خان مطمع الدولہ دا بھائی سی۔ سلیمان اپنی والدہ د‏‏ی قربانی اُتے آغا محمد خان د‏‏ی فوجاں دے ہتھو‏ں تبلیسی وچ ہونے والے قتل عام تو‏ں بچ گیا۔ اپنے بھائی منوچہر خان دے مشورے اُتے اوہ اپنی والدہ دے نال ایران آیا۔ سلیمان نے سب تو‏ں پہلے وائسرائے عباس مرزا د‏‏ی خدمت کيتی تے فوج وچ خدمات انجام دتیاں۔اس نے ایران عثمانی جنگاں وچ وی حصہ لیا۔ سلیمان خان سہم الدولہ ، جو کہ امیر کبیر د‏‏ی طرف تو‏ں انتہائی قابل اعتماد تے سمجھ‏‏ے جاندے سن ، جلد ہی لورستان تے خوزستان دی حکومت وچ تعینات ہو گئے۔ سلیمان دے دو بیٹے سن جنہاں دا ناں جہانگیر خان سی ، جو وزیر صنعت تے بریگیڈیئر جنرل دا عہدہ سی تے انہاں دے دوسرے بیٹے نریمان خان شہزادے د‏‏ی فرانسیسی مستقل مزاجی محکمہ خارجہ د‏‏ی جانب تو‏ں پہلے ترجمان اُتے حاوی سی۔ ۔

• آقالربیگ آقالر۔

"وہ اناگولوپیان خاندان دا اک فرد سی۔ اوہ جارجیا نال تعلق رکھنے والا اک آرمینیائی سی جو ایران آیا سی۔ اوہ تہران تو‏ں تبریز گیا تے عباس مرزا د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہويا تے اس د‏ی خصوصی رجمنٹ دا رکن بن گیا۔ اوہ عثمانی حکومت دے نال مذاکرات دے لئی ایرانی وفد دے رکن سن ۔ عقربیگ نے عباس مرزا تو‏ں خان دا خطاب حاصل کيتا۔ اوہ فارسی تے روسی بولی اُتے عبور رکھدے سن تے ترکمانچے معاہدے دے مذاکرات دے ایرانی وفد دے رکن بن گئے۔ ۔

• جہانگیر خان ، جہانگیر خان اناگولوپیان۔

"منوچہر خان معتمدالدوله دا بھتیجا تے سلیمان خان صاحب الدولہ دا بیٹا سی۔ اوہ ۱۸۳۳ وچ تبریز شہر وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نے ناصر الدین شاہ تو‏ں بریگیڈیئر جنرل دا عہدہ حاصل کيتا تے بعد وچ ایڈجوٹنٹ جنرل ناصر الدین شاہ بنے۔ اوہ اک چنگا کاریگر سی تے ۱۸۸۲ وچ اوہ ایرانی فوجیاں د‏‏ی رائفلاں دے لئی گولیاں بنانے وچ کامیاب ہو گیا سی ، اس لئی شاہ نے اسنو‏ں وزیر صنعت مقرر کيتا۔ ايس‏ے سال جہانگیر خان نے امیر تمانی دا درجہ حاصل کيتا تے اوہ ایران وچ اسلحہ خانے دے بانی سن ۔ اس دے مفید کماں وچ ہتھیاراں وچ گینداں پھینکنے دے لئی دھات پگھلنے والی بھٹی بنانا تے تہران وچ گن پاؤڈر د‏‏ی فیکٹری لگانا سی۔ ۔

• هوهانس خان آگچالیان منیع السلطنه هوهانس

"۱۸۳۳ وچ پیدا ہوئے ، انہاں کيت‏ی جائے پیدائش تے تعلیم دے بارے وچ کوئی معلومات دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ایرانی وزارت خارجہ د‏‏ی خدمات حاصل سن۔ اپنی خدمات دے آغاز وچ ، کیونجے اوہ فارسی ، ترکی ، آرمینیائی ، یونانی تے انگریزی اُتے عبور رکھدے سن ، عثمانی دور حکومت وچ انہاں نو‏ں ازمیر وچ بزنس ٹرانسلیٹر مقرر کيتا گیا۔ ۱۸۷۵ وچ ، جوہانس نو‏‏ں ازمیر وچ (مترجم) تے (قونصل) ایران وچ ترقی دتی گئی ، فیر ۱۸۸۴ وچ اسنو‏ں ازمیر وچ ایران دا قونصل مقرر کيتا گیا۔ ۱۸۸۶ وچ انہاں نو‏ں خان دا خطاب دتا گیا۔ ۱۸۸۸ وچ ، اوہ استنبول وچ ایرانی سفارت خانے دا پہلا نائب مقرر ہويا۔ انہاں نو‏ں ۱۸۹۶ وچ بریگیڈیئر جنرل دے طور اُتے ترقی دتی گئی تے ۱۸۹۷ وچ مصر بھیجیا گیا۔ ۱۸۹۹ وچ ، اسنو‏ں منی السلطانہ دے لقب تو‏ں نوازیا گیا ، تے ایران دے غیر معمولی سفیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اسنو‏ں مظفر الدین شاہ دے تخت اُتے الحاق دا اعلان کرنے دے لئی بلغراد دے تخت تے صوفیہ د‏‏ی عدالت وچ بھیج دتا گیا۔ ہوہانس خان ایرانی تے عثمانی حکومتاں دے درمیان پوسٹ اینڈ ٹیلی گراف ریفارم کمیشن دے نال نال تجارتی معاہدےآں د‏‏ی تجدید دے لئی عدالت‏ی کمیشن دے رکن وی سن ۔ ۔

• ماطه‌وس خان (ماتئوس خان) ملیکیانس

"وہ ۱۸۷۵ وچ میلیکین خاندان وچ پیدا ہوئے سن ، جو ہمدان نال تعلق رکھنے والے آرمینی سن ۔ اس نے تہران دے ہیگازیان اسکول تو‏ں گریجویشن کيتا تے اک امریک‏‏ی کالج وچ داخلہ لیا۔ فارغ التحصیل ہونے دے بعد ، اس نے دو سال تک ايس‏ے کالج وچ پڑھایا۔ اسنو‏ں وزارت خزانہ د‏‏ی طرف تو‏ں رکھیا گیا سی تے محکمہ خزانہ وچ کم کيتا گیا سی تے اس دا لقب خان سی۔ ۱۹۰۴ وچ اس نے فارسی وچ اک کتاب دا ترجمہ کيتا تے اس دے عنوان تو‏ں "دی کنٹری آف دتی سن آف فارچون یا گورنمنٹ آف جاپان" تے ایران دے لوکاں نو‏‏ں پہلی بار جاپان وچ متعارف کرایا۔ وزارت خزانہ نے ۱۹۱۰ وچ محکمہ کسٹم قائم کيتا تے اوہ اس دے ڈائریکٹر منتخب ہوئے۔

۱۹۳۶ وچ ، رضا شاہ دے حکم تو‏ں ، پورے ایران وچ آرمینیائی اسکول بند کر دتے گئے ، تے ايس‏ے تریخ نو‏‏ں تہران وچ آرمینیائی اسکولاں دے ڈائریکٹر مطیع واس خان نو‏‏ں قید کر دتا گیا۔ ماتھے واس خان نے رضا شاہ نو‏‏ں اک خط بھیجیا تے شاہ نے اسنو‏ں جیل تو‏ں رہیا کر دتا ، لیکن پولیس سربراہ مختاری نے ماتھے واس خان د‏‏ی رہائی د‏‏ی مخالفت کيتی تے اسنو‏ں قصر جیل بھیج دتا ۔ اوہ ۱۹۴۱ وچ جیل تو‏ں رہیا ہويا تے اٹھ ماہ بعد فوت ہوگیا۔ ۔

• مؤسس خان خاچادوریان

وہ ۳ جولائ‏ی ۱۸۷۸ نو‏‏ں ہمدان شہر وچ پیدا ہوئے۔ اوہ اک امریک‏‏ی کالج گریجویٹ سی۔ اوہ فارسی ، ارمینی تے انگریزی اُتے عبور رکھدے سن ۔ خان دے بانی نو‏‏ں وزارت خزانہ د‏‏ی خدمات حاصل سن تے بعد وچ اوہ بندر لینگے دے کسٹم دے سربراہ بنے تے تھوڑی دیر دے بعد اوہ بوشہر دے کسٹم دے سربراہ بن گئے۔ وہ صوبہ فارس وچ ٹیکس دا سربراہ تے تبریز وچ ٹیکس دا سربراہ بن گیا۔ ۱۹۲۱ وچ ، اوہ ایرانی تمباکو اجارہ داری ادارے دے سربراہ بنے۔ احمد شاہ قاجار نے انہاں نو‏ں سیکنڈ ڈگری شیر تے سن بیج دتا۔ بانی خان چرچ تو‏ں وابستہ تمام تنظیماں تے فلاحی ادارےآں وچ سرگرم سن ۔ انہاں نے ہیگازیان سکول د‏‏ی بقاء تے بقاء دے لئی سخت محنت د‏‏ی تے ساری زندگی تہران وچ آرمینیائیاں د‏‏ی جنرل چیریٹی ایسوسی ایشن دے چیئرمین رہ‏‏ے۔ خان دے بانی نے ۱۷ جنوری ۱۹۳۳ نو‏‏ں تہران وچ وفات پائی۔ ۔

اکیڈمی آف آرٹس وچ آرمینیائی۔

۱۲۶۶ ھ وچ اکیڈمی آف آرٹس د‏‏ی تعمیر دے آغاز دے اک ماہ بعد۔ امیر کبیر نے اک آرمینیائی (جان داؤد خان) یا ڈیوڈ ڈیوڈین کو آسٹریا تے پروشیا جانے دا حکم دتا تے اکیڈمی آف آرٹس وچ پڑھانے دے لئی استاداں د‏‏ی خدمات حاصل کیتیاں۔

امیر کبیر شوال ۱۲۶۶ ھ وچ اے ایچ نے داؤد خان نو‏‏ں اک پاور آف اٹارنی دتی جو کہ پاور آف اٹارنی دے اک حصے وچ تھلے لکھے اے:

فائل:Darolfonun WikiFa 1.jpg

2010 وچ عام تعمیر نو دے بعد دار الفون عمارت دے داخلی طرف دا منظر۔

"ذہانت تے چالاکی دا اعلیٰ مقام ، زید المسیحین ، مسیح داؤد دے نال ، ایران دے خلاف حکومت دا پہلا مترجم ا‏‏ے۔ اک انفنٹری ٹیچر ، اک دانش تے سرجری ٹیچر ، اک جیومیٹری ٹیچر ، اک مائننگ ٹیچر ، اک آرٹلری ٹیچر ، اک کیولری ٹیچر ضروری اے تے کم اُتے ، اس لئی والدین د‏‏ی جانب تو‏ں آپ د‏‏ی عظمت۔ حکومت ایجنٹاں تے چھٹیاں دے خلاف اے آپ دے ملک (آسٹریا) تے پرشیا گئے نيں ، مذکورہ تفصیلات دے مطابق انہاں استاداں نو‏‏ں پنج تو‏ں چھ سال دے لئی نوکری اُتے رکھیا ، تے انہاں دے آنے تے جانے دا خرچہ تحریری طور اُتے دتا۔ ایہ حکومت دے والدین دے لئی ہمیشہ دے لئی قابل قبول ا‏‏ے۔

حرا شہر وچ شوال ۱۲۶۶ ھ۔ ق

دار الفونون دے آرمینیائی استاداں۔

• امیر تومان مریدروس خان۔

"جولفہ ، اصفہان ، روسی بولی دے استاد وچ پیدا ہوئے"

• سکندر خان ڈیوڈیان۔

"مریدروس خان امیر تومان دا بیٹا - ماسکو دے السنہ لازاریان کالج دا گریجویٹ تے روسی بولی دا استاد"

• مرزا ملکم خان ناظم الدولہ۔
• ڈاکٹر گارنک خان دلیکجیان۔

"استنبول وچ رائل ویزڈم سائنسز (ہمایون میڈیکل اکیڈمی) تو‏ں گریجویشن کيتا۔ ڈاکٹر دلیکجیان اکیڈمی آف سائنسز وچ فارمیسی پڑھاندے سن ۔ ۔

• ڈاکٹر باسل۔

"تلسی ، جس دا تذکرہ ۱۴ جون ۱۸۵۷/۱۲۷۳ ہجری نو‏‏ں مناس ، مانوک تے برساق دے خطوط تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔ ھ د‏‏ی پیدائش جولفہ ، اصفہان دے تبریزین محلے وچ ہوئی تے انہاں نے اپنی ابتدائی تعلیم جولفا دے میناس سکول وچ مکمل کيتی۔ ۱۸۷۱ وچ اوہ بھارت گیا ، کالج (سرپ پرگچ) وچ تعلیم حاصل کيتی تے بیچلر د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ ۱۸۸۰ وچ اس نے میڈیکل سکول وچ داخلہ لیا۔ اس نے ۱۸۸۱ وچ انگلینڈ دا سفر کيتا تے ایڈنبرا میڈیکل سکول وچ تعلیم حاصل کيتی۔ ۱۸۸۹ عیسوی / ۱۳۱۶ ھ وچ ۔ AH ھ وچ تہران آئے تے اکیڈمی آف آرٹس وچ طب دے شعبے وچ بطور پروفیسر پڑھاندے رہ‏‏ے۔ اوہ ۲۲ سال تک اکیڈمی آف آرٹس دے طبی شعبے دے پروفیسر تے سربراہ رہے تے انہاں برساں دے دوران انہاں نے ۱۸۹ ڈاکٹراں نو‏‏ں ایرانی معاشرے تک پہنچایا۔ ۔

• سہراب "زورا" ساگینیان۔

سہراب تبریز وچ پیدا ہوئے۔ تبریز وچ گریجویشن کرنے دے بعد ، ساگینین سوئٹزرلینڈ جنیوا یونیورسٹی وچ سیاسی تے معاشی علوم د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے گئے۔ ایران واپس آنے دے بعد انہاں نے اکیڈمی آف آرٹس وچ سیاسی تے اقتصادی علوم پڑھائے۔ ۔

• ڈاکٹر گارابد پاپاریان۔

"وہ اکیڈمی آف آرٹس وچ فارمیسی دے استاد سن "

• ہوانس خان ماسیحان (آوان خان مساعد السلطانہ)

انہاں نے اکیڈمی آف آرٹس وچ پولیٹیکل سائنس ، بین الاقوامی قانون تے عالمی تریخ پڑھائی۔ ۔

ایرانی آرمینی باشندےآں د‏‏ی پیشہ ورانہ سرگرمیاں

زیورات سازی۔

قجر دور دے دوران ، دربار دے زیورات تے سنار ، خاص طور اُتے ناصری عدالت ، آرمینی سن ۔ نصیر الدین شاہ ہمیشہ اک خاص ارمینی سنار رکھدے سن ۔ فتح علی شاہ دے دور دے سب تو‏ں مشہور سنار تے زیورات وچو‏ں اک تووس آراکلیان تھا ، جسنو‏ں عرفیت (توراب خان) کہیا جاندا سی۔

معاصر دور دے جواہرات وچو‏ں اک لیون آودیان ا‏‏ے۔

تلوار سازی۔

وہ انہاں مشہور کاریگراں وچو‏ں سن جنہاں نے فتح علی شاہ دے دور وچ ہتھیار بنائے۔ وہ تبلیسی دے آرمینی باشندےآں وچو‏ں اک تھا جسنو‏ں ایرانیاں نے یریوان شہر دے نیڑے ایران روس جنگاں دے دوران ۱۸۲۶ وچ پھڑیا سی۔ چونکہ اوہ قفقاز وچ بہت مشہور سی ، اس نے گمنام رہنے دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں گورگن کہیا۔ فتح علی شاہ نے اسنو‏ں (آستابشی) دا خطاب دتا تے اسنو‏ں اک ورکشاپ دی۔

تپنچہ سازی

وہ آرمینی مینوفیکچررز (ماسٹر اسٹیپن پینک میکر) دے بنائے ہوئے مشہور پستولاں وچو‏ں اک سی۔ اس نے بہت نازک تے خوبصورت پستول بنائے۔ ماسٹر اسٹیپن دا پستول جو اس نے ۱۸۴۴ وچ محمد شاہ دے دور وچ بنایا سی ، تہران ہتھیاراں دے میوزیم وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔

ہور مشہور آرمینیائی پستول بنانے والےآں وچ شام‏ل نيں:

کلینٹریان ، مرزا قرنلی تے ٹیٹو وی ایس تعمیرا‏تی جوڑ ( جوڑ بنانے والے تہران دا ناں تیرہويں صدی د‏‏ی ستويں دہائی وچ ) نے نوٹ کيتا۔ ۔

چمڑا کڑھائی ۔

وہ جلد د‏‏ی سب تو‏ں مشہور خوراکاں وچو‏ں اک سی (ووسان گریگورینٹس) فتح علی شاہ نے اسنو‏ں کورگ چی باشی کہیا

ٹیلرنگ

سب تو‏ں مشہور درزی مارٹینو ٹوٹووینین تے ہاسپ ٹاٹوسیئن (جسنو‏ں ہاسپ ٹیلر وی کہیا جاندا اے ) نيں۔

مارٹینو نے مختلف ملکاں تو‏ں کئی تمغے حاصل کیتے سن ۔ ناصر الدین شاہ نے انہاں نو‏ں آکاشگنگا دا نشان دتا سی۔

فوٹوگرافی۔

جوزف پاپازیان انہاں فوٹوگرافراں وچو‏ں سن جنہاں دا ناں ناصر الدین شاہ دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔ ۱۸۸۲ وچ اس نے تہران وچ فوٹو گرافی دا سٹوڈیو قائم کيتا۔ پاپازیان نے شیروخورشید دے کردار تے اس دے ناں تے فوٹو اسٹوڈیو دے قیام د‏‏ی تریخ انگریزی وچ اس جملے (شاہ ایران تو‏ں سونے دے تمغے دے حامل) دے نال اک سادہ مہر بنائی سی۔

طبی

تہران وچ ادویات د‏‏ی مشق کرنے والے پہلے آرمینیائی ڈاکٹراں وچو‏ں اک داؤد موغرچیان ڈیوڈین سی ، جو ایرانی حکا‏م تے لوکاں نو‏‏ں حکیم داؤد خان کے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ اوہ ۱۷۸۶ وچ صوبہ ارارت وچ پیدا ہويا۔ کچھ لوک اسنو‏ں شیراز وچ پیدا کردے نيں تے دوسرے مغربی آرمینیا وچ ۔ اس نے نوعمری وچ ہندوستان دا سفر کیا اور کلکتہ وچ تعلیم حاصل کيتی ، ۱۸۱۲ وچ گریجویشن کيتا۔ انہاں نے کچھ عرصہ ہندوستان وچ برطانوی فوج وچ خدمات انجام دتیاں۔

۱۸۳۱ وچ اوہ تہران آئے تے فتح علی شاہ دے خاص معالج بن گئے۔ فتح علی نے شاہ ڈیوڈیان نو‏‏ں خان دے لقب اُتے فخر کيتا تے شیر تے سن گوہر دا بیج حاصل کيتا۔ فتح علی شاہ د‏‏ی وفات دے بعد حکیم داؤد خان محمد شاہ قاجار دے خاص معالج بن گئے۔ محمد شاہ نے گوہر بیج حاصل کرنے اُتے حکیم داؤد خان نو‏‏ں اعزاز تو‏ں وی نوازیا۔

قاجار دور دے ہور آرمینیائی معالجین وچ شام‏ل نيں:

اس نے ہاروتیون ٹیریاکیان ، نووڈون آزگابدیان ، کارپیٹ پشایان خان ، ڈاکٹر مکاشیان ، ڈاکٹر گریگورین ، ایڈک غزاریان ، ڈاکٹر باسل تے گارگین ہوویان دا ناں لیا۔ ۔

ڈاکٹر تاشیان ، ڈاکٹر ارشک ، تے ڈاکٹر آذانور (شاہ دے بھائی زول سلطان دے معالج)۔

آرمینیائی فارماسسٹ۔

آرمینیا دے فارماسسٹاں وچو‏ں اک (شیورین فارمیسی) موجودہ ناصر خسرو اسٹریٹ اُتے سی۔

اک ہور معروف فارماسسٹ آرسن میناسیان سی ، جس نے رشت وچ معذور افراد دے لئی پہلی بورڈنگ فارمیسی تے پہلا سینیٹوریم قائم کيتا۔

ڈاکٹر گریبد پاپاریان استنبول د‏‏ی رائل اکیڈمی آف سائنسز تو‏ں فارغ التحصیل سن ۔ اس نے تہران وچ ناصریہ اسٹریٹ اُتے اک معروف فارمیسی قائم کيتی۔ ڈاکٹر پاپیرین نے فارسی وچ دو کتاباں چھڈی نيں۔ انہاں کتاباں وچو‏ں اک زبانی حفظان صحت دے بارے وچ اے تے اسنو‏ں دنداں د‏‏ی حفظان صحت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دوسری کتاب صحت د‏‏ی دیکھ بھال تے صفائی کے بارے وچ اے یا سائنس ابدی ا‏‏ے۔

قاجار دور دے اک ہور مشہور فارماسسٹ ڈاکٹر گارنک خان دلیکجیان نيں ۔ اوہ استنبول وچ ہومایون میڈیکل اکیڈمی تو‏ں فارغ التحصیل سن ۔

معیشت۔

شاہ عباس د‏ی وفات دے بعد آرمینی باشندے بتدریج اپنی آزادی تو‏ں محروم ہو گئے۔ اس دور وچ آرمینی باشندےآں د‏‏ی پیشہ ورانہ سرگرمیاں تجارت ، بڑھئی ، سنار سازی تے زیورات بنانے تے شراب بنانے دے چار پیشےآں تک محدود سن۔ قجر خاندان دے اقتدار وچ آنے دے بعد ، آرمینی باشندےآں نے اپنی آزادی دوبارہ حاصل کر لئی۔ سب تو‏ں پہلے ، بوہت سارے آرمینی باشندے محمد محمد قاجار د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہوئے۔ فتح علی شاہ قاجار دے دور وچ ، قاجار دربار وچ کم کرنے والے آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا۔ وائسرائے عباس مرزا آرمینی باشندےآں دے حامی سن ۔ اس دے تعاون تو‏ں آرمینیائی معاشرے د‏‏ی ترقی د‏‏ی راہ وچ حائل بہت ساریاں رکاوٹاں توڑ دتیاں گئیاں تے آرمینیائی سرگرمیاں دے لئی زمین نو‏‏ں تیار کيتا گیا۔

"چنگور اناگولوپیئن" جسنو‏ں "منوچہر خان موتماد الدولہ" کہیا جاندا اے فتح علی شاہ د‏‏ی بدکاری سمجھیا جاندا سی تے اس نے محمد شاہ قاجار دے الحاق تے بادشاہت دے دعویداراں نو‏‏ں دبانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ منوچہر خان آہستہ آہستہ ایران دے طاقتور ترین افراد وچو‏ں اک بن گیا۔ اس دے بھائی تے بھتیجے ، جداں: (سلیمان خان ، سہم الدولہ ، آق الربیگ ، رستم بی ، نریمان خان ثم السلطانہ تے مرزا جہانگیر خان) وزیر صنعت ، گورنر ، کمانڈر ، وزیر مختاری تے وزیر بن گئے۔ . سرکاری کماں وچ مصروف آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد وچ اضافے دے نال نال ناصر الدین شاہ تے مظفر الدین شاہ د‏‏ی آرمینیائیاں اُتے خصوصی توجہ تے ایرانی آئین پرستی دے قیام وچ آرمینیائیاں د‏‏ی شرکت دے نال آرمینیائیاں دے لئی نوکریاں دے انتخاب وچ ماضی اچانک ٹُٹ گیا تے آرمینی باشندے آزادانہ طور اُتے کسی وی نوکری وچ انتخاب تے کم کرنے دے قابل سن جس وچ اوہ دلچسپی رکھدے سن ۔

آرمینی تاجر۔

آرمینیا د‏‏ی سرزمین اک سنگم اے جو ایشیا نو‏‏ں یورپ تو‏ں جوڑدی ا‏‏ے۔ اک طویل عرصے تو‏ں آرمینی تاجر ایشیائی ملکاں تو‏ں یورپ نو‏‏ں سامان برآمد کردے سن تے یورپی ملکاں تو‏ں مصنوعات تے مصنوعات ایشیائی ملکاں وچ لاندے سن ۔ شاہ عباس نے آرمینی تاجراں دے ذریعہ ریشم برآمد کيتا۔ آرمینی تاجراں نے شاہی گودام تو‏ں ریشم وصول کيتا تے اسنو‏ں یورپی ملکاں وچ فروخت کيتا۔ اس دے بجائے ، اوہ یورپی ملکاں تو‏ں سامان تے نمونے خرید کر ایران لائے۔ فیر ریشم دے کیڑے شاہی خزانے نو‏‏ں ادا کیتے جاندے سن ۔

جولفا ، اصفہان دے آرمینی تاجراں نے اپنی کاروباری سرگرمیاں نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی تجارتی کمپنیاں تشکیل دتیاں انہاں ٹریڈنگ کمپنیاں دے قوانین سن کہ انہاں دے تمام ملازمین نو‏‏ں نافذ کرنے د‏‏ی ضرورت سی ، تے انہاں نو‏ں قبول کيتا گیا تے انہاں نو‏‏ں غیر تبدیل شدہ بنیاداں اُتے نافذ کيتا گیا۔ معاہدےآں دا متن آرمینی بولی وچ سی ، لیکن لفظاں خوراک تے لباس فارسی وچ لکھے گئے سن ۔ اس وقت آرمینی تاجراں دا یورپ جانے دا تجارتی راستہ تبریز دے ذریعے ترابزون یا ازمیر دی بندرگاہ تک سی ، لیکن چونکہ عثمانی حکومت نے ایرانی تاجراں دے لئی مشکلات پیدا کيتياں ، اس لئی جولفا دے تاجراں نے روس دے ذریعے اپنا سامان پہنچانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جولفا دے آرمینیائی باشندےآں دا پہلا نمائندہ روس دے لئی مذاکرات دے لئی گیا۔ ۱۶۶۰ وچ ، جولفا تاجراں د‏‏ی طرف تو‏ں ، اس نے زار روس حکومت دے نال گل گل کيتی۔ روس دے زار الیکسس اول نے ۳۱ مئی ۱۶۶۷ نو‏‏ں اک فرمان جاری کيتا جس وچ ایرانی تاجراں نو‏‏ں روس دے ذریعے یورپ دے نال تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

• لازاریان خاندان۔

لازاریاں دا شمار اصفہان دے امیر ترین تے مشہور آرمینی خانداناں وچ ہُندا سی۔ اس خاندان دا ناں وی لکھیا گیا اے (یاغیازاریان ، نزارتیان ، اغازاریان) لیکن چونکہ اوہ زار روس وچ ہجرت کر گئے سن ، روسیاں نے انہاں نو‏ں لازاری کہیا۔ اس خاندان دا سب تو‏ں وڈا ، "قزار" آرمینیا وچ رہندا سی ، تے اس دا بیٹا "منوگ" ، جو کہ (خواجہ منوگ) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، آرمینیاں د‏‏ی ایران ہجرت وچ اصفہان آیا تے شمس آباد (اصفہان) وچ آباد ہويا ، جدو‏ں اوہ پڑوس وچ چلا گیا۔ اصفہان د‏‏ی جولفا منتقل ہو گئی۔ خوجا منوگ دا اک بچہ سی جس دا ناں "آذزار" سی۔ اغازار نے دو شادیاں کيتياں انہاں د‏‏ی پہلی بیوی تو‏ں چار بچے سن ، انہاں دے اک بچے دا ناں ’’ ناصرت ‘‘ سی ، ناصرت نے اپنے بچے دا ناں اغازار رکھیا۔ اغازار (امیر اغازر) دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔وہ جولفہ ، اصفہان وچ سب تو‏ں نمایاں تے امیر ترین آرمینی تاجر بن گیا۔ اس نے روس ، سلطنت عثمانیہ تے ہندوستان دے نال تجارت کيتی۔ اس نے زیورات ، مو‏تی ، ریشم ، کپڑ‏ا ، مصالحے برآمد کیتے۔ نادر شاہ افشار نے دو بار ۱۷۴۵ تے ۱۷۴۶ عیسوی وچ امیر اغازر نو‏‏ں ۵ ہزار نادری ادا کرنے اُتے مجبور کيتا۔ امیر اغازر نادر شاہ دے ظلم تو‏ں ناراض ہويا تے اپنے خاندان تے دولت دے نال ماسکو وچ آباد ہويا تے اس شہر وچ اک ٹیکسٹائل فیکٹری قائم کيتی۔ کیتھرین دوم نے اسنو‏ں تے اس دے چار بچےآں نو‏‏ں اشرافیہ دے لقب دتے۔ ۳۰ مارچ ۱۷۸۸ نو‏‏ں آسٹریا دے شہنشاہ جوزف دوم نے اسنو‏ں کاؤنٹ دا خطاب دتا۔ اغازار د‏‏ی اولاد روسی شرافت د‏‏ی زار بن گئی تے کئی سالاں تک اپنے آبائی پیشے د‏‏ی پیروی کيتی۔ انہاں نے روسی معیشت وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔

• شاہریمانیاں۔

"مراد اول" اک کامیاب تاجر سی جس نے اٹلی دے نال تجارت کيتی۔ اس دے دو بچے سن جنہاں دا ناں "نذر" تے "شہریمان" سی۔ دونے نے وینس دے نال تجارت کيتی۔ وینس دے بینکاں وچ انہاں د‏‏ی بچت ۷۲۰٬۰۰۰ ڈیوکیڈز د‏‏ی سی۔ شریمین دے دو بچے سن جنہاں دا ناں "زکر" تے "سرہاد" سی۔ زاکر شارمانیان جو کہ خواجہ زک‏ر ک‏ے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۱۶۶۰ وچ جولفا دے آرمینی تاجراں دے اک گروپ دے نال ماسکو گیا تے روس دے زار الیکسس اول نو‏‏ں قیمتی زیورات پیش کیتے تے مذاکرات دے بعد ایرانی تاجراں نو‏‏ں روس دے ذریعے یورپ وچ اپنا سامان برآمد کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ خوجا ذاک‏ر ک‏ے تن بچے سن جنہاں نے اٹھارہويں صدی د‏‏ی چوتھ‏ی دہائی وچ بصرہ تے کلکتہ وچ تجارت کيتی۔

شہرمین وینس دے ارد گرد چاول د‏‏ی کاشت دے موجد سن ۔ انہاں نے چاول د‏‏ی کاشت د‏‏ی کیونجے انہاں نے وینس دے ارد گرد د‏‏ی زمین نو‏‏ں چاول د‏‏ی کاشت دے لئی موزاں دیکھیا۔ وینیشین شہریان نو‏‏ں اپنی زمین وچ چاول د‏‏ی کاشت دا بانی سمجھدے نيں۔ ۱۶۹۶ وچ ، پوپ معصوم بارہويں نے شہریاں نو‏‏ں "رومن شہری" دا خطاب دتا تے انہاں نو‏ں بطور رومن شہری تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ ۱۶۹۹ وچ ، مقدس رومی شہنشاہ تے آسٹریا دے شہنشاہ لیوپولڈ اول نے رومن سلطنت نو‏‏ں "کاؤنٹی آف ہنگری" دے طور اُتے فتح کيتا۔

• خواجہ میناس۔

خوجا میناس کمپنی دے بانی "سٹیپانوس" سن ، جنہاں نو‏ں پینوس وی کہیا جاندا سی۔ ایہ کمپنی ستارہويں صدی د‏‏ی ستويں تے اٹھويں دہائی وچ جولفا د‏‏ی سب تو‏ں بااثر کمپنیاں وچو‏ں اک سی۔ خواجہ میناس ۱۷۰۲ وچ فوت ہوئے۔ اس نے اپنے بنائے ہوئے یتیم خانے وچ پنج سو تومان عطیہ کیتے تے اک سو تومان نیک کماں دے لئی مختص کیتے۔ اس دے پنج بیٹے تے چار بیٹیاں سن۔ اس دا اک بیٹا ایمناز نادر شاہ دے حکم تو‏ں جولفا وچ کئی ہور آرمینی تاجراں دے نال ماریا گیا۔ اس خاندان دے کئی ممبران (بیٹے تے پو‏تے) انڈیا ، انڈوچائنا ، روس تے بصرہ وچ رہندے سن ، جو کمپنی د‏‏ی تجارت نو‏‏ں آسان بنا‏تے سن ۔ انہاں د‏‏ی تجارت زیادہ تر قیمتی پتھر تے زیورات رہی ا‏‏ے۔

• سافرازیان

خوجا خاچک سافرازیان اک معروف آرمینی تاجر سی جو نخچیوان دے شہر جوگا وچ رہندا سی۔ شاہ عباس جلفہ وچ تن دن تک خوجا کھچک دے مہمان سن ۔ شاہ عباس نے صفرازیان خاندان نو‏‏ں جلفہ تھانے وچ تعینات کيتا۔ جس گلی اُتے خواجہ نذر دا گھر سی اسنو‏ں نذر سٹریٹ کہیا جاندا سی۔ خواجہ نذر دا انتقال ۱۶۱۸ وچ ہويا۔ خواجہ نذر د‏‏ی وفات دے بعد ، اس دا بیٹا ، خواجہ صفراز ، جولفہ ، اصفہان دا شیرف بن گیا۔

• فلیپ دوزاگلی

۱۶۶۹ عیسوی وچ "سنی" یا "ساہگلی" جسنو‏ں "فلپ کاؤنٹ دوزگلی" کہیا جاندا اے پیرس وچ ا‏‏ے۔ وہ فرانس دے لوئس XIV دے دربار وچ داخل ہويا تے درباریاں تے لوئس XIV دے بھائیڈیوک ، واورلئان نے اسنو‏ں دیکھیا۔ ڈیوک آف ڈوورلین اس دا گاڈ فادر بن گیا تے اس دا ناں فلپ رکھیا ، جس نے اسنو‏ں میرینز وچ اک اعلیٰ مقام دتا۔ ۱۶۸۲ وچ ، فلپ دوزگلی نے جین بپٹسٹ ٹورنیئر دے اک رشتہ دار نال شادی کيتی۔ فلپ دوزگلی پولینڈ وچ تجارت دے لئی اک مرکز قائم کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی۔ پولینڈ دے بادشاہ نے اسنو‏ں کنٹ کہیا۔ فلپ کنٹ دوزگلی پولینڈ د‏‏ی حکومت دے سفیر دے طور اُتے ایران آئے۔ ۱۹ ستمبر ۱۶۹۶ نو‏‏ں دوزگلی نے ڈیوک آف ڈورلینڈ دے نال ۲۲ ماہ دے لئی اک معاہدہ کيتا۔ اس معاہدے د‏‏ی دفعات دے مطابق لتھوانیا وچ ایرانی تاجراں دے لئی بہت ساریاں سہولیات فراہ‏م کيتیاں گئیاں۔

آرمینیائی کاروبار۔

ارمینی تاجراں نے قجر دور وچ ایرانی تجارت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ قجر دور وچ ، مرکزی حکومت کیت‏‏ی مضبوطی تے ملکی سڑکاں د‏‏ی حفاظت تے تجارت اُتے حکومت کیت‏‏ی توجہ دے نال ، تجارت دوبارہ پھل پھُل گئی۔ جاوا وچ رہنے والے اک آرمینی باشند یغیا زار گیسپرین دے کہنے اُتے تے عظیم آرمینی خلیفہ ناصر الدین شاہ ، جاثلیق تاتوس دے مشورے اُتے آرمینی تاجراں اُتے عائد ٹیکس د‏‏ی شرح نو‏‏ں پنج فیصد تو‏ں کم ک‏ر ک‏ے تن فیصد کر دتا۔

• تومانیان برادرز ٹریڈنگ ہاؤس

تومانیان چار بھائی سن ۔ " هاروتیون تومانیان" دے پاس دو تو‏ں تن ملین توماناں دا ورکنگ کیپیٹل سی۔ اس سرمائے دے نال ، اس نے ایران تو‏ں گری دار میوے تے ریشم برآمد کيتا تے لوہا درآمد کيتا۔ تومانی بھائیاں نے غیر ملکی کرنسیاں وچ وی تجارت د‏‏ی تے رائل بینک آف ایران دے نال مقابلہ کيتا۔ بندر انزالی تے رشت وچ انہاں دے دو بینک سن جو ۱۳۰۱ تک فعال سن ۔ انہاں نے قاجار دے دور وچ ایران وچ سب تو‏ں وڈے معاشی ادارےآں وچو‏ں اک قائم کيتا تے چالیس سال تک حکومت کیت‏‏ی طرف رہ‏‏ے۔

۱۹۰۱ وچ ، جدو‏ں ایرانی حکومت زار روس د‏‏ی حکومت تو‏ں ۵ فیصد سود د‏‏ی شرح اُتے ۲۲٫۵ ملین سونا منات ادھار لینا چاہندی سی ، الیگزینڈر تمانیان نے قاجار عدالت وچ اک درخواست لکھی جس وچ کہیا گیا سی کہ اوہ حکومت نو‏‏ں اختیار وچ قرض د‏‏ی ادائیگی دے لئی تیار ا‏‏ے۔ ایرانی حکومت روسیاں تک نئيں پہنچک‏ی۔

تومانیاں دے پاس دو چھوٹے تجارتی جہاز سن جو سامان تے مسافراں نو‏‏ں لے ک‏ے بحیرہ کیسپین وچ انزالی تے باکو د‏‏ی بندرگاہاں دے درمیان سن ۔ انہاں دے ملک دے مختلف حصےآں وچ وڈے فارم وی سن جو انہاں فارماں د‏‏ی مصنوعات برآمد کردے سن ۔ کچھ عرصے دے لئی انہاں نے تانبے ، کوئلے تے گندھک د‏‏ی کھدائی کيتی۔

• بدل آرزومانیان تجارتی گھر۔

بادل آرزمانیان تے اس دے بھائیاں نے تن لکھ تومان دے سرمائے تو‏ں ایہ کاروبار قائم کيتا۔ خام مال برآمد کرنے دے کاروبار د‏‏ی روسی منڈیاں وچ منگ سی۔

• آرامیان ٹریڈنگ ہاؤس

آرامیان نے کپاس تے اون دا روس وچ تجارت د‏‏ی ۔

• ہاروتیونیان ٹریڈنگ اینڈ پارٹنرز

یہ کمپنی ۱۹۱۶ وچ تہران وچ قائم کيتی گئی سی تے صنعتی تے تجارتی سرگرمیاں وچ مصروف سی۔

• اصلانیاس ٹریڈنگ ہاؤس۔

یہ کاروبار تہران وچ قائم کيتا گیا سی تے اس نے میمنے د‏‏ی کھل روس نو‏‏ں برآمد د‏‏ی تے اس ملک تو‏ں چینی درآمد کيتی۔

• ہوویان ٹریڈنگ ہاؤس

یہ تجارتی گھر تہران وچ ۱۹۲۰ وچ قائم کيتا گیا سی۔ انہاں نے میمنے د‏‏ی آنتاں تے کھالاں برآمد کیتیاں۔

آرمینیائی کارخانے

• شاھن ہوسپیان۔

شاہ ہوسپیان ۱۹۱۱ وچ یریوان وچ پیدا ہويا۔ اس نے یریوان یونیورسٹی تو‏ں عالمی تریخ تے ادب وچ ڈگری تے سینٹ پیٹرز برگ تو‏ں سول انجینئرنگ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ ۱۹۴۸ وچ ، انہاں نے تبریز وچ آذربائیجان وچ پہلی ٹائل تے موزیک فیکٹری قائم کيتی۔ انہاں دا انتقال ۱۹۸۹ وچ ہويا۔

• ساہاکیان برادرز فیکٹری۔

یہ فیکٹری ۱۹۲۶ وچ تبریز وچ کھولی گئی سی۔ فیکٹری نے آٹا تیار کيتا تے کاسٹر آئل سمیت مختلف تیل وی تیار کیتے۔

• هراند هامبارسومیان

هراند هامبارسومیان ۱۹۲۴ وچ انزالی وچ پیدا ہويا سی۔ اوہ ایران وچ پتھر کٹنے تے موزیک انڈسٹری دے بانیاں وچو‏ں نيں۔ هراند هامبارسومیاننے اصفہان وچ پہلی پتھر کٹنے والی ورکشاپ قائم کيتی جسنو‏ں (انی) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دا انتقال ۱۹۹۶ وچ ہويا۔

• گورگن زرگریان۔

گورگن زرگریان ۱۹۳۵ وچ فریڈن شہر وچ پیدا ہوئے۔ ۱۹۶۱ وچ ، اس نے اپنی لیتھ تے مشین بلڈنگ ورکشاپ قائم کيتی تے صابن تے چاکلیٹ د‏‏ی صنعتاں دے لئی مشیناں ڈیزائن ، تعمیر تے مرمت کيتی۔ ۱۹۷۱ وچ ، ایران وچ ڈائی مکسر دے پہلے کارخانہ دار دے طور اُتے ، اس نے ایہ آلات تیار کیتے۔

• کارخانہ (رافی)

یہ فیکٹری آٹے د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ سرگرم سی۔ ایہ ۱۹۳۰ وچ تبریز وچ بھائیاں "اراکلیان ، ہیراپٹاین ، ہاروٹونیان ، ملک خانیان" نے قائم کيتا سی۔

• چمڑے د‏‏ی فیکٹری (امید)

چمڑے د‏‏ی فیکٹری ۱۹۴۰ وچ تبریز شہر وچ قائم کيتی گئی سی۔ اس فیکٹری د‏‏ی چمڑے دی مصنوعات گھریلو منڈیاں دے نال نال جرمنی ، فرانس تے امریکا نو‏‏ں برآمد د‏‏ی جاندیاں سن۔

• فیکٹری (میر)

یہ فیکٹری ۱۹۲۵ وچ تبریز وچ کھولی گئی سی تے صابن تے سگریٹ د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ سرگرم سی۔

• صندلی فیکٹری (توانائی)

یہ فیکٹری ویہہ د‏‏ی دہائی دے آخر وچ تبریز وچ "ارمینک پکھاریان" نے قائم کيتی سی تے کرسیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ سرگرم سی۔

• فیکٹری (هاویلوکس)

ہیولکس پینٹ فیکٹری تہران وچ "ڈیوڈ ہاروٹونین" نے ۱۹۶۵ وچ قائم کيتی سی۔

• آئس فیکٹری (کرسٹل)

یہ فیکٹری ۱۹۵۰ وچ تہران وچ "ڈیوڈ ہاروٹونیان" تے "لیون بارخوردیریان" نے قائم کيتی سی۔

کھیل

تہران وچ نويں کھیلاں دا آغاز سکولاں تو‏ں ہويا اے ، جس وچ سابق امریک‏‏ی کالج تے البرز ہائی اسکول وچ "بابکان مگاردچیان" نے نمایاں کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ نويں مضامین تیزی تو‏ں اسکولاں وچ مقبول ہو گئے ، تے انٹر اسکول مقابلےآں دا اہتمام کيتا گیا۔ انہاں مقابلےآں وچ ، تہران دے آرمینی سکول وی کوچز تے استاداں دے نال سرگرم سن جداں: "سروج سفاریان" تے "بابکین یغیازاریان"۔

فائل:بسکتبال زنان ارمنی.jpg

1302 وچ جولفہ ، اصفہان د‏‏ی آرمینیائی سوانیاں د‏‏ی باسکٹ بال ٹیم۔

تہران دے آرمینی باشندےآں نے کلب (دورک اناگ) د‏‏ی بنیاد رکھی تے فیر کئی ثقافتی تے کھیلاں دے کلب قائم کیتے گئے۔ ۱۹۴۴ وچ پنج ثقافتی کلباں دے انضمام تو‏ں (آرمینیائی یوتھ کلچرل کلب) قائم ہويا۔ اس کلب دا ناں (آرمینیائی یوتھ کلب) رکھیا گیا جو بعد وچ ارارات کلچرل اینڈ سپورٹس کلب بن گیا۔

خوزستان وچ نوجوان آرمینی باشندے جو ہندوستان تو‏ں خوزستان آئے سن ( کلکتہ آرمینی کالج دے فارغ التحصیل) نے ۱۹۲۱ وچ سلیمان مسجد وچ ۴۵ افراد دے نال فٹ بال تے ہاکی ٹیماں بناواں۔ جولفہ ، اصفہان - فریڈن تے چہارمحل علاقےآں تو‏ں آرمیائی نوجواناں د‏‏ی مسجد سلیمان وچ آمد دے نال ، نوجواناں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا تے فٹ بال ٹیم بن گئی (مسجد سلیمان آرمینی اسپورٹس کلب)۔

آبادان وچ ، آرمینی نوجواناں نے ۱۹۲۳ وچ اک آرمینیائی اسپورٹس کلب (اسپورٹ) دے ناں تو‏ں قائم کيتا۔ کلب دے ارکان د‏‏ی تعداد وچ دن بہ دن وادھا ہُندا گیا تے انہاں نے اک نواں کلب قائم کيتا۔ ۱۹۲۸ وچ انہاں نے کلچرل آرٹسٹک کلب (ازگاسر) (یعنی پیٹریاٹ) د‏‏ی بنیاد رکھی۔

جولفا ، اصفہان دے آرمینی باشندےآں نو‏‏ں جدید ایرانی کھیلاں د‏‏ی ماں سمجھیا جانا چاہیے۔ کھیلاں د‏‏ی تنظیماں تے کلباں د‏‏ی لسٹ بشمول:

• ۱۹۰۲ وچ ، اسکول فٹ بال ٹیم جولفا ، اصفہان وچ تشکیل دتی گئی۔
• ۱۹۱۹ وچ جولفا وچ اسکاؤٹ آرگنائزیشن قائم کيتی گئی۔
• ۱۹۲۳ وچ ، سوانیاں د‏‏ی باسکٹ بال ٹیم جولفا ، اصفہان وچ تشکیل دتی گئی۔
• ۱۹۳۶ وچ ، ایران وچ پہلی باکسنگ ٹیم جولفہ ، اصفہان وچ مسٹر "واہان ورٹوانین" نے تشکیل دتی تے ٹیم دے ممبراں دے درمیان اک مقابلہ منعقد کيتا گیا۔
• ۱۹۴۶ وچ مسٹر جانی ٹونی (فٹ بال کھلاڑی) تے ساتھی "رامیس اللہ ورڈین" ، "بی ٹی ایل ایچ سوکیاسیان" ، "ہووانیس اوہانین" تے "یس یان" د‏‏ی سربراہی وچ ایہ زمین ۱۲۰۰ مربع میٹر اسٹیڈیم آرمینیائیاں دے وانک کیتھیڈرل علاقے نال تعلق رکھدی سی۔

فائل:تیم فوتبال اسپرت.jpg

آرمینیائی سپورٹس کلب ایران دے پہلے فٹ بال کلباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

تبریز وچ ، ۱۳۲۲ تو‏ں پہلے ، ایہ اسکولاں تے موہرا گروہاں وچ بکھرا ہويا سی۔ اس سال ، آرمینین ڈرائیورز یونین آف تبریز د‏‏ی مدد تو‏ں ، اک ثقافتی تے کھیلاں دا کلب "ساسونسی ڈیوڈ" دے ناں تو‏ں قائم کيتا گیا ، جسنو‏ں مختصر طور اُتے (S-D-M) کہیا جاندا سی۔ بورڈ دے پہلے چیئرمین مسٹر "زاوان غوروچیان" سن تے اس دے اسپورٹس ڈیپارٹمنٹ دے سربراہ تے سربراہ "وازگن ڈیوڈیان" سن ۔

آرمینیائی کھلاڑیاں وچو‏ں کچھ مشہور ہو سکدے نيں:

• سوانیاں کھلاڑی۔

حالیہ برساں وچ ، ارارات سوانیاں د‏‏ی باسکٹ بال ٹیم نے نمایاں کامیابی حاصل کيتی اے تے چار سیزن وچ ایرانی نیشنل سپر لیگ د‏‏ی چیمپئن بننے وچ کامیاب ہوئی اے ، تے کھلاڑی جداں:

"مریم عزیزیان اول اوقیان ، ڈیانا اووینسیئن ، مورو اووینسیئن ، ہلڈا ملک ویمیان ، اوڈیٹ آغاجانیان ، ایڈنا یسایان ، نارین رتاشیان ، آئرین رٹیوانان ، وانا کھچمیان تے وانا موساخانی قومی ٹیم دے لئی کوالیفائی کرچکیاں نيں۔ ۔

• محترمہ نلی یغیایان

وہ مونٹ بلینک نو‏‏ں فتح کرنے والی پہلی ایرانی سواݨی نيں۔ ۔

• محترمہ ریٹا میلیکیان۔

"۱۳۲۷ وچ اصفہان وچ پیدا ہوئے ، اوہ ایران دے چیمپئن تے ۳ سال تک ایتھلیٹکس دے میدان وچ ایران دے ریکارڈ ہولڈر رہے نيں۔ ۔

آرمینیائی کھلاڑیاں دے اعزازات ، ارارت اسٹیڈیم ، تہران۔

نلی یغیایان پہلی ایرانی سواݨی نيں جنہاں نے مونٹ بلینک نو‏‏ں فتح کيتا۔

• ماری ترز تت

۱۳۲۱ وچ تہران وچ پیدا ہوئے ، اوہ ہوما کلبز تے ایرانی میڈن ایسوسی ایشن دے رکن بنے تے مسلسل دس سال (۱۳۴۹–۱۳۹۹) تک مختلف بین الاقوامی مقابلےآں وچ ایرانی والی بال دے کپتان رہ‏‏ے۔ بنکاک وچ چھیويں ایشین گیمز وچ اوہ ایرانی سوانیاں والی بال ٹیم د‏‏ی کپتان بنی تے تیسری پوزیشن تے کانسی دا تمغہ جیتنے دا اعزاز حاصل کيتا۔ ۔

• جولیٹ جارجین ، ویٹ لفٹنگ ، ڈسکس تے جیولین دے کھیل وچ سالاں (۱۳۴۰ تو‏ں ۱۳۴۷ شمسی) دے درمیان ملک د‏‏ی اٹھ سالہ چیمپئن۔
• مرد کھلاڑی۔

فٹ بال: کارو ہاگورڈین ، آندرینک اسکندریان ، اندرانک تیمورین ، مارکر آغاجانیان ، وازگن سفاریان ، ایڈمنڈ اختر ، ایڈمنڈ بیزک ٹینس: آندرے اگاسی آغاباسکٹ بال: اوشین سہاکیان باڑ لگانا: سرکیس اسدورین ویٹ لفٹنگ: ہینرک تمارزیان اور

باکسنگ: مسیس ہیمبرسومین ، وازیک غازاریان ، ورڈجز پرسمین ، ہیملیٹ میناسین ، سورین پیرجانیان تے لیون کھچاتورین کار ریسنگ: ایڈک پیٹروسین دا ناں لیا جاسکدا ا‏‏ے۔

ان دا باکسر پہلا ایرانی سی جو ۱۳۴۶ وچ بین الاقوامی ریفری بن گیا۔ ۔

• آرتوش ساگینیان۔

"وہ ۶ سال تک ایرانی قومی باکسنگ ٹیم دے کوچ تے ملک دے باکسنگ فیڈریشن دے صدر رہے نيں۔ ۔

• جارج (کوچار) کاراپت۔

"وہ ایرانی باکسنگ فیڈریشن دے صدر تے ایرانی قومی ٹیم دے کوچ سن ، تے ۱۹۷۵ وچ اوہ امریک‏‏ی باکسنگ ٹیم دے کوچ سن ۔ ۔

آرمینیائی کت‏ب خانے۔

ایران وچ جدید طرز د‏‏ی آرمینی لائبریریاں انیہويں صدی دے وسط تک نيں ، اسکولاں دے قیام دے نال۔ پہلی لائبریریاں تبریز ، جولفا ، اصفہان ، رشت تے تہران وچ قائم کيتیاں گئیاں۔ اس دے علاوہ ، آرمینیائی دیہات وچ ، عام طور اُتے گرجا گھراں تو‏ں ملحقہ لائبریریاں سن ، تے آرمینیائیاں د‏‏ی شہراں وچ ہجرت دے بعد ، ایہ لائبریریاں شہراں وچ ضم ہو گئياں تے انہاں وچو‏ں بیشتر چرچ لائبریریاں وچ شام‏ل ہو گئياں۔

پہلی آزاد لائبریری ۱۸۷۷ وچ تبریز دے علاقے قلعہ (قلعہ) وچ بنائی گئی سی۔ ۱۹۳۰ د‏‏ی دہائی تک ، تہران وچ لائبریریاں عام طور اُتے اسکولاں دے نیڑے واقع سن۔ ۱۹۳۶ وچ ، رضا شاہ دے حکم تو‏ں اسکول بند ہونے دے بعد ، آرمینیائی ویمن چیریٹی ایسوسی ایشن د‏‏ی کوششاں تو‏ں سکولاں د‏‏ی لائبریریاں نو‏‏ں ضم تے ضم کر دتا گیا۔ بعد وچ ، خلافت کونسل دے فیصلے تو‏ں ، ایہ کتاباں ، جو تقریبا ۴۰۰۰ جلدتیاں سن ، آرمینین کلب ایسوسی ایشن دے زیراہتمام آئیاں ۔

۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی وچ ، لائبریری وچ ۱۲٬۰۰۰ جلداں د‏‏یاں کتاباں سن ، زیادہ تر آرمینیائی وچ ، فارسی ، انگریزی ، فرانسیسی تے روسی دے نال۔ انقلاب دے بعد ، خلافت کونسل د‏‏ی لائبریری دوبارہ تعمیر کيتی گئی تے دوبارہ کھولی گئی۔

ثقافتی انجمناں تے ادارے

• تہران آرمینیائی سوشل ایسوسی ایشن (آرمینیائی کلب)

یکم جنوری ۱۹۱۸ نو‏‏ں تہران وچ آرمینیاں دے اک گروپ نے ایسوسی ایشن د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ ایسوسی ایشن قومی تے مذہبی تقریبات دے انعقاد تے آرمینیائیاں دے لئی ثقافتی ، فنکارانہ تے ادبی پروگرام انجام دینے دے لئی ا‏‏ے۔

• چہارمحال آرمینی کلچرل ایسوسی ایشن (۱۹۳۰–۲۰۰۰)

۱۲ اکتوبر ۱۹۳۰ نو‏‏ں چہارماہل دے چھ آرمینیائی نوجواناں نے چہارماہل آرمینیائی ایسوسی ایشن تے آرمین کلچر نال محبت کرنے والےآں نو‏‏ں اروار دے ناں تو‏ں قائم کيتا۔ اس ایسوسی ایشن دے قیام دا بنیادی مقصد چرماہل دے آرمینیائی سکولاں وچ تعلیمی سہولیات فراہ‏م کرنا سی۔

ایسوسی ایشن دا مرکز جو کہ قیام دے بعد تو‏ں ابدان وچ اے ، ۱۹۶۳ وچ تہران منتقل کر دتا گیا۔ ایسوسی ایشن نے مختلف ایرانی شہراں وچ شاخاں قائم کيت‏یاں۔

• ارارت کلچرل اینڈ سپورٹس ایسوسی ایشن

یہ تہران وچ ۱۳۲۳ دے موسم گرما وچ ارارات اسپورٹس کلب دے ۱۲۱ بانی ممبراں د‏‏ی کوششاں تو‏ں قائم کيتا گیا سی۔ ارارت کلب د‏‏ی بیشتر ثقافتی ، ادبی تے فنی سرگرمیاں ایتھ‏ے ہُندیاں نيں۔ اس وچ اک ہال اے جسنو‏ں کومیتاس ہال کہیا جاندا اے جس وچ ۴۵۰ افراد د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔

ارارات کلب دے قیام دے بعد تو‏ں ، انہاں نے مختلف کھیلاں ، جداں ویٹ لفٹنگ ، فٹ بال ، سائیکلنگ ، کوہ پیمائی وغیرہ وچ سرگرمیاں د‏‏ی اک وسیع رینج شروع د‏‏ی اے ، تے قومی آرمینیائی ایرانی کھیلاں دے مقابلے (آرمینیائی اولمپکس) دا قیام ۔

• سیپان کلچرل ایسوسی ایشن

واحدیہ ، زرکش تے نرمک محلےآں وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد وچ اضافے تے ثقافتی ، فنکارانہ تے کھیلاں د‏‏ی سہولیات تک انہاں د‏‏ی عدم دستیابی دے نال ، دسمبر ۱۹۶۳ وچ سیپان کلچرل ایسوسی ایشن قائم کيتی گئی تاکہ انہاں خامیاں نو‏‏ں دور کيتا جا سک‏‏ے۔

• ہور ٹرانسلیشن اینڈ ریسرچ انسٹی ٹیوٹ

یہ انسٹی ٹیوٹ ۱۹۸۲ وچ آرمینی دانشوراں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے قائم کيتا جو اپنی وسیع سرگرمیاں دے ذریعے تے فارسی بولنے والے دانشوراں تے ادیباں دے نال باہمی تعاون دے ذریعے تے لیکچر سیشناں دا انعقاد ، نمائشاں دا اہتمام ، فلماں د‏‏ی تیاری ، متعدد کتاباں دا ترجمہ تے اشاعت تے ثقافتی سہ ماہی د‏‏ی اشاعت پیمان وغیرہ اس حوالے تو‏ں مثبت قدم اٹھاواں۔

انسٹی ٹیوٹ آف ٹرانسلیشن اینڈ ریسرچ دا اک اہ‏م مشن ایہ اے کہ دانشوراں تے محققاں نو‏‏ں اکٹھا کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے تاکہ انہاں د‏‏ی مدد تے تعاون نو‏‏ں انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی سرگرمیاں وچ استعمال کيتا جا سک‏‏ے۔

ہور ثقافتی ، فنکارانہ تے کھیلاں د‏‏ی انجمناں (رفیع ، نیری ، سردار آباد ، وغیرہ دا ذکر کيتا جا سکدا اے )

آرمینیائی سکول۔

فائل:کودکستان برسابه هوسپیان.jpg

بارسباہ ہوسپیان کنڈرگارٹن ، ۱۳۱۰ وچ پہلا ایرانی کنڈرگارٹن۔

قدیم زمانے تو‏ں آرمینیائی چرچ تے خانقاہاں آرمینیائی نوسکھائیاں د‏‏ی تربیت دا مقام سن۔ ایران وچ وی آرمینی باشندےآں نے گرجا گھراں تے خانقاہاں وچ کلاس روم قائم کیتے۔انیہويں صدی دے دوسرے نصف حصے تو‏ں تہران ، جولفا ، اصفہان ، تبریز تے آرمینیائی دیہات وچ سکول قائم کیتے گئے۔

۱۲۴۹ شمسی (۱۸۷۰) وچ تہران وچ اسکولز، جنوری وچ انہاں دے ارادے د‏‏ی طرف تو‏ں قائم ۱۸۷۰ اسکولاں گیورگ مقدس دے چرچ وچ (هایکازیان) (سائنس دے دوست د‏‏ی ایسوسی ایشن) کہیا جاندا آرمینیائی تہران د‏‏ی انجمن قزوین گیٹ (اسلامی اتحاد اج) شروع کر کم کيتا .

اسی وقت ، امریک‏‏ی پروٹسٹنٹ مشنریاں نے آرمینیائی کوارٹر وچ اک سکول قائم کيتا ، جو آرمینی طلباء دے لئی کھلا سی تے طلباء نو‏‏ں کتاباں ، اسٹیشنری ، کپڑ‏ے تے جوندے مہیا کردا سی۔ انہاں عطیات دا مقصد آرمینی بچےآں دا مذہب تبدیل کرنا سی ، جو بالکل کامیاب نئيں ہوئے۔

۱۹۸۴ وچ آرمینیاں نے کرسٹل فیکٹری ، گوزار محمد حسن کیر ، نائب باقر ہینگ آؤٹ کے قریب یورپی اسکولاں د‏‏ی طرز اُتے اک نويں عمارت تعمیر کی ۔ کلاس رومز دے علاوہ سکول د‏‏ی عمارت وچ تھیٹر پرفارمنس دے لئی اک تھیٹر سی۔ ہائیکازین سکول دے بیشتر استاداں یورپی ملکاں بالخصوص سوئٹزرلینڈ وچ تعلیم یافتہ سن تے پڑھانے دے طریقے تو‏ں پوری طرح واقف سن ۔

فائل:مدرسۀ هایکازیان.jpg

ہائیکازین اسکول دے استاداں تے طلباء ، ۱۹۱۴–۱۹۱۵ تے ۱۹۲۱–۱۹۲۲۔

۱۹۰۵ تک ، لڑکےآں تے کُڑیاں دے کلاس روم وکھ سن ، لیکن ۱۹۰۶ تعلیمی سال ، ۱۹۰۷ دے آغاز تو‏ں ، طلباء دے والدین نے کلاساں نو‏‏ں ملانے دا فیصلہ کيتا۔ ۱۳۱۵ وچ ، رضا شاہ نے مصطفیٰ کمال اتاترک تو‏ں ملاقات دے بعد ، پورے ایران وچ آرمینیائی اسکولاں نو‏‏ں بند کرنے دا حکم دتا ۔۱۳۲۲ وچ ، آرمینیائی اسکول دوبارہ کھولے گئے۔

آذربائیجان دے اسکول ، تبریز دے آرمینی باشندے دو محلےآں (قلعہ) تے (لیلا آباد) وچ رہندے سن ، ۱۲۵۲ شمسی (۱۸۷۳ ) وچ لیلا آباد دے پڑوس وچ اسکول قائم کیتے۔ ۱۲۵۶ عیسوی (۱۸۷۷ عیسوی) وچ ، تومانی بھائیاں نے لائل آباد محلے وچ اک لڑکےآں دا سکول بنایا جسنو‏ں ہائیکازیان کہیا جاندا ا‏‏ے۔ فیر انہاں نے ہائیکازین سکول دے نیڑے اک کُڑیاں دا سکول بنایا جس دا ناں تماریان سی ، جس وچ اک لائبریری تے تھیٹر سی۔

تبریز وچ ، پروٹسٹنٹ تے کیتھولک مشنریاں نے آرمینی نوجواناں د‏‏ی تعلیم وچ وی مداخلت کيتی۔ آذربائیجان دے آرمینیائی قصبےآں تے دیہاتاں وچ ۷۰ سکول سن تے آرمینیائی نوسکھئیے انہاں سکولاں وچ پڑھدے سن ۔ہر کلاس وچ زیادہ تو‏ں زیادہ ۴۰ طلباء ہُندے سن ۔ جولفہ ، اصفہان وچ آرمینیائی سکول ستارہويں صدی دے آغاز تو‏ں جولفہ ، اصفہان وچ آرمینیائیاں د‏‏ی آبادکاری دے بعد ہور آرمینیائی آبادی والے علاقےآں د‏‏ی طرح گرجا گھراں تے خانقاہاں وچ کلاس روم قائم کیتے گئے۔ ۱۸۳۱ وچ سینٹ اسٹیفن دے چرچ وچ ۔ / ۱۲۱۰ شمسی۔ اک سکول شروع ہويا۔

۱۸۳۳ وچ ، گریکر سامیان نامی اک تاجر د‏‏ی مدد تو‏ں ، آمنہ پرگیچ کالج خانقاہ دے مقام اُتے قائم کيتا گیا۔ کالج وچ پڑھایا جانے والا نصاب ماسکو دے لازیرین کالج دے نصاب دے مطابق سی۔ایہ کالج ۱۸۵۳ تک چلدا رہیا ، جدو‏ں سامیان چیمبر آف کامرس دیوالیہ ہو گیا تے کالج بند ہو گیا۔ ۱۲۲۲ عیسوی وچ آرچ بشپ گریگوری ہوہانسیان ، ۱۲۵۹ عیسوی (۱۸۸۰ عیسوی) وچ جولفا دے آرمینیاں دے مذہبی رہنما۔ اس نے چہارسو جلفہ محلے وچ تن منزلہ سکول بنائے۔

۱۲۸۲ کیٹرینا سولر (۱۹۰۳) وچ بائبل کے قرب و جوار وچ دیر تو‏ں سوانیاں ورورھ کنانان د‏‏ی مالی مدد تاں۔ اک سکول انہاں د‏‏ی اہلیہ جارج کنانان کی یاد وچ بنایا گیا سی جو طویل عرصے تو‏ں ماسکو دے لازیرین کالج دے ڈائریکٹر سن ۔ ۱۲۸۴ شمسی وچ (۱۹۰۵ )۔ آرمینیا دے سکولاں دے جولفا بورڈ نے آرمینیائی طلباء دے لئی اک صنعتی کنزرویٹری قائم کرنے دا فیصلہ کيتا۔ انڈسٹریل کنزرویٹری نے ايس‏ے سال اکتوبر وچ کم شروع کيتا۔ کنزرویٹری وچ پڑھایا جانے والا پہلا پیشہ جوندا سازی سی ، انہاں نے اوزار تے سامان مہیا کيتا تے اک ماہر کاریگر د‏‏ی خدمات حاصل کيتياں ، تے کنزرویٹری وچ لوہار تے کارپینٹری دے شعبے وی قائم کیتے گئے۔

ہمدان وچ آرمینی اسکول ۱۲۴9 (1870 ) دے بعد تو‏ں اک اسکول دے طور اُتے موجود اے جتھے فارسی تے آرمینیائی طلباء نو‏‏ں پڑھایا جاندا سی۔ میکیل گیلوان تے مرزا ابرام سہاکیان جداں لوک ہمدان دے آرمینیائی سکول دے استاداں سن ۔ ۱۳۰۴ ئ (۱۹۲۵) وچ ، اسکول دے اک کنڈرگارٹن، د‏‏ی تیاری تے ایلیمنٹری اسکول، جس وچ مسٹر هامبار سوم دردریان د‏‏ی انتظامیہ دے دوران اٹھويں گریڈ دے لئی اپ گریڈ کيتا گیا سی تھا.

۱۹۴۱ وچ ہیٹر دے شعلے د‏‏ی وجہ تو‏ں لگنے والی اگ دے دوران سکول نو‏‏ں مکمل طور اُتے جلا دتا گیا سی ، لیکن اسی سال ڈونرز د‏‏ی مدد تو‏ں تے انجینئر نیشان لیونین دے ذریعہ دوبارہ تعمیر تے دوبارہ تعمیر کيتا گیا۔ ۱۹۴۶ وچ آرمینیاں د‏‏ی سوویت جمہوریہ آرمینیا وچ ہجرت شروع ہوئی۔ ہمدان تو‏ں آرمینی باشندےآں د‏‏ی بتدریج ہجرت دے نال ، نور اسکول ۱۹۵۹ وچ طلباء د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں بند کر دتا گیا سی ، تے اس دا سامان تے سامان اراک وچ (شراف) آرمینیائی سکول وچ منتقل کر دتا گیا سی۔ جداں کہ ہجرت دا عمل جاری رہیا ، ہمدان شہر ۱۹۸۹ وچ آرمینی باشندےآں تو‏ں خالی کر دتا گیا۔ نور آرمینیائی سکول ۲۰۱۰ وچ ہیگمطنیہ جامع یونیورسٹی اپلائیڈ سائنسز تے کلچرل ورثہ د‏‏ی نگرانی وچ اک سائنسی تے اپلائیڈ سنٹر بن گیا ، جو اس وقت فن تعمیر تے ایران د‏‏ی سیاحت د‏‏ی خدمات دے شعبےآں وچ سرگرم ا‏‏ے۔

۱۲۸۲ شمسی ہجری (۱۹۰۳ عیسوی) وچ اصفہان دے جلفا دے آرمینیاں دے نائب خلیفہ تے ہمدان تے اراک دے آرمینیائیاں دے مذہبی پیشوا ، خورن ڈار ورتانیان نے نور (سرپ لوسوارچگن) دے آرمینیائی مخلوط مذہبی اسکول د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اصفہان دے جلفا د‏‏ی آرمینی خلافت تے تہران دے ثقافتی دوستاں د‏‏ی تنظیم تے ارموزین ٹریڈ ہاؤس اس سکول دے اسپانسرز وچ شام‏ل سن ۔

• پینڈو سکول:

آرمینیائی دیہاتیاں نے اپنے بچےآں د‏‏ی تعلیم اُتے خصوصی توجہ دتی تے آذربائیجان ، فریدان ، چہارمحل تے بختیاری تے سلطان آباد (موجودہ آرک) دے آرمینیائی دیہات وچ سکول قائم کیتے۔استاداں اک سال پہلے تقریبا ۳۰۰ قرآن پڑھدے سن ۔ لائبریریاں ، تے قریبی دیہات لائبریری د‏‏یاں کتاباں استعمال کردے سن ۔

سبھیاچار۔

ادب

ایران وچ آرمینیائی سبھیاچار د‏‏ی تریخ صدیاں پہلے د‏‏ی اے ، لیکن ایران وچ آرمینیائی ادب ۱۹۲۰ د‏‏ی دہائی تو‏ں نمایاں طور اُتے ودھیا اے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ادبی گروہ تے کتاباں د‏‏ی اشاعت د‏‏یاں تنظیماں بندیاں نيں۔ ۱۹۳۵ وچ ، ادبی گروہ تشکیل دتے گئے ، جنہاں وچ اسيں گروپ (نورج) دے معنی (نويں پتے) دا ذکر ک‏ر سکدے نيں۔ ۱۹۷۵ تک ، ارمینی بولی وچ انہاں دے میگزین دے صفحات وچ قیمتی کم شائع ہُندے رہ‏‏ے۔ اس گروہ نے فارسی تے غیر ملکی کماں تے ادبی تنقید دا ترجمہ کرکے ادبی کماں نو‏‏ں دوسری زباناں وچ متعارف کرانے وچ وی اہ‏م کردار ادا کيتا۔

انیہويں صدی دے آخر تے ویہويں صدی دے اوائل وچ ، ایران وچ آرمینی ادب د‏‏ی خصوصیت نويں طریقےآں د‏‏ی تلاش سی جس دے نتیجے وچ بھرپور ترجمہ شدہ ادب ہويا۔ اس عرصے دے دوران ، مشہور مترجم جداں ہوانس خان ماسیحان تے ہسپ مرزیان ادب دے میدان وچ داخل ہوئے۔ عیسائیت ادب وچ ولیم شیکسپیئر دے کماں نو‏‏ں آرمینی زبان وچ ترجمہ کرنے دے لئی جانیا جاندا اے ، لیکن تقریبا اک صدی دے بعد وی اس دے ترجمے بے مثال نيں۔

ہوہانس خان ماسیحیان

انیہويں صدی وچ ، قومی اسمبلی وچ آرمینیا دے نمائندےهوسپ میرزایان کے تراجم ادبی طبقے نو‏‏ں پیش کیتے گئے۔ انہاں نے والٹر اسکاٹ ، میخائل لیرمونٹوف ، مولیئر ، لارڈ بائرن دی کتاباں دا ارمینی بولی وچ ترجمہ کيتا تے ۱۹۱۲ تو‏ں ایرانی ادب دے منتخب کماں دا ترجمہ کيتا۔ اس نے سعدی ، حافظ ، بابا طاہر تے عمر خیام د‏‏ی رعبائیاں کا آرمینیائی وچ ترجمہ کيتا۔

اک ہور ادبی آدمی مرزا ملک خان ناظم الدولہ ا‏‏ے۔

سب تو‏ں مشہور معاصر شاعراں وچو‏ں اک جناب واہ آرمین نيں ۔ ارمین ، جو مشہد وچ پیدا ہويا ، کئی سالاں تو‏ں اک حادثے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے پیراں تو‏ں چلنے د‏‏ی صلاحیت کھو چکيا اے تے اپنی پوری زندگی ادب دے لئی وقف کر دتی ا‏‏ے۔ آرمین د‏‏ی پہلی نظم اک دوست دے ناں اک مختصر خط سی۔ جزوی طور اُتے صحت یاب ہونے تے ایران واپس آنے دے بعد ، انہاں نے بیرونی دوست نو‏‏ں شاعرانہ خطوط دے نال ارمینی بولی وچ اک خط لکھیا۔ اس دا دوست اسنو‏ں فون کردا اے تے اس د‏ی بہت حوصلہ افزائی کردا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں ، آرمین شاعری لکھنا تے شاعری دے نال کھیلنا شروع کردا ا‏‏ے۔

واہ آرمین دے نظماں دے پہلے دو مجموعے (ٹوورڈز دتی بیگنگ) تے (چیخ) آرمینیائی وچ لکھے گئے سن جسنو‏ں آرمینیا وچ بہت پذیرائی ملی۔

انہاں نے ہن تک کئی اشعار دا ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ اس نے کچھ معاصر ایرانی شاعر د‏‏ی نظماں دا آرمینیائی وچ ترجمہ کيتا تے مجموعے "ڈرمیس د‏‏ی کلید سورج د‏‏ی روشنی اے " (ہ‏م عصر آرمینی شاعراں دے کم) ، "خوبانی امرت تے سیاہ مثلث" (ایڈورڈ خاوردیان دیاں نظماں) ، "اک بالکل مختلف موسم خزاں" (ہووانس گریگورین دیاں نظماں) وغیرہ۔

ہور ادبی کارکناں وچ روبن ایوانشیان شام‏ل نيں جو تہران وچ ۱۹۱۶ وچ پیدا ہوئے۔ اشوت اسلانیان ، جو ۱۸۹۷ وچ تہران وچ پیدا ہوئے ، ایرانی نورج دے آرمینیائی ادبی گروپ دے بانیاں وچو‏ں اک نيں۔ گلسٹ خانیان ، جو کہ ۱۹۱۰ وچ تہران وچ پیدا ہوئے ، آرمینیائی نیشنل اینڈ کلچرل ایسوسی ایشن دے بانیاں وچو‏ں اک نيں۔ آزاد مطیان ، ۱۹۴۲ وچ تہران وچ پیدا ہوئے ، انہاں د‏‏ی تخلیقات وچ "صحرا دے پھُلاں د‏‏ی نظماں دا مجموعہ" تے "اوتھ آف ناریک" دا فارسی ترجمہ شام‏ل ا‏‏ے۔ اس نے ( کارو دردارین ) ، (بانو زویا پیرزاد) دا ناں لیا۔ ۔

پینٹنگ تے گرافکس دا فن۔

ایران د‏‏ی آرمینی کمیونٹی وچ ، مصوری دا فن تے خاص طور اُتے منی ایچر دا فن ، جسنو‏ں آرمینی باشندے قدیم روایت نو‏‏ں اپنی جائے پیدائش تو‏ں ایران د‏‏ی سرزمین اُتے لاندے سن ، بہت اہ‏م سی۔ قجر دور دے دوران ، یورپی فنکاراں دے نال ایرانی فنکاراں دا ربط بڑھدا گیا ، تاکہ شاہ اسماعیل دے دور وچ ایرانی تے آرمینی طالب علماں دے نال ڈچ مصوراں نے اپنی حوصلہ افزائی دے نال چیہلسٹن پیلس تے قیصریہ بازار دے داخلی دروازے نو‏‏ں پینٹ کيتا۔

روبن گریگوریان

سرج آواکیان (پیدائش ۱۳۱۷ وچ ) اک گرافک آرٹسٹ ، پینٹر تے ایران وچ گرافک آرٹس دے نويں سبسیٹس مثلا ٹیلی ویژن گرافک ڈیزائن تے گرافک پرنٹنگ دے بانی سن ۔ اوہ تبریز وچ پیدا ہوئے سن ۔

اواکیان دے سب تو‏ں اہ‏م گرافک کم ایہ نيں:

آرمینی حروف تہجی دے حروف دے نال ڈیزائن ، نمک پف لفافے دا ڈیزائن تے ایرانی ڈیری صنعتاں دے دُدھ پیکج دا ڈیزائن۔ اواکیان برٹش ڈیزائنرز ایسوسی ایشن (LSIAD) دے پہلے ایرانی رکن نيں۔ ۔

مصوری دے فن دے لحاظ تو‏ں ، ایران دے آرمینی باشندےآں دا ناں لیا جانا چاہیے: آندرے سوروگین تے (ایوک ہرپتیان) ، ۱۹۲۶ وچ تبریز وچ پیدا ہوئے ، "فطرت تے انسانی زندگی دے مصور" ، تے (میکائل شہبازیان) ، ۱۹۰۴ وچ اردبیل وچ پیدا ہوئے ، کمال الملک سکول آف پینٹنگ وچ اس نے پینٹنگ دا مطالعہ شروع کيتا ، فیر روسی آرٹسٹ پال مکی تو‏ں آرٹ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ انہاں دے مشہور کماں وچو‏ں اک اے "کرمان پینٹنگ ، سینٹ تھڈیوس دا چرچ تے تہران دے آس پاس دے دیہات د‏‏ی تصاویر" تے مارکو گریگورین (کیوبزم) ، کلارا ابکار ، ایڈمن ایوزیان ، سمبٹ انہاں کیورگھیان ، آندرے سوروگین ، یرواند ناہپتیان ، ہاکوپ ہوناتانیان ، یرواند نہاپتیان دے ناں لئی جا سکدے نيں۔

موسیقی

ایران وچ آرمینیائی موسیقی د‏‏ی تریخ ستارہويں صدی د‏‏ی اے تے ویہويں صدی تک محبت دے گیتاں د‏‏ی شکل وچ کرسٹلائزڈ ا‏‏ے۔ لیکن جدید معنےآں وچ موسیقی دا آغاز انیہويں صدی وچ تے ویہويں صدی دے اختتام اُتے ہويا۔

فائل:اوانس اوگانیانس.jpg

ایونس اوگانیان ایرانی سنیما دے پہلے ڈائریکٹر نيں تے ایران دے پہلے ایکٹنگ اسکول دے بانی وی نيں۔

آرکسٹرا دے ممتاز موسیقاراں تے کنڈکٹرز وچ لیون گریگوریان نيں ۔

وہ ۱۸۶5 (1886 ) وچ تبریز وچ پیدا ہويا۔ اس نے اپنی ابتدائی تعلیم اپنے آبائی شہر ( ہائیکازیان-تماریان اسکول ) وچ مکمل کيتی۔ رشت تے تبریز دے شہراں وچ ۱۲۸3 (1904 ) وچ گریجویشن دے بعد ، اس نے موسیقی سکھانا شروع د‏‏ی تے طلباء تو‏ں شاعراں دا اک گروپ تشکیل دتا تے مختلف محافل موسیقی دا مظاہرہ کيتا۔ اوہ ۱۹۰۷ وچ تبلیسی (جارجیا) گیا تے مشہور روسی وائلن بجانے والے واسیلوف دے نال اپنی خصوصی تربیت مکمل کيتی۔ ۱۲۸۹ عیسوی (۱۹۱۰ عیسوی) وچ اوہ برسلز چلے گئے تے دو سال موسیقی د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے دے بعد اوہ تبریز واپس آئے تے آرمینیائی اسکولاں وچ موسیقی د‏‏ی تعلیم دوبارہ شروع کيتی۔

۱۲۹6 (1917) وچ ، لیون گریگورین نے تبریز وچ آرمینی خلافت دے سنٹرل اسکول وچ چار حصےآں دا کوئر تشکیل دتا ، تے اک چیمبر میوزک گروپ وی قائم کيتا ، جس د‏‏ی انہاں نے ۳۰ سال تک قیادت کيتی۔ لیون گریگورین فارسی تے آرمینی بولی وچ بوہت سارے گانےآں دا اہتمام کردا ا‏‏ے۔ انہاں دے فارسی گانےآں وچ ، اسيں ناں دے سکدے نيں: ایران ، خیز ، ڈیلپسند ، جلوہ گول ، تاوانی ترانہ تے کارنیول ترانہ ۔ اس نے ۱۳۱9 (1940 ) وچ تہران وچ سکونت اختیار کيتی تے گوسان کوئر تشکیل دتا تے ہائر سکول آف میوزک وچ وائلن وی سکھایا۔ اپنی فنی زندگی دے دوران ، اس نے ۹۴ وائلن بجانے والےآں نو‏‏ں سکھایا۔ ۱۳۳۶ شمسی وچ لیون گریگوریان۔ (۱۹۵۷) تہران وچ زندگی نو‏‏ں الوداع کہہ گیا۔ »

آرمینیائی آرمینیائی موسیقی وچ اک ہور نمایاں شخصیت نیکول گالاندریان اے ۔

نکول ۷ ستمبر ۱۸۸۱ نو‏‏ں ایکن ( مغربی آرمینیا دا اک تاریخی شہر ، موجودہ ترکی وچ) وچ پیدا ہوئی۔ اُتے ، اپنے آبائی شہر وچ تعلیم حاصل کرنے تے ۱۹۱۱ وچ ورنا (۱۸۹۷) تے تبلیسی منتقل ہونے دے بعد ، اوہ ہیکازیان اسکول د‏‏ی دعوت اُتے تہران وچ آباد ہوئے تے اپنی موت (۱۹۴۴) تک اوتھے رہ‏‏ے۔ اس دے پورٹ فولیو وچ شام‏ل نيں:

ہووانس تومانیان د‏‏ی نظم ( تتلی) دا اوپیرا ، شیفرڈ تے گالینڈرین دے بوہت سارے کم (مجموعی طور اُتے تقریبا ۱۰۰۰ کم) مختلف مجموعےآں وچ شائع ہو چکے نيں۔ اواز نامہ (گنزارن) گنج نامہ کی جلد ۵ تے ۶ وچ شام‏ل نيں۔ نور ہاسکر (نیا کلسٹر) ایران وچ آرمینیائی اشاعتاں وچ تے فارسی اخبار (لائف گائیڈ) وچ شائع ہويا۔ ۔

هامبارتسوم گریگوریان اک ہور مشہور آرمینیائی موسیقار اے جس نے فرانس وچ تعلیم حاصل کيتی تے اس نے تہران وچ اک مخر گروپ (کومیتاس) تشکیل دتا۔ اس نے اک سو تو‏ں زیادہ کم (گروپ تے سولو گانے ، لوک گیتاں دا انتظام تے رومانس ، رومانس) ہور اسحاقیان تے ہوہنس شیراز ، مشہور آرمینی شاعراں د‏‏ی آٹسٹک نظماں ترتیب دتی نيں۔

موسیقی دے میدان وچ نمایاں ناں جداں:

ایمانوئل ملیک اصلانیان ، رزمیک اوہانیان ، وردان سہاکیان ، لوریس جیکنووریان ، روبن گریگوریان ، واروجان ہخبانڈین ہخبندیان ، ستنیک عقابیان ، رافیل میناسکانیان وغیرہ۔

کارو لکس "ایرانی روبوٹکس دا باپ"

تھیٹر تے سنیما دا فن۔

ایران دا آرمینیائی تھیٹر انیہويں صدی دے آخر وچ پیدا ہويا۔ اس صدی دے ۷۰ تے ۸۰ د‏‏ی دہائی وچ سب تو‏ں پہلے سکول ڈرامے تبریز ، تہران تے جولفہ نو وچ پیش کیتے گئے۔ تھوڑی دیر دے بعد ، تھیٹر اسکولاں تو‏ں نکلے تے انجمناں تے تھیٹر گروپاں وچ کرسٹلائز ہو گئے۔ ۱۸۸۱ وچ ، تہوار وچ آرمینیائی تھیٹر نال محبت کرنے والےآں د‏‏ی ایسوسی ایشن تشکیل دتی گئی تے عظیم ڈرامہ نگار گیبریل سنڈوکیان اور باصلاحیت آرمینیائی مصنف الیگزینڈر شیروان زادہ تے ہور دے کماں د‏‏ی نمائش کيتی گئی۔

اسی وقت ، یورپی کم ، خاص طور اُتے مولیئر دے ڈرامے پیش کیتے گئے۔ پروفیشنل تھیٹر گروپ اُتے مشتمل اے:

"میجردیچ تاشیان ، مینوئل ماروتیان ، کوستانی جوڑے نے ایران وچ آرمینیائی تھیٹر د‏‏ی تریخ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ۔

تھیٹر تے سنیما آرٹ دے میدان وچ ، نمایاں ناں جداں: "شاهین سرکیسیان، آربی اوانسیان، ساموئل خاچیکیان، لردا، مادام سیرانوش، آرامائیس آقامالیان، لوریک میناسیان، گریگور یقیکیان" دا ذکر کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

سائنس تے طب۔

سائنس دے میدان وچ اسيں سکندر باغدیانس دا ناں لے سکدے نيں۔

وانک چرچ۔

"تہران یونیورسٹی د‏‏ی فیکلٹی آف بیسک سائنسز د‏‏ی فیکلٹی کونسل دے رکن تے بائیو کیمسٹری اور فزیالوجی دے شعبے وچ البرز ایوارڈ حاصل کرنے والے نو معزز ایرانی سائنسداناں وچو‏ں اک ، بغدادیاں نے تائرواڈ تو‏ں اک نواں ہارمون دریافت کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ گلٹی ۔

سائنس دے میدان وچ ، اسيں دوسرے ناواں اُتے آندے نيں جداں:

گاگیک هواکیمیان (پیدائش ۱۹۱۱ مازندران وچ ) تہران یونیورسٹی وچ پروفیسر تے فرانسیسی اکیڈمی آف سائنسز دے رکن نيں۔

ہور ناواں وچ الیگزینڈر ابیان ، تے مارکر گریگورین (پیدائش ۱۹۴۰ تہران وچ ) ، شریف یونیورسٹی آف ٹیکنالوجی وچ فیکلٹی آف اسٹرکچرل انجینئرنگ دے سابق سربراہ ، طویل عرصے تو‏ں خلائی ڈھانچے اُتے بین الاقوامی کانفرنس دے صدر تے تحقیق دے بانیاں وچو‏ں اک نيں۔ ایہ میدان

ارضیات ، زلزلہ تے آتش فشاں دے میدان وچ ، مینوئل بربیرین (۱۹۴۵ وچ تہران وچ پیدا ہوئے) ایران د‏‏ی نمایاں شخصیتاں وچو‏ں اک سن ۔ اوہ متعلقہ شعبےآں وچ متعدد کماں دے مصنف نيں۔ اوہ ۱۹۷۱ دے ارضیا‏تی سروے دے ارضیا‏تی سروے دے بانی سن ۔ اس دے علاوہ ، ایران دا اپنا پہلا زلزلہ دا نقشہ تیار کرنا تے ایران دا پہلا ٹیکٹونک نقشہ تے ایران وچ نقائص دا پہلا نقشہ تے ایران وچ وڈے زلزلے دے مرکز دا پہلا نقشہ انہاں دے کماں وچ شام‏ل نيں۔

النوش تاریان "فلکیات د‏‏ی ماں" تے "ایرانی فلکی فزکس د‏‏ی سواݨی"

طب دے میدان وچ ( انیک اسٹیپانیان ) پہلی ایرانی سواݨی دنداں دا ڈاکٹر اے جو ۱۹۱۲ وچ تہران وچ پیدا ہوئی۔ اوہ ایران وچ جدید دندان سازی دے بانیاں وچو‏ں اک آرتین استپانیان د‏‏ی بیٹی سن۔ اپنی ابتدائی تعلیم تہران دے آرمینیائی اسکولاں تے جندرک اسکول وچ حاصل کرنے دے بعد ، اس نے اپنی اعلیٰ تعلیم دندان سازی دے شعبے وچ حاصل کيتی تے ۱۹۴۱ وچ اس شعبے وچ پہلی سواݨی دنداں دے ڈاکٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں گریجویشن کيتا۔

فن تعمیر

مشہور آرمینیائی تعمیرا‏تی انجینئرز وچ آودیس اوهانجانیان، مارکار گالستیانس، گابریل گورکیان، وارطان هوانسیان، اوژن آفتاندلیانس و رستم وسکانیانشام‏ل نيں۔

انجینئر گورگن پیچیکیان اک ہور مشہور آرمینی معمار کہ اس دا کم "نیشنل بینک د‏‏ی مرکزی شاخ ، مصلای(مسجد) تے شہر قم وچ سٹی بس ٹرمینل تے میڈیکل سکول ہوسکدا ا‏‏ے۔ ۔

آرمینیائی اشاعتاں۔

انیہويں صدی دے آخر تو‏ں ، اس وقت تہران د‏‏ی کم آبادی والی آرمینیائی کمیونٹی وچ آرمینی بولی د‏‏ی اشاعت د‏‏ی ضرورت سی۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں ، ایران وچ پہلی آرمینی بولی د‏‏ی اشاعت ، ہفتہ وار شوق (جس دا مطلب اے بھٹی) ، تہران وچ ۱۸۹۴–۱۸۹۷ / ۱۲۷۳–۱۲۷۶ تو‏ں تن سال تک شائع ہُندا رہیا۔

الیک ہفتہ وار دے پہلے شمارے دا پہلا صفحہ ، ۲۲ مارچ ۱۹۳۱۔

اس ہفتہ وار دے پبلشر اور فرنچائز پہلے دور وچ آندریاس بیگ نذاریان سن تے پہلے دور وچ اس دے ایڈیٹر جوہانس خان مسیحیان تے فیر ورٹینس پاپازیان سن ۔

ایران وچ دوسری آرمینی بولی د‏‏ی اشاعت ، هفت روزہ آستق آرِوِلیان (مطلب: مشرقی ستارہ) نے ۱۸۹۶ وچ تہران وچ کم شروع کيتا ، تے ۲۶ شمارے شائع ہوئے۔ اس ہفت روزہ دے بانی ، مالک تے برائے ناں ایڈیٹر مارکر مارکرین سن ، لیکن اس د‏ی تدوین اصل وچ سقراط خان گولوفین نے د‏‏ی تھی ۔

تہران وچ آرمینی کمیونٹی دے اندرونی مسائل تے مسائل دے حل دے لئی انہاں دو ہفتہ وار رسالے د‏‏ی مبالغہ آرائی نے انہاں دے درمیان کشیدگی تے مسلسل جھڑپاں پیدا کرنے د‏‏ی بنیاد فراہ‏م د‏‏ی تے ہور اشاعت دے مالی مسائل نے دونے اشاعتاں نو‏‏ں تقریبا اک نال بند کر دتا۔

ہفتہ وار رسالے شیوق تے استغ ارولین کی بندش دے بعد تہران وچ آرمینی بولی دے پریس د‏‏ی اشاعت وچ تقریبا ۱۵ سال دا وقفہ آیا۔

۱۹۱۲ تو‏ں ، تہران وچ آرمینی بولی د‏‏ی اشاعتاں د‏‏ی چھپائی دوبارہ شروع ہوئی ، جو اشاعت دے سال دے ترتیب وچ نيں :

• آرشالویس ہفتہ وار (۱۹۱۲)۔ اشاعت د‏‏ی مدت: چھ ماہ ( آرمینیائی انقلابی فیڈریشن د‏‏ی پارٹی دا عضو) ، مالک: ارسن (خان) میکائیلین ، ایڈیٹرز: ہووسیپ ہووانیسیان (ایچ۔ ایلمر) تے زورا ساگینی۔
• اراود ہفتہ وار (معنی صبح) – (۱۹۱۹–۱۹۲۰) ، نمبر: ستر شمارے (دشناکٹسیوون پارٹی دا دوسرا عضو) ، ایڈیٹر: ہوسپے ہوانسیان۔
• بابوچ کا مزاحیہ تنقیدی ہفتہ وار (معنی لولو)-(۱۹۳۳-۱۹۲۰) ، کھبے بازو تو‏ں وابستہ ، حائیک گاراگش نے ترمیم کيتی۔ ایہ اشاعت بعد وچ ہفتہ وار شائع ہوئی۔
• افق (معنی افق) – (1920 AD) ، کھبے تحریک د‏‏ی تریخ ، اشاعت د‏‏ی مدت: اک سال ، حق اشاعت: ہاروتیون پیٹروسین (H. جرمک) ، ایڈیٹر: سائمن سیمونین۔
• ایرانی آشخاتاوور (جس دا مطلب ایران دے مصائب نيں ) – (۱۹۲۰–۱۹۲۱) ، کھبے بازو دے موجودہ تو‏ں وابستہ ، مصنف: ہاروتیون پیٹروسیان۔ ایہ اشاعت پہلے ہفتہ وار تے بعد وچ ہر دوسرے دن شائع ہوئی۔ ۱۹۲۱–۱۹۲۳ تو‏ں ، ایہ فارسی وچ ایران دے مصائب دے عنوان تو‏ں شائع ہويا۔
• نورگیانک ویکلی (جس دا مطلب اے نويں زندگی) – (۱۹۲۷–۱۹۲۷) ، حق اشاعت: سٹیپان خانابیان تے فیر ورتان ہووانیسیان ، ایڈیٹر: اونک میختاریان۔ نورجیانک ہر دوسرے دن شائع ہُندا سی۔
• گاقاپار (معنی عقیدہ) – (۱۹۲۵–۱۹۲۷) ، سماجی ، سیاسی تے ادبی اشاعت ، حق اشاعت: اے۔ بیگین ، ایڈیٹر: اے۔ غزاریان ، اس اشاعت دا مقصد ، جو ہر دوسرے دن شائع ہُندا سی ، دنیا بھر وچ بکھرے ہوئے آرمینی باشندےآں (اس معاملے وچ ایران دے آرمینیائی) نو‏‏ں اس نظریے اُتے عمل کرنے اُتے آمادہ کرنا سی جو سوویت آرمینیا وچ غالب سی۔

سال ۱۹۲۷–۱۹۳۱ دے دوران تہران وچ آرمینی بولی د‏‏ی کوئی اشاعت شائع نئيں ہوئی۔ ۱۹۳۱ وچ آلیک ہفتہ وار کم کرنا شروع کيتا۔

• پیمان ثقافتی سہ ماہی
• آلیک (اخبار)
• رافی ، سالنامہ ، تقویم (۱۹۴۱)
• نائیری، سالنامہ، کیلنڈر (۱۹۵۳)
• ارارات (۱۹۶۰/۱۹۶۰) اراراٹ اسپورٹس ماہانہ لائسنس یافتہ سی تے اس دے ایڈیٹر انچیف ، اراکٹ کلب دے ڈائریکٹر سوک ساگینین نے انتظام کيتا سی۔

جولفا ، اصفہان وچ متعدد آرمینی اشاعتاں

• نور جوقایی لِرابر (میسنجر آف نیو جولفا) – (۱۹۰۴ تو‏ں 1908 AD) مذہبی تے خبراں دا ماہانہ ، مالک بگراڈ ورتازاریان دا مالک تے ایڈیٹر
• نور جوقایی آودابار (۱۹۰۸–۱۹۱۱) مذہبی تے خبراں دا ہفتہ وار وینک پرنٹنگ ہاؤس وچ شائع ہويا۔

"تبریز وچ آرمینیائی اشاعتاں د‏‏ی اک وڈی تعداد"

• گوردز (کم)-(۱۹۰۳) مذہبی تے نیوز ویکلی ایڈیٹر انچیف خلیفہ یاقیش مورادیان ، آذربائیجان دے آرمینی باشندےآں دے خلیفہ
• آراوُد(بامداد) اک ہفتہ وار سی ، فیر تن روزہ سیاسی ، سماجی ، ادبی تے معاشی اشاعت ، تبریز د‏‏ی آرمینیائی دشناکٹسیوون پارٹی دا اک عضو۔
• آقاقان (۱۹۱۲–۱۹۱۳) آغاخان دیہا‏تی ایسوسی ایشن دا سہ ماہی۔
• گغاسر (آرٹ فرینڈ)-(۱۹۱۹ ) تبریز وچ آرمینیائی اسکول دے طلباء دا ادبی تے فن ماہانہ مشاق ہوہانسیان دے چیف ایڈیٹر
• آیگ(۱۹۱۲–۱۹۲۲) تن روزہ سیاسی تے سماجی جریدہ ا‏‏ے۔
• ورلیک (ترقی) – (۱۹۵۲) سیاسی ، سماجی تے ادبی ہفتہ وار۔

ایران وچ آرمینیائی چرچ دا نظام تے اس دا کردار

آرمینیائی اپاسٹولک چرچ دا لوگو۔

آرمینیاں د‏‏ی زندگی وچ چرچ دا بہت اہ‏م کردار ا‏‏ے۔ تمام آرمینیائی مذہبی تقریبات ، پیدائش تو‏ں لے ک‏ے موت تک ، چرچ وچ منعقد ہُندیاں نيں۔ تمام ادوار وچ ، آرمینیائیاں دے اس علاقے وچ آباد ہونے دے بعد ، انہاں نے پہلے اک چرچ بنایا تے فیر طلباء نو‏‏ں تعلیم دینے دے لئی اک کلاس روم قائم کيتا۔

آرمینیائی اپاسٹولک چرچ : آرمینیائیاں د‏‏ی اکثریت اس چرچ د‏‏ی رکن اے ، جو کہ سب تو‏ں قدیم آرمینیائی چرچ ا‏‏ے۔

"یقینا، ایہ گل قابل ذکر اے کہ آرمینیائی چرچ نو‏‏ں آرمینیائی اپوسٹولک تے نیشنل چرچ دے ناں تو‏ں منسوب کرنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ اس چرچ د‏‏ی بنیاد یسوع مسیح دے بارہ رسولاں وچ تو‏ں دو نے رکھی سی۔ تے اسنو‏ں آرمینیائی چرچ کہنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ صرف آرمینیائی ہی اس چرچ دے ممبر بن سکدے نيں۔ اس وجہ تو‏ں ، آرمینیائی چرچ دا اپنی برادری تو‏ں باہر تے غیر آرمینی بولی وچ کوئی مذہبی پروپیگنڈا نئيں اے ، تے غیر آرمینی بولی وچ اسکولاں تے گرجا گھراں وچ مذہبی علوم د‏‏ی تعلیم عام نئيں ا‏‏ے۔

کچھ غلطی تو‏ں آرمینیائی چرچ نو‏‏ں گریگورین چرچ کہندے نيں ، اک غلطی جو اس حقیقت تو‏ں پیدا ہُندی اے کہ گریگور لوسورچ ( گریگوری دتی الیومینیٹر ) نے عیسائیت نو‏‏ں چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ آرمینیا دا سرکاری مذہب بنا دتا جدو‏ں کہ آرمینیائیاں نے اس د‏ی بنیاد رکھی۔ پہلی صدی عیسوی تو‏ں یسوع مسیح دے رسولاں د‏‏ی طرف تو‏ں ، اس وجہ تو‏ں چرچ آرمینیائی اپاسٹولک چرچ کہلاندا ا‏‏ے۔

۱۹۶۱ تو‏ں ۱۹۹۹ تک ، آرچ بشپ اردک منوکیان تہران مدرس‏ے دے لیڈر سن ، تے ہن انہاں د‏‏ی جگہ بشپ سیبوہ سرکسیان لے رہے نيں۔

ایران وچ ایپسکوپل دے تن علاقے نيں:

آذربائیجان د‏‏ی آرمینی خلافت دا علاقہ ، تہران د‏‏ی آرمینی خلافت ، اصفہان د‏‏ی آرمینی خلافت ۔ آرمینیائی کیتھولک ، پروٹسٹنٹ ، اخوان ، ایڈونٹسٹ ، تے اجتماعی گرجا گھر ، جو انقلاب دے بعد فعال ہو گئے ، ایران وچ موجود نيں تے کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔

آرمینیائی گرجا گھر۔

تہران دے گرجا گھراں وچ اسيں سرپ جارج چرچ ، سینٹ میری چرچ (تہران) تے ہولی سرکس چرچ دا ناں لے سکدے نيں۔

قجر دور وچ آرمینیائی سوانیاں۔

تہران دے پرانے گرجا گھر ہو سکدے نيں:

چرچ آف سینٹ تھڈیوس تے سینٹ بارتھولومیو۔

تہران دے آرمینی باشندےآں نے اپنا پہلا چرچ ۱۷۶۸ وچ ناصری دور وچ تہران د‏‏ی ترقی تو‏ں پہلے حضرت عبدالعظیم گیٹ بازار دے مغربی کنارے آرمینیائی نامی اک گلی وچ تعمیر کيتا سی۔ ۔

تہران وچ سینٹ جارج چرچ

"یہ چرچ ۱۸ ويں صدی دے آخر وچ تہران وچ دوسرا آرمینیائی چرچ ا‏‏ے۔ کنودنتیاں دے مطابق ، اس چرچ د‏‏ی اصل عمارت ارمینی باشندےآں دے مذہبی فرائض د‏‏ی انجام دہی دے لئی اک چھوٹی قربان گاہ دے طور اُتے (هوسپیان) و (استپانیان) نامی اس محلے وچ رہنے والے دو آرمینی باشندےآں نے بنائی سی۔ مذکورہ محلے وچ رہنے والے آرمینی باشندے ۱۷۹۵ عیسوی وچ آغا محمد خان قاجر د‏‏ی قفقاز دی مہمات دے بعد پکڑے گئے تے قرا باغ دے علاقے تو‏ں تہران ہجرت کر گئے۔ ۱۷۹۸ وچ فتح علی شاہ قاجار دی حکومت دے بعد ، جولفہ ، اصفہان تے تبریز وچ رہنے والے کچھ آرمینی کاریگر تہران آئے تے انہاں وچو‏ں کچھ قزوین گیٹ محلے وچ آباد ہوئے تے اس دے نتیجے وچ اس محلے وچ آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد ودھ گئی۔ چونکہ چھوٹی قربان گاہ ہن پڑوس وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں د‏‏ی مذہبی ضروریات نو‏‏ں پورا نئيں کر سکدی سی ، اس لئی موجودہ چرچ ۱۸۸۴ وچ اس جگہ اُتے تعمیر کيتا گیا سی۔ ۔

تہران دے ہور گرجا گھراں وچ شام‏ل ہونا چاہیے:

مرزا کچک خان اسٹریٹ اُتے بلیشڈ ورجن مریم دا چرچ ، واحدیہ وچ ہولی ٹارگمانچٹس دا چرچ ، ہشمتیہ وچ چرچ آف دتی ہولی وارٹن ، ماجدیہ وچ سینٹ گریگوری لاسواریچ کا چرچ تے دیہوانک وچ ہولی میناس دا چرچ ۔

کیتھولک آرمینی باشندےآں دا اک چرچ وی اے جس دا ناں سینٹ گریگوری لوسوورچ اے ، جو ۱۹۵۰–۵۴ وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ آرمینیائی پروٹسٹنٹ چرچ ، جو ۱۹۴۶ وچ قائم ہويا ، سینٹ جان دتی بپٹسٹ کہلاندا ا‏‏ے۔

ایران دے ہور شہراں وچ ہور مشہور تے پرانے آرمینیائی گرجا گھراں وچ شام‏ل نيں:

اس نے اس دا ناں " وانک چرچ ، سینٹ اسٹیفن چرچ ، قارا چرچ ، آبادان آرمینیائی چرچ ، مامورا آرمینیائی چرچ" رکھیا۔

ڈیموگرافک کمپوزیشن

قجر دور دے دوران تہران وچ آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد (جان ہانانیان دے اعداد و شمار دے مطابق)

سال۔	خاندان۔	آدمی	عورت	کل۔
۱۸۴۹ عیسوی۔	۷۵۔	۱۶۲۔	۔	۳۱۰ افراد۔
۱۸۷۲۔	۱۵۷۔	-	-	۷۵۰ افراد۔
۱۸۸۰ عیسوی	۲۴۱۔	-	-	۱٬۱۷۷ افراد۔
۱۹۰۳ عیسوی۔	۳۲۰۔	-	-	۱٬۴۵۰ افراد۔
۱۹۱۳ عیسوی	۵۷۵۔	۱٫۵۰۵۔	۱٬۴۰۰۔	۲٬۹۰۵ افراد۔
۱۹۲۲۔	-	۱٬۶۳۳۔	۱٬۶۱۴۔	۳٬۲۴۷ لوک۔

ناصر الدین شاہ دے دور وچ چلوا پنڈ دے آرمینی۔

۱۸۸۰ وچ تہران دے آس پاس دے دیہات وچ آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد ( ارنسٹ ہولزر دے مطابق)

پنڈ۔	خاندان۔	آدمی	عورت	کل۔
وانک پنڈ۔	۔	۵۷۔	۴۹۔	۱۰۶ افراد۔
سبق دا پنڈ۔	۔	۳۸۔	۴۰۔	۷۸ افراد۔
تسيں نے پنڈ کھایا۔	۷۔	۔	۔	۳۳ افراد۔
بومہن دہکدہ۔	۷۔	۔	۳۳۔	۶۲ افراد۔
کل۔	۵۶۔	۔	۱۳۳۔	۲۷۹ افراد۔

قجر دور دے دوران اصفہان وچ جولفا آرمینیائیاں د‏‏ی تعداد (المار ہوسپیان دے اعدادوشمار دے مطابق)

سال۔	آرمینیائیاں د‏‏ی تعداد
۱۸۵۱ عیسوی۔	۲٬۵۸۶ لوک۔
۱۸۸۰ عیسوی	۲٬۶۹۲ افراد۔
۱۹۰۳ عیسوی۔	۳٬۴۵۰ افراد۔
۱۹۱۶۔	۳٬۷۴۸ لوک۔
۱۹۲۰ عیسوی	۳٬۱۰۹ افراد

۱۸۸۰ وچ تن علاقےآں وچ آرمینیاں د‏‏ی تعداد د‏‏ی مردم شماری دے مطابق اصفہان د‏‏ی آرمینیائی خلافت (: تھلے لکھے دے طور اُتے سی سرخس ۵٬۶۵۵ لوک، شہر کرد ۲٬۸۹۵ لوک، فرائیڈن خطے ۶٫۵۸۹ لوکاں)

تبریز وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد (المار ہوسپیان دے اعداد و شمار دے مطابق) ۱۸۳۲ وچ ۵۰۰ خاندان تبریز وچ رہندے سن جو ۱۸۳۸ وچ ۵۸۰ خانداناں تک پہنچے جنہاں وچ ۲٬۵۸۰ افراد شام‏ل سن ۔ ۱۹۱۲ وچ تبریز وچ آرمینیائیاں د‏‏ی تعداد ۴۰۰۰ تک پہنچ گئی۔

آذربائیجان دے شہراں تے دیہاتاں وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد تبریز دے علاوہ (نذر گوروین دے مطابق)

شہر۔	۱۸۷۲ وچ آرمینیائیاں د‏‏ی تعداد	۱۹۱۲ وچ آرمینیائیاں د‏‏ی تعداد
وادی شام وادی ارد گرد دے آرمینیائی دیہات دے نال۔	۲۵ خاندان۔	-
کھوئے شہر دے اطراف آرمینیائی دیہات دے نال۔	۷۴ خاندان	۱۵۰۰ افراد۔
مکو شہر دے ارد گرد آرمینیائی دیہات دے نال۔	۳۳۰ خاندان	۷۵۰ افراد۔
شہر دے ارد گرد ۲۵ آرمینی پنڈ دے نال سلماس۔	۹۷۳ خاندان۔	۱۲٬۰۰۰ افراد۔
ارمیا شہر دے ارد گرد ۱۶ آرمینی دیہات دے نال۔	۴۶۴ خاندان۔	۵٬۵۰۰ افراد۔
شہر دے اردگرد ۸ آرمینیائی دیہات دے نال بارندوز۔	۱۵۹ خاندان۔	-
شہر دے اردگرد ۷ آرمینیائی دیہات دے نال ناگادیہ شہر۔	۴۲۳ خاندان۔	۸۰۰ افراد۔
ساوجبولگ (اردبیل) شہر دے ارد گرد ۳ آرمینی پنڈ دے نال۔	۴۵ خاندان۔	-
شہر دے ارد گرد ۴ ارمینی دیہات دے نال مراگہ۔	۳۵ خاندان۔	۱۲۵۰ افراد
اردبیل۔	۲۰ خاندان۔	-
میاندوآب شہر دے آس پاس ۳ آرمینیائی دیہات دے نال۔	۹۰ خاندان۔	۸۵۰ افراد۔
ارسباران۔	-	۶٬۰۰۰ افراد۔
کل۔	۲٬۶۳۸ خاندان	۲۸٬۶۵۰ افراد

۱۸۵۶ وچ دوسرے قصبےآں تے دیہات وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد (المار ہوسپیان دے مطابق)

شہر۔	آرمینیائیاں د‏‏ی تعداد
رشت	۶۰ خاندان۔
بندر انزالی۔	۱۰ خاندان۔
بابل	۵۰ خاندان۔
گورگن۔	۵۰ خاندان۔
شاہرود	۱۰ افراد۔
زنجان۔	۲۰ افراد۔
شیراز	۷۰ افراد۔
بوشہر بندرگاہ۔	۱۵۰ افراد۔
خرکان اس دے ۴ آرمینی پنڈ دے نال	۱۲۰۰ افراد
ملیئر اپنے ۳ آرمینی پنڈ دے نال	۵۰۱ افراد۔
۱۰ ارمینی پنڈ دے نال ٹیٹنس۔	۹۸۰ افراد۔
کامرہ ضلع اپنے ۱۵ ارمینی پنڈ دے نال	۲٬۳۹۰ لوک۔
بوروار ، دے مغرب گلپایگان اس دے ۹ آرمینیائی دیہاتاں نال	۲٬۰۶۳ لوک۔
فریدن اپنے ۲۱ آرمینی پنڈ دے نال۔	۶٬۵۱۷ لوک۔

تہران د‏‏ی آرمینی خلافت دے اعدادوشمار دے مطابق دوسرے شہراں وچ رہنے والے آرمینی باشندےآں د‏‏ی تعداد: << ارمیا ، ۱۹۴۸ وچ ، ۳٬۰۰۰ افراد۔ اراسبران ، ۱۹۳۰ وچ ۵۱۰ خاندان۔ ۱۹۱۷ وچ سلماس ، ۵۹۱ خاندان۔ مشہد ، ۱۹۶۶ وچ ، ۳۲۰ افراد۔ ہمدان ، ۱۸۵۶ وچ ۴۰ خاندان ، اراک ، ۱۹۵۰ وچ ۸۰۱ افراد۔ ۱۹۳۳ وچ ۲۲ آرمینی دیہات دے نال باربروڈ ، ۹۳۷ خاندان۔ کامرہ ، ۱۹۵۲ وچ ، اس علاقے دے ست دیہات وچ ۲۱۸۵ افراد۔ ۱۹۳۲ وچ ، اس علاقے وچ ۱۵ آرمینیائی دیہات سن جنہاں د‏‏ی آبادی ۴٬۱۵۶ سی۔ خرقان (قراقان) ، ۱۹۴۰ وچ چار آرمینیائی دیہات دے نال ، دو ہزار افراد۔ رشت ، ۱۹۳۴ وچ ۵۱۵ تے ۱۹۸۹ وچ ۴۳ خاندان۔ اہواز ، ۲۰۰۳ وچ ، ۶۰ خاندان۔ چہارمحل تے بختیاری ۱۹۶۳ وچ اس خطے وچ آرمینیائیاں د‏‏ی آبادی ۴٬۳۰۰ تک پہنچ گئی۔ >>

متعلقہ لیکھ

• ایرانی آرمینیا (۱۵۰۲–۱۸۲۸)

متعلقہ مضامین

• آرمینیا د‏‏ی تریخ
• ایرانی آئینی تحریک وچ آرمینی۔
• ایران عراق جنگ وچ آرمینیائی۔
• ایرانی فٹ بال وچ آرمینیائی
• بکھرے ہوئے آرمینیائی کمیونٹی۔
• ایرانی آرمینیائی قومی کھیل مقابلہ (آرمینیائی اولمپکس)
• ایران وچ پرنٹنگ انڈسٹری دا پس منظر
• ایران دے آرمینی باشندےآں د‏‏ی لسٹ
• آرمینیائی معماراں د‏‏ی لسٹ
• آرمینیائی ڈائریکٹرز د‏‏ی لسٹ

حاشیہ ۱۔

حاشیہ ۲۔

حوالے

• آدمیت، فریدون (۱۳۵۴). امیرکبیر و ایران. ج. اول. ص. 357.
• اقبال آشتیانی، عباس (۱۳۶۳). میرزا تقی خان امیرکبیر. ص. 158.
• بامداد، مهدی (۱۳۵٧). [[شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری]]. ج. اول. ص. 492.
• جواهر کلام، عبدالعزیز (۱۳۵٧). تریخ تهران.
• رائین، اسماعیل (۱۳۵۶). ایرانیان ارمنی.
• شهری، جعفر (۱۳۵٧). تهران قدیم.
• صالحی، عباسعلی. هم میهنان نقش آفرین مسیحی.
• صدر هاشمی، محمد (۱۳۶۳–۶۴). تریخ جراید و مجلات ایران.
• ارامنه و سینمای ایران."> 
• گورویانس، نازار (۱۹۶۸). ارمنیان ایران.
• لازاریان، ژانت د. (۱۳۸۸). دانشنامه ایرانیان ارمنی. انتشارات هیرمند.
• هاوان، آلفرد (۱۳۹۰). ورزشکاران نامی ارمنی ایرانی. انتشارات نائیری.
• هویان، آندرانیک (۱۳۸۰). ارمنیان ایران. انتشارات مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدنها با همکاری انتشارات هرمس.
• رستم‌التواریخ، محمد هاشم (۱۳۴۸). رستم‌التواریخ.
• "{{{title}}}". نقش جامعه ایرانیان ارمنی در ظهور معماری مدرن شهر تهران. https://web.archive.org/web/20140801091744/http://www.isa.org.ir/sites/default/files/7_3.pdf. 
• "{{{title}}}". تصویری از موج دوم بازگشت ارامنه به ارمنستان شوروی. http://oldfarsi.hooys.com/Aramaneye_Iran/F_93_Tasviri_Az_Moje_Dovvome_Bazgashte_Aramaneye_Iran_Be_Armanestane_Shoravi.htm. 
• https://web.archive.org/web/20181026110041/http://www.iranicaonline.org/articles/armenians-of-modern-iran
• http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-vi

• آدمیت ، فریدون ( آدمیت آدمیتامیرکبیر تے ایران ۔ پہلے ۔ تہران۔ ص. آدمیت آدمیت
• اقبال آشتیانی ، عباس ( اقبال آشتیانی اقبال آشتیانیمرزا طغیٰ خان امیرکبیر ۔ تہران۔ ص. اقبال آشتیانی اقبال آشتیانی
• اوانسیان، آرا ( اوانسیان، آرا ( اوانسیان، آرا (پیمان ثقافتی سہ ماہی سترہواں سال (۶۶)۔
• باغداساریان، ادیک ( باغداساریان، ادیک ( باغداساریان، ادیک ("تہران د‏‏ی آرمینیاں د‏‏ی تریخ اُتے اک نظر" (پی ڈی ایف) تہران۔
• بامداد ، مہدی ( بامداد بامداد۱۲ ويں ، ۱۳ويں تے ۱۴ ويں صدی ہجری وچ ایرانی مرداں د‏‏ی سیرت ۔ پہلے ۔ تہران۔ ص. بامداد بامداد
• تکمیل همایون، دکتر ناصر ( تکمیل همایون، دکتر ناصر ( تکمیل همایون، دکتر ناصر (پیمان ثقافتی سہ ماہی اٹھويں سال (۲۸)۔
• جواهر کلام، عبدالعزیز ( جواهر کلام، عبدالعزیز ( جواهر کلام، عبدالعزیز (تہران د‏‏ی تریخ تہران۔
• خرازی، علی رضا؛ فرهنگ، سید احمد؛ بایبوردی، حسین؛ داودیان، وارطان؛ برهان، حسن علی؛ ( خرازی، علی رضا؛ فرهنگ، سید احمد؛ بایبوردی، حسین؛ داودیان، وارطان؛ برهان، حسن علی؛ ( خرازی، علی رضا؛ فرهنگ، سید احمد؛ بایبوردی، حسین؛ داودیان، وارطان؛ برهان، حسن علی؛ (وحید د‏‏ی یاداں (۱۷)
• رائین ، اسماعیل ( رائین رائینآرمینی ایرانی ۔ تہران۔
• شهری ، جعفر ( شهری شهریپرانا تہران ۔ تہران۔
• صالحی، عباسعلی. اسيں وطن عیسائی کردار ادا کردے نيں ۔ تہران۔
• صدر هاشمی، محمد ( صدر هاشمی، محمد ( صدر هاشمی، محمد (ایرانی اخبارات تے رسالے د‏‏ی تریخ اصفہان۔
• قوکاسیان، هراند ( قوکاسیان، هراند ( قوکاسیان، هراند (ارمغان میگزین ۔ سینتِیہويں مدت (۵ تے ۶)۔
• گروه تحقیق و پژوهش سینما ( گروه تحقیق و پژوهش سینما ( گروه تحقیق و پژوهش سینما (آرمینیائی تے ایرانی سنیما ، تہران: روزانہ کار پبلی کیشنز ، آئی ایس بی این۔ گروه تحقیق و پژوهش سینما (
• گورویانس، نازار ( گورویانس، نازار ( گورویانس، نازار (ایران دے آرمینی ۔ تہران۔
• لازاریان ، جینٹ ڈی۔ ( لازاریان لازاریانآرمینی ایرانیاں دا انسائیکلوپیڈیا ۔ ہلمند پبلیکیشنز آئی ایس بی این۔ لازاریان لازاریان
• ملکی، آنوشیک ( ملکی، آنوشیک ( ملکی، آنوشیک (پیمان ثقافتی سہ ماہی چودھواں سال (۵۴)
• هاوان، آلفرد ( هاوان، آلفرد ( هاوان، آلفرد (مشہور ایرانی ارمینی کھلاڑی ۔ نیری پبلی کیشنز۔ آئی ایس بی این۔ هاوان، آلفرد ( هاوان، آلفرد (
• هویان ، اندرانک ( هویان هویانایران دے آرمینی ۔ ہرمیس پبلی کیشنز دے تعاون تو‏ں تہذیباں دے مکالمہ دے بین الاقوامی مرکز د‏‏ی اشاعت آئی ایس بی این۔ هویان هویان
• رستم‌التواریخ الطوارق ، محمد ہاشم ( رستم‌التواریخ رستم‌التواریخرستم‌التواریخ ۔ محمد مشیری د‏‏ی کوششاں تو‏ں تہران۔
• «ارمنیان ایران» پیمان ثقافتی سہ ماہی ستارھواں سال (۶۴)۔ «ارمنیان ایران» «ارمنیان ایران»
• «ارمنیان و مجلس» پیمان ثقافتی سہ ماہی تیرھواں سال (۴۸)۔ «ارمنیان و مجلس» «ارمنیان و مجلس»
• «نقش جامعه ایرانیان ارمنی در ظهور معماری مدرن شهر تهران» (پی ڈی ایف) ۔ یکم اگست ۲۰۱۴ نو‏‏ں اصل (پی ڈی ایف) تو‏ں آرکائیو شدہ۔
• «تصویری از موج دوم بازگشت ارامنه به ارمنستان شوروی» ۔"
• https://web.archive.org/web/20181026110041/http://www.iranicaonline.org/articles/armenians-of-modern-iran
• http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-vi

بیرونی ربط۔

• "{{{title}}}". رادیو مرز، ارمنی‌ها. https://radiomarz.libsyn.com/episode-11. 
• "{{{title}}}". مستندی دربارهٔ ارمنی‌های ایران. http://www.aparat.com/v/Oc4Ye#. 
• «رادیو مرز، ارمنی‌ها». دریافت‌شده در ۲ مرداد ۱۳۹۹.
• «مستندی دربارهٔ ارمنی‌های ایران». دریافت‌شده در ۳ مارس ۲۰۱۷.

• Armenakyan, Nazik. "A Portrait of Armenian Women In Iran". Chai Khana. https://web.archive.org/web/20210123173955/https://chai-khana.org/en/story/446/a-portrait-of-armenian-women-in-iran. 

ہور پڑھو۔

• Amurian, A.; Kasheff, M. (December 15, 1986). "Armenians of Modern Iran". http://www.iranicaonline.org/articles/armenians-of-modern-iran.