ہاکی
ہاکی گیند تے ہاکی نال کھیڈی جان آلی اک کھیڈ اے جینوں دنیا چ چوکھا کھیڈیا جاندا اے۔ ایہ دو ٹیماں دے وشکار ہوندا اے تے ہر ٹیم چ سولاں کھڈاری ہوندے نیں۔ اے کھیڈ مرداں تے عورتاں چ چوکھی مقبول اے۔
ہاکی ایشیا، یورپ، آسٹریلیا، نیوزی لینڈ ، جنوبی افریقہ تے ارجنٹینا دے دیساں چ شوق نال کھیڈی جاندی اے۔
ہاکی (Hockey) دنیا دی قدیم تے مشہور کھیلاں وچ شمار ہُندی اے۔
سنہ 1971 وچ منعقدہ پہلے ہاکی ورلڈ کپ دی کہانی وڈی دلچسپ اے جو پاکستان دی اس ایونٹ دی میزبانی توں محرومی اُتے شروع ہوئے کے اس دے عالمی چیمپیئن بننے اُتے ختم ہُندی اے۔
درحقیقت ایہ ایئرمارشل نور خان دی شخصیت سی جنھاں نے ہاکی ورلڈ کپ دے خیال نوں حقیقت دا روپ دینے وچ اہم کردار ادا کيتا۔
انھاں نے سنہ 1969 وچ لاہور وچ منعقدہ بین الاقوامی ہاکی ٹورنامنٹ دے موقع اُتے مجوزہ ورلڈ کپ دی خوبصورت ٹرافی انٹرنیشنل ہاکی فیڈریشن دے اس وقت دے صدر رینی فرینک نوں پیش کيتی۔ انھاں نے ایہ وی کہیا کہ جے ایہ ورلڈ کپ پاکستان وچ منعقد ہُندا اے تاں اوہ تمام ٹیماں دے سفری تے ہور اخراجات وی برداشت کرن گے۔
پہلے ورلڈ کپ دی میزبانی پاکستان نوں ملی لیکن اس وقت دے خراب سیاسی حالات دے سبب ورلڈ کپ دا انعقاد ایتھے ممکن نہ ہوئے سکیا۔ انڈین ہاکی ٹیم دے پاکستان وچ کھیلنے دے حوالے توں وی ملک وچ شدید رد عمل دیکھنے وچ آیا۔
اس دوران ورلڈ کپ دی میزبانی انڈیا نوں دینے دی بازگشت وی سنائی دتی لیکن پاکستان نے واضح کر دتا کہ جے عالمی کپ دی میزبانی انڈیا نوں دتی گئی تاں اوہ اس وچ شرکت نئيں کريں گا، بالآخر مارچ 1971 وچ انٹرنیشنل ہاکی فیڈریشن نے پہلا ورلڈ کپ ہاکی ٹورنامنٹ سپین دے شہر بارسلونا وچ منعقد کرنے دا اعلان کر دتا۔
پاکستانی ہاکی دا عروج
سودھوسٹھ تے ستّر دے عشرے وچ پاکستانی ہاکی دی بالادستی دی خوبصورت یاداں وچ روم تے میکسیکو اولمپکس دے بعد بارسلونا دے ورلڈ کپ نوں نمایاں حیثیت حاصل اے۔
ایہ اوہ دور سی جدوں پاکستانی ہاکی ٹیم نے سنہ 1968 وچ میکسیکو اولمپکس تے سنہ 1970 وچ بنکاک ایشین گیمز جیتنے دے بعد سنہ 1971 وچ بارسلونا وچ پہلا ورلڈ کپ جیت کر ہاکی دا گرینڈ سلیم مکمل کيتا۔
اس فاتح ٹیم دے کپتان خالد محمود سن ۔
24 اکتوبر 1971 نوں کھیلے گئے فائنل وچ پاکستان نے میزبان ملک سپین نوں اک گول توں شکست دتی سی، ایہ فیصلہ کن گول فل بیک اخترالاسلام نے پنالٹی کارنر اُتے کيتا سی۔
سب توں قیمتی گول
سودھوسپین دے خلاف فائنل وچ وننگ گول کرنے والے فل بیک اخترالاسلام توں جے پُچھیا جائے کہ اوہ گول کِداں ہويا سی تاں اوہ اک لمحے دے لئی اس دے سحر وچ کھو جاندے نيں تے فیر کہندے نيں ’اس گول نوں کِداں ُبھلایا جا سکدا اے جس نے پاکستان نوں ورلڈ چیمپیئن بنایا ہو۔‘
’وہ چوتھا پنالٹی کارنر سی جو ميں نے لیا سی تے سجے جانب ہٹ لگائی سی۔‘
اخترالاسلام کہندے نيں ’کسی وی کھلاڑی دے لئی اس توں زیادہ خوشی دا موقع کوئی تے نئيں ہوئے سکدا جدوں آپ نے پاکستان دی گرین شرٹ پہنی ہوئے۔ چاند تارے والا نشان آپ دے دل اُتے سجا ہوئے۔ قومی ترانہ بجے تے قومی پرچم لہرانے لگے۔ انہاں احساست نوں لفظاں وچ بیان کرنا ممکن نئيں۔‘
اخترالاسلام دے لئی ایہ فائنل اس لئی وی اہم سی کہ ہالینڈ دے خلاف گروپ میچ وچ انہاں دی سٹک توں ٹائیز کراؤزے زخمی ہوگئے سن جس اُتے انھاں اک میچ دے لئی معطل کر دتا گیا سی۔
کپتان خالد محمود کہندے نيں ’فائنل کھیلدے وقت ساڈے ذہن وچ سپین دے خلاف گروپ میچ اچھی طرح یاد سی جس وچ امپائر نوں اچانک تبدیل کر دتا گیا سی تے سانوں جان بجھ کر ہروایا گیا سی۔ پاکستان نے امپائرنگ اُتے باضابطہ احتجاج وی کيتا سی لیکن اس احتجاج نوں مسترد کر دتا گیا سی۔ ايسے شکست دی وجہ توں ٹورنامنٹ وچ ساڈی پوزیشن وی خراب ہوئے گئی سی۔‘
اخترالاسلام کہندے نيں ’اک وقت ایسا وی آیا سی جدوں پاکستانی ٹیم ورلڈ کپ توں باہر ہونے دے خطرے توں دوچار ہوئے گئی سی۔ ایداں دے وچ ایہ اتفاق ہويا کہ جاپان نے ہالینڈ نوں اک گول توں شکست دے دتی تے پاکستانی ٹیم نے سیمی فائنل دے لئی کوالیفائی کر ليا۔‘
تنویر ڈار دا شمار اپنے دور دے پنالٹی کارنر دے بہترین کھلاڑیاں وچ ہُندا سی۔
مضبوط جسم دے مالک تنویر ڈار سنہ 1971 دے عالمی کپ وچ بہترین فارم وچ سن ۔ انھاں نے پاکستان دے پہلے میچ وچ ، جو اولمپک سلور میڈلسٹ آسٹریلیا دے خلاف سی، ہیٹ ٹرک دی تے دو دے مقابلے وچ پنج گول دی جیت وچ فیصلہ کن کردار ادا کيتا۔ ایہ ورلڈ کپ دی تریخ دی پہلی ہیٹ ٹرک سی۔
تین روز بعد پاکستان تے ہالینڈ دے میچ وچ جو تن تین گول توں برابر رہیا سی۔ تنویر ڈار نے اک بار فیر حریف ٹیم دے گول نوں صحیح نشانے اُتے رکھدے ہوئے اک ہور ہیٹ ٹرک کر پائی۔
سیمی فائنل تک اوہ چار میچاں وچ اٹھ گول کر چکے سن لیکن انڈیا دے خلاف سیمی فائنل وچ انہاں دا انہاں فٹ ہوئے جانا پاکستانی ٹیم دے لئی بہت وڈا دھچکہ سی۔
جب رشید جونیئر نے تنویر ڈار دے اک سکوپ اُتے گیند قابو کردے ہوئے انڈیا دے خلاف گول کر کے مقابلہ برابر کر دتا تاں اپنے ہاف وچ کھڑے ہوئے تنویر ڈار خوشی وچ ہويا وچ اچھلے لیکن زمین اُتے آندے ہوئے انہاں دا گھٹنا بھاری جسم دا بجھ برداشت نہ کر سکیا تے مڑ گیا۔ تنویر ڈار نوں میدان توں باہر لے جایا گیا تے انہاں دے لئی ورلڈ کپ اوتھے ختم ہوئے گیا تے اوہ فائنل نہ کھیل سکے۔
تنویر ڈار دے باہر جانے دے بعد پاکستانی ٹیم نوں میچ ختم ہونے توں تیرہ منٹ پہلے پنالٹی کارنر ملا۔ اس موقع اُتے کپتان خالد محمود نے ویہہ سالہ نوجوان فل بیک منورالزماں نوں ہٹ لگانے دے لئی کہیا۔
اس وقت مقابلہ اک اک توں برابر سی۔ منورالزماں دا ایہ بین الاقوامی کریئر دا محض دوسرا میچ سی تے انھاں پہلی بار پنالٹی کارنر مارنے دا موقع ملیا سی جس اُتے انھاں نے گول کر کے پاکستانی ٹیم نوں فیصلہ کن برتری دلا دتی تے فائنل وچ پہنچیا دتا۔
منورالزماں انڈیا دے خلاف گول کرنے دے معاملے وچ مشہور ہوئے گئے سن ۔انھاں نے سنہ 1974 تے سنہ 1978 دے ایشین گیمز دے فائنل میچاں وچ وی انڈیا دے خلاف گول کیتے سن ۔
منورالزماں دے سلیکشن دے معاملے وچ فیڈریشن وچ دو آرا سن۔ کچھ لوک اک ہور فل بیک نوں ٹیم وچ شامل کرنا چاہندے سن لیکن ٹیم منیجمنٹ دا خیال سی کہ منورالزماں نوں ٹیم وچ ہونا چاہیے۔
فاتح ٹیم جدوں وطن واپس لوٹی تاں صدر جنرل یحیٰی خان نے کراچی وچ ٹیم نوں استقبالیہ دتا۔ اس موقع اُتے انھاں نے اخترالاسلام توں ملدے ہوئے مسکرا کے کہیا ’آپ نے ہالینڈ دے کھلاڑی نوں ہاکی سٹک کیوں ماری سی؟‘
اخترالاسلام کہندے نيں انھاں نے صدر یحیٰی خان نوں دسیا ’ميں نے جان بجھ کر ایسا نئيں کيتا سی دراصل یورپی کھلاڑی عام طور اُتے گیند نوں کافی اگے رکھ دے کھیلنے دے عادی ہُندے نيں انہاں توں گیند چھیننے دی کوشش وچ میری سٹک انہاں دے گھٹنے اُتے لگی سی۔‘
اختر الاسلام کہندے نيں ’صدر یحیٰی خان نے ہر کھلاڑی نوں دس ہزار روپے نقد انعام دتا۔ ایہ واحد انعام اے جو ٹیم دے کھلاڑیاں دے حصے وچ آیا سی۔حکومت فاتح ٹیم نوں ہور انعامات تے ایوارڈز دینا چاہندی سی لیکن پاکستان تے انڈیا جنگ کيتی وجہ توں کچھ وی ممکن نہ ہوئے سکیا۔‘
پاکستانی ٹیم دی ورلڈ کپ جیت اُتے خصوصی ڈاک ٹکٹ وی جاری کیتے گئے سن ۔ ٹیم جدوں وطن واپس پہنچی تاں اک خصوصی ٹرین اہتمام کر کے اسنوں پورے ملک وچ لے جایا گیا۔
تمام وڈے شہراں وچ ایہ ٹرین رُکتی رہی تے کھلاڑیاں نوں کُھلی جیپاں وچ سوار کر کے جلوس دی شکل وچ انہاں شہراں وچ لے جایا جاندا جتھے انہاں دی اک جھلک دیکھنے دے لئی لوکاں دی بہت وڈی تعداد موجود ہويا کردی سی۔
خالد محمود کہندے نيں ’ہر جگہ لوکاں دا بے پناہ جوش و خروش سی۔ جدوں ایہ ٹرین جہلم دے نیڑے توں گزر رہی سی تاں اوتھے دے لوکاں نے اسنوں روک لیا تے انجنہاں نوں بقیہ ٹرین توں وکھ کر دتا۔ ایہ لوک چاہندے سن کہ فاتح ٹیم انہاں دے شہر وچ وی جلوس دی شکل وچ آئے۔ اس موقع اُتے پولیس نوں لاٹھی چارج کرنا پئی سی۔ لاہور وچ لوکاں دے رش دا ایہ عالم سی کہ کھلاڑیاں دے کپڑے پھٹ گئے سن ۔‘
اِنّا عروج دیکھنے دے بعد فیر زوال کیوں ؟
سودھوخالد محمود کہندے نيں ’پاکستانی ہاکی نے جے عروج دیکھیا اے تاں اس دی وجہ اس وقت دی مخلص قیادت سی۔ایئرمارشل نور خان تے بریگیڈیئر عاطف نے جداں اپنی زندگیاں پاکستانی ہاکی نوں عروج اُتے لے جانے دے لئی وقف کر دتیاں سن۔ پاکستانی ہاکی نوں اج انہاں جداں لوکاں دی ضرورت اے ۔‘
خالد محمود جو خود پاکستان ہاکی فیڈریشن دے سیکریٹری رہ چکے نيں کہندے نيں ’پچھلے چند برساں دے دوران فیڈریشن وچ جو وی آیا اس نے اپنے بارے وچ ہی سوچیا اے تے جو وی ایہ کہندا اے کہ ملک وچ ٹیلنٹ اے اوہ جھوٹھ بولدا اے۔ ہن کھلاڑی نئيں نيں۔ پاکستان وچ ہاکی ہن تقریباً ختم ہوئے چکی اے ۔‘
خالد محمود دا کہنا اے ’مینوں حیرت ہُندی اے جدوں فیڈریشن دے ارباب اختیار پیسے نہ ہونے دا رونا روندے نيں، سوال ایہ اے کہ آخر پیسہ کیوں نئيں بچکيا؟ بالکل بچکيا اے لیکن اس صورت وچ جدوں بندے نوں اپنی لالچ نہ ہوئے۔ وچ وی کچھ عرصے پاکستان فیڈریشن دا سیکریٹری رہیا جدوں میر ظفراللہ جمالی فیڈریشن دے صدر سن، جدوں اسيں گئے تاں اس وقت نو کروڑ روپے اکاؤنٹ وچ سن جس دے بعد پیپلز پارٹی دے دور وچ قاسم ضیا تے آصف باجوہ نوں حکومت نے اک سو پنجاہ کروڑ روپے دتے سن اُنہاں دا کیہ بنا؟ کسی نے اس دا آڈٹ کرایا؟ اج پیپلز پارٹی دی نئيں بلکہ تحریک انصاف دی حکومت اے لیکن اوہی آصف باجوہ فیر فیڈریشن وچ موجود نيں
میدان تے قوانین
سودھوہاکی دا میدان 100 گز لمبا تے 60 گز چوڑا ہُندا اے۔ گول پوسٹ 4 فٹ چوڑی ہُندی اے۔ سفید رنگ دی گیند دا وزن 4٫5 اونس تے ہاکی دا وزن 12 توں 28 اونس تک ہُندا اے۔ ہر ٹیم گیارہ کھلاڑیاں اُتے مشتمل ہُندی اے۔ کھیل دا دورانیہ 70 منٹ تے کھیل برابر رہ جانے اُتے 20 منٹ اضافی دتے جاندے نيں تے صورت حال تبدیل نہ ہونے اُتے پلنٹی سٹروک وی ملدے نيں۔
شہرت
سودھوہاکی پاکستان تے بھارت دا قومی کھیل اے۔ جدوں کہ ہاکی دا پہلا عالمی چیمپئن تے زیادہ توں زیادہ مرتبہ عالمی فاتح بننے دا اعزاز پاکستان دے پاس اے۔ اس دے علاوہ ایہ کھیل یورپ اورآسٹریلیا وچ وی مشہور اے۔
ہاکی دیاں قسماں
سودھوہاکی دیاں قسماں مندرجہ ذیل نيں۔