پہلی اینگلو سکھ جنگ

پہلی اینگلو سکھ جنگ
پنج پانیاں دے دیس پنجاب دا نقشہ
تریخ 1845–1846 تھاں پنجاب نتیجہ انگریزاں دی جت
لڑن آلے
ایسٹ انڈیا کمپنی پٹیالہ ریاست جیند ریاست	سکھ راج

پہلی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1845 اتے 1846 وچّ لڑی گئی سی۔ اسدے نتیجے دے طور تے انشک طور تے سکھ راج انگریزاں دے ماتحت ہو گیا سی۔

ایہہ انگریزاں تے سکھاں دی پہلی جنگ سی، جو انگریزاں دی ایسٹ انڈیا کمپنی تے سکھ راج وچکار ہوئی۔ اس جنگ وچ بھاویں سکھ فوج دا وی کافی نقصان ہویا پر انگریزاں دی سکھ راڄ دے غداراں ناݪ بݨائی سازش کامیاب ہندی نہ ویکھدیاں اوہناں وڈی گنتی وچ اپݨی ہور فوج منگوا کے سکھ فوج ناݪ مقابلہ کیتا۔ آخر غداراں دیاں گجھیاں کاروائیاں ناݪ سکھ فوج جت کے وی انت ݢوں ہار گئی۔

ایہہ اک تریخی سچائی اے کہ پہلی اینگلو سکھ جنگ دوران مدکی دی لڑائی اتے فیروزشاہ دی لڑائی وچ خالصہ فوجاں نے انگریز دا زبردست جانی اتے مالی نقصان کر دتا سی۔ اجیہی گمبھیر حالت وچ اک موقعے تاں گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ سکھاں اگے ‘بناں شرط ہتھیار سٹن لئی وی تیار ہو گیا سی۔’’ پر افسوس سکھ فوجاں دے جرنیلاں دی اپݨے ہی دیس ناݪ غداری صدقہ، انگریزاں دی ہار ہر واری جت وچ تبدیل ہندی رہی۔

رنجیت سنگھ مگروں پھلی افراتفری

مکھ لیکھ لئی ویکھو: رنجیت سنگھ مگروں سکھ راج

مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد جدوں سکھ راج وچ قتل و غارت شروع ہو گئی تاں سرکار وچ اچّ عہدیاں تے بیٹھے شخص آپ اقتدار حاصل کرن لئی سازشاں رچن لگ پئے۔ سکھ راج وچلے غداراں نے انگریزاں نال ساز-باز کر کے سکھ فوج نوں کمزور کر دتا اتے پھر متھی سازش مطابق جنگ کرواؤن دی تیاری کر لئی۔ ادھر، انگریزاں نے وی سکھ راج دی سرحد تے فوج ودھاؤنی شروع کر دتی۔ راجا دھیان سنگھ نوں ہدایت کر کے سکھ فوج نوں بھڑکایا گیا تے انگریزاں دے کہن مطابق اوہناں مہاراجہ کھڑک سنگھ تے الزام لائے۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ ، 1845–46 : دے سٹے وجوں سکھ دربار لگپگ ماتحتی دی حالت وچ آ گیا سی ۔ ایہہ ماتحتی بریٹیش پسار پالیسی اتے جون 1839 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت پچھوں لاہور دربار وچ پھیل چکے لگپگ انتشار دا سٹہ ہی سی ۔ اس ویلے تک انگریز سکھ راجگڑھ لاہور توں 70 کلومیٹر دور سکھ سرحد تے فروزپور وچ پکی طرحاں قائم ہو گئے سن اتے گوانڈھی نالوں زیادہ دلچسپی نال حدوں پار دیاں واقعے ویکھ رہے سن ۔ جہڑی افرا-تفری فیلی ہوئی سی اوہ اوہناں دے دیس وچ سدھی دخل اندازی کرن دے منصوبیاں دے مطابق سی ۔

اپنےآں دیاں غداریاں

1845 دے شروع وچ جنرل گف اتے سر ہینری ہارڈنگ نے دریا ستلج کول اپنیاں سرگرمیاں ودھا دتیاں۔ انگریزاں دے ایجنٹ تے سکھ راج دے غدار تیجا سنگھ نے سکھ فوج نوں گمراہ کرنا شروع کر دتا۔ اسے دوران سکھ فوج دے آگوُ انگریزاں نال جنگ کرن متعلق وچاراں کرن لئی مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سمادھ تے لاہور وچ اکتر ہوئے۔ اس موقعے رانی جنداں تے شام سنگھ اٹاریوالا نے ویلے دی نزاکت نوں سمجھدیاں انگریزاں نال لڑائی نہ لڑن دی صلاحَ دتی پر غداراں لال سنگھ، تیجا سنگھ تے دھیان سنگھ وغیرہ نے انگریزاں نال بنائی سازش تحت جنگ کرن نوں ترجیح دتی۔

لال سنگھ تے تیجا سنگھ نے 24 نومبر 1845 نوں سکھ فوجاں نوں لاہور توں کوچ کرن دا حکم دتا۔ دو دسمبر نوں ایہہ فوجاں دریا ستلج دے دوجے پاسے پجّ گئیاں۔ انگریزاں نے وی اپنیاں انبالہ، میرٹھ تے لدھیانہ چھاؤنیاں وچوں فوج اتھے اکتر کرنی شروع کر دتی۔ ایہہ فوج 17 دسمبر 1845 نوں مدکی دے نزدیک پہنچ گئی۔ انگریزاں نال گنی متھی سازش تحت لال سنگھ نے مدکی وچ انگریزی فوجاں نال جنگ شروع کروا دتی۔ 18 دسمبر 1845 دے دن سکھ فوجاں نے انگریزاں دے آہو لاہ دتے۔ اس جنگ وچ انگریزی گورنر دے دو اے ڈیز سر رابرٹ سیل اتے سر جوسیف میکگیسکل سمیت 215 انگریز فوجی مارے گئے اتے 657 زخمی ہو گئے۔

گلاب سنگھ نال انگریزاں دا شرمناک معاہدہ

مدکی دی لڑائی اتے فیروزشاہ دی لڑائی توں بعد انگریز گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ نے گلاب سنگھ نوں بلا بھیجیا۔ خالصہ راج وچ گلاب سنگھ اس ویلے جموں کشمیر دا گورنر سی اتے نال ہی اس نوں عارضی طور تے وزیراعظم دے عہدے اتے تعینات کیتا گیا سی۔ گلاب سنگھ، لال سنگھ اتے تیز سنگھ لارڈ ہارڈنگ نوں آن ملے۔ اصل وچ انگریز ہن ہور لڑائی وچ ہون والے نقصان توں بچنا چاہندے سن۔ انگریز چاہندے سن کہ گلاب سنگھ کسے نہ کسے ڈھنگ نال خالصہ فوجاں نوں این منن لئی تیار کر لوے۔ پر گلاب سنگھ نے لارڈ ہارڈنگ نوں واضع روپ وچ دسیا کہ خالصہ فوجاں دی موجودگی وچ انگریز اک پیر وی پنجاب دی دھرتی تے نہیں رکھ سکے۔ آخیر وچ ایہہ سمجھوتہ ہویا کہ جدوں تک انگریزاں دیاں وڈیاں توپاں اتے ہور جنگی سامان نہیں پہنچ جاندا ادوں تک لڑائی نہ چھیڑی جاوے۔ ایہہ وی سمجھوتہ ہویا کہ جدوں لڑائی شروع ہو جاوے تاں گلاب سنگھ خالصہ فوجاں لئی لوڑیندا گولہ بارود اتے کھان-پین دے سامان دی سپلائی بند کر دیویگا۔ اس سمجھوتے تحت ایڈورڈ لارنس نے انگریز سرکار ولوں اک لکھتی اقرارنامہ گلاب سنگھ نوں دتا گیا۔ جس مطابق لڑائی اپرنت جموں-کشمیر دا علاقہ خالصہ راج نالوں توڑ کے گلاب سنگھ نوں ‘غداری انعام’ وجوں دے دتا جاویگا۔ کیپٹن مورے اپنی کتاب ‘‘ہسٹری آف انڈیا ’ وچ لکھدا کہ ‘‘سبھراواں دی لڑائی توں پہلاں دوہاں پاسیاں دے جرنیلاں ولوں اجیہا شرم ناک سمجھوتہ دنیا دے اتہاس وچ پہلاں کدے نہیں ہویا سی۔ اس سمجھوتے توں ایہہ وی پتہ لگدا اے کہ ہندوستان وچ انگریز راج کس نوان تک ڈگّ پیا اے۔’’ ہندوستان دے اتہاس وچ اپنے ہی دیس نال غداری کرن دی ایہہ سبھ توں ودھ شرم ناک واقعہ سی۔ اس طرحاں غدار جنڈلی نے انگریزاں نوں لڑائی لئی تیاری کرن دا کھلھا سماں دے دتا۔

جنگی سامان تے تیاریاں

انگریزاں دیاں وڈیاں توپاں اتے ہور جنگی سامان فروری 1846 دے پہلے ہفتے وچ سبھراواں دے تھاں تے پہنچ گیا سی۔ اسی ویلے دوران خالصہ فوجاں نے ستلج دریا دے کنڈھے تے ڈھائی میل لمبی زبردست مورچابندی کر لئی سی۔ ڈونگھیاں کھائیاں پٹّ کے توپخانے بیڑ دتے گئے سن۔ لڑائی شروع ہون توں دو دن پہلاں ہی جرنیل لال سنگھ نے خالصہ فوجاں ولوں کیتی گئی مورچابندی دی پوری رپورٹ اپنے ایلچی سمش الدین راہیں میجر لارنس نوں بھیج دتی سی۔ فوج دے سجے پاسے دریا اتے بیڑیاں دا پل بنیا ہویا سی۔ اس پل راہیں فوج نوں اسلحہ، کھان-پین وغیرہ دا سامان بھیجن دا پربندھ کیتا ہویا سی۔ فوجاں دے کھبے پاسے ریت دے وڈے-وڈے ڈھیر سن اتے ایہہ محاذ سبھ توں کمزور سی۔ اس کمزور محاذ والے پاسے دی کمانڈ لال سنگھ نے خود سمبھالی ہوئی سی تاں جو انگریزاں دی جت نوں یقینی بنایا جا سکے۔ مدکی اتے فیروزشاہ دیاں لڑائیاں وچ سکھ فوجاں دی نازک حالت دی خبر جدوں س۔ شام سنگھ اٹاریوالا نوں پہنچی تاں اس بڈھے جرنیل دے ڈولے پھرکن لگ پئے اتے اوہ خالصہ راج دی سرکھیا دی لڑائی وچ مر مٹن لئی تیار ہو گیا۔ اس نے اسی ویلے اپنے فوجی دستے نوں نال لیا اتے سبھراواں دے میدان وچ آن دھمکیا۔ اٹاریوالا سردار نے 10 فروری 1846 نوں امرت ویلے اٹھ کے اشنان کیتا، جپجی صاحب دا پاٹھ کرن اپرنت ارداس کیتی۔ اس نے چٹا لباس پہنیا ہویا سی اتے چٹی گھوڑی تے سوار سی۔ اٹاریوالا سردار دا سبھراواں دے میدان وچ پہنچن کارن جرنیل لال سنگھ اتے تیز سنگھ دے رنگ پیلے پے گئے۔

انگریز فوجاں دا حملہ

10 فروری 1846 دی سویر ہنیرے ویلے انگریز فوجاں نے چپکے-چپکے اگے ودھنا شروع کر دتا تاں جو خالصہ فوجاں اپر اچانک حملہ کرکے، اوہناں نوں بناں لڑائی دے میدان وچوں کھدیڑ دتا جاوے۔ سویر دی تھوڑھی جہی روشنی ہون تے سکھاں نوں انگریز فوجیاں دیاں سرگرمیاں دا پتہ لگیا تاں اوہناں نے اسی ویلے نگارے وجا کے اپنی فوج نوں لڑائی لئی تیار کر لیا۔ بس پھر کی سی اسی ویلے ‘‘بولے سو نہال ست سری اکال’’ دے جیکاریاں نال میدان گونج اٹھیا۔ انگریزی توپخانے نے پورے تن گھنٹے لگاتار گولاباری جاری رکھی۔ پر پھر وی انگریز اپنا کوئی مقصد حل نہ کر سکے۔ کیونکہ خالصہ فوجاں پہاڑ وانگ میدان وچ ڈٹیاں رہیاں۔ خالصہ توپخانے نے وی جوابی گولاباری شروع کر دتی سی۔ خالصہ توپخانے دے اگّ اگلدے اتے شوکدے گولیاں نے انگریزی توپخانے نوں چپّ کروا دتا۔ ہن انگریز فوج دے اک ڈویزن نے، سر رابرٹ ڈک دی اگوائی ہیٹھ، سکھ فوج دے سبھ توں کمزور پاسے ول ودھنا شروع کر دتا، جدھر لال سنگھ دی کمانڈ ہیٹھ تھوڑھی جہی فوج کھڑھوتی سی۔ ڈک دی ایہہ ڈویزن خالصہ فوج دے دھر اندر تک پہنچ گئی۔ لال سنگھ کوئی مقابلہ کرن دی بجائے، کسی سرکھات تھاں تے جا کھڑھوتا۔ پر خالصہ فوجاں دے زبردست مقابلے کارن انگریزاں دے پیر اکھڑ گئے اتے اوہناں نوں پچھے ہٹن لئی مجبور ہونا پے گیا۔ اس ویلے انگریزاں دی اک ہور فوجی ڈویزن سر گلبرٹ دی اگوائی ہیٹھ اتھے آن پہنچی۔ پر سکھاں نال ہوئی گہگچّ لڑائی وچ انگریزاں دا بہت زیادہ نقصان ہو گیا اتے اوہناں نوں وی پچھے ہٹن لئی مجبور ہونا پے گیا۔ پھر انگریزی فوجاں دی مدد لئی اک ہور ڈویزن، سر ہیری سمتھ دی کمانڈ ہیٹھ اتھے آن پہنچی۔ دوویں فوجاں دے لشکدے ہتھیاراں نال میدان جنگ چمک اٹھیا۔ کدی کدی توپاں دے گولیاں دے پھٹن نال آکاش دھونئیں نال بھر جاندا۔ کئی واری خالصہ فوجاں دے جیکاریاں ‘‘بولے سو نہال- ست سری اکال’’ نال دھرتی آکاش گونجن لگ پیندا۔ اجیاے ویلے خالصہ فوجاں دی چستی پھرتی وچ ہور وادھا ہو جاندا۔

شام سنگھ اٹاریوالا جنگ دے میدان وچ

شام سنگھ اٹاریوالا میدان وچ فوجاں نوں ہر محاذ تے ہلا شیریل دندا نظر آ رہا سی۔ لڑائی وچ انگریزاں دا زبردست جانی نقصان ہو گیا سی۔ انگریزاں نوں ہریک محاذ تے ہار ہی ہار پلے پے رہی سی۔ جنگ وچ انگریزاں دی اس پتلی حالت بارے شاہ محمد انجھ بیان کردا اے:-

شاہ محمدا سنگھاں نے گوریاں دے

وانگ نمبوآں لہو نچوڑ سٹے۔۔

اٹاریوالا سردار انگریزاں دی بھاری جانی نقصان کردا ہویا انگریز جرنیل سر رابرٹ ڈک دے نزدیک جا پہنچیا اتے ہتھو-ہتھی لڑائی وچ رابرٹ ڈک شام سنگھ ہتھوں ماریا گیا۔ اس ویلے انگریزی فوجاں وچ دہشت ورگا ماحول بن گیا سی۔ انگریزی فوجاں نے اٹاریوالا سردار نوں چارو طرفوں گھیر کے اس دا سریر گولیاں نال چھلنی-چھلنی کر دتا۔ اس طرحاں س۔ شام سنگھ اٹاریوالا خالصائی پرمپرا نوں قایم رکھدا ہویا ‘‘ات ہی رن میں تب جوجھ مرو’’ دے مہانواک مطابق میدانے جنگ وچ جوجھدا ہویا دیس اتے قوم لئی شہادت دا جام پی کے امر ہو گیا۔

سکھ فوجیاں دی پامردی

میدان جنگ وچ انگریزاں دی حالت بڑی نازک بندی جا رہی سی۔ انگریزاں دی اجیہی پتلی حالت نوں ویکھ کے لال سنگھ اتے تیز سنگھ گھبرا گئے۔ اوہ میدان وچوں بھجّ کے ستلج دا دریا پار کرکے دوجے پاسے جا پہنچے۔ پر ایہناں غدار جرنیلاں نے جاندے-جاندے بیڑیاں دے پل نوں توپاں نال اڈا دتا تاں جو کوئی وی سکھ فوجی پل پار نہ کر سکے۔ جرنیل گلاب سنگھ پل دے پارلے پاسے کھڑوتا اپنے غدار ساتھیاں دی انتظار کر رہا سی۔ انگریزاں نال ہوئے سمجھوتے مطابق گلاب سنگھ نے سویرے توں ہی گولہ-بارود اتے کھان-پین دا سامان بھیجنا بند کیتا ہویا سی۔ خالصہ فوجاں کول پہلاں ہی موجود گولہ-بارود اتے ہور ہتھیاراں نال میدان وچ نائکاں دی طرحاں جوجھ رہے سن اتے انگریزاں دے آہو لاہ رہے سن۔ پر جیوں جیوں سماں بیتدا گیا، خالصہ فوجاں لئی وی حالت بڑی نازک بندی جا رہی سی۔ پر اجیہی حالت دے باو جود خالصہ فوجاں اپنے پورے جاہو-جلال اتے چڑھدی کلا دے ثبوت دے رہیاں سن۔ محکم خالصہ فوجی ہن بھجے ہوئے دانے کھا کے اتے نال دے کھیتاں وچوں گاجراں مولیاں پٹّ کے، کھاکے میدان وچ ڈٹے ہوئے سن اتے اوہناں دے چہریاں تے کسی پرکار دا ملال نظر نہیں آؤندا سی۔ اجے وی ‘‘بولے سو نہال’’ دے جیکاریاں نال دھرتی آکاش گونج رہا سی۔ اجے وی ہزاراں چمکدیاں ہوئیاں تلواراں اتے نیزیاں دے لشکاریاں نال اکھاں چندھیا رہیاں سی۔ کدے کدے بارود دے ڈھیر نوں اگّ لگن کارن دھماکے سنائی دے رہے سن۔ ہر تھائیں لاشاں دے ڈھیر ہی ڈھیر لگدے جا راے سن۔ خالصہ فوجاں نے تلواراں اتے نیزیاں نال اجے وی انگریزاں نوں وکھت پایا ہویا سی۔ سنگھاں دیاں تلواراں دا وار اتنا زبردست ہندا سی کہ انگریز فوجیاں دیاں تلواراں دے ٹکڑے- ٹکڑے ہو جاندے سن۔ کئی واری سکھ فوجی انگریزاں دیاں بندوقاں دے بونٹاں اتے جھپٹا مار کے کھبے ہتھ نال پھڑ لیندے سن اتے پھر بڑی پھرتی نال اجیہا گھاتک وار کردے سن کہ انگریز فوجی اتھے ہی ڈھیہہ-ڈھیری ہو جاندے سن۔ کئی واری اک اکلا سکھ فوجی انگریزاں دے گھیرے وچ آ جاندا تاں اوہ اک جامباز جنگجو وانگ لڑدا ہویا میدان وچ ہی شہید ہونا پروان کردا سی۔

کننگھم دے وچار

اتہاسکار کننگھم، جو اس لڑائی وچ بطور کیپٹن موجود سی، اپنی کتاب ‘‘ہسٹری آف دی سکھس’’ وچ لکھدا اے کہ ‘‘سکھ جرنیلاں دیاں غداریاں دیاں کرتوتاں کارن سکھاں دی حالت بہت نازک ہو گئی سی۔ پر اجیاے نازک حالات دے باو جود کسی وی اک سکھ نے ہتھیار سٹّ کے ہار مننی قبول نہیں کیتی۔’’ جدوں بھکھے-بھانیے سکھ فوجیاں دی حالت بہت نازک ہو گئی تاں اوہناں نے لڑائی جاری رکھدے ہوئے دریا ول نوں پچھے ہٹنا شروع کر دتا تاں جو دریا پار کرکے دوجے کنڈھے تے پہنچ کے، اتھوں ہتھیار حاصل کرکے، مورچابندی کرکے جنگ جاری رکھی جا سکے۔ پر غدار جرنیلاں نے تاں بیڑیاں دا پل پہلاں ہی توڑ دتا سی۔ ہن سکھ فوجیاں نے دریا وچ چھالاں مارنیاں شروع کر دتیاں تاں جو تیر کے دوجے کنڈھے تے پہنچیا جا سکے۔ اسی ویلے انگریزاں نے دریا دے کنڈھے تے توپاں بیڑ دتیاں اتے دریا وچ تیر راے سکھاں اتے بمباری شروع کر دتی۔ سینکڑے انگریز فوجیاں نے بندوقاں نال وی گولیاں چلاؤنیاں شروع کر دتیاں تاں جو کوئی سکھ دریا پار نہ کر سکے۔ اتے انگریزاں لئی نویں مصیبت نہ کھڑی کر دیوے۔ سبھراواں دا میدان انگریزاں اتے سکھ فوجیاں دیاں لاشاں دے ڈھیراں نال بھریا پیا سی۔ سبھراواں دی دھرتی اپنا رنگ وٹا کے لال سرخ ہو گئی سی۔ دوجے پاسے ستلج دریا دا پانی لالو لال ہویا پیا سی۔ سنگھ سوربیر یودھیاں نوں آخر ستلج نے اپنی بکل دی نگھّ وچ سمو لیا تاں جو ایہناں دیش بھگتاں نوں مڑ دیش دھروہی جرنیلاں اتے فرنگیاں دا منہ نہ تکنا پوے۔ جو آزاد خالصہ راج دے پیراں وچ غلامی دیاں زنجیراں پاؤن خاطر تتپت ہو رہے سن۔

تباہ کن لڑائی

اتھے ایہہ دسنا یوگ ہووےگا کہ سبھراواں دی لڑائی اتنی زیادہ بھیانک اتے تباہکنّ سی کہ گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ وی گمبھیر روپ وچ زخمی ہو گیا سی۔ اس کارن اوہ ترن-پھرن توں وی ناکارہ ہو گیا سی۔ اس دا اک ہتھ تاں پہلاں ہی ٹٹا ہویا سی جس کارن ہندوستانی لوک اس نوں ٹنڈی-لاٹ آکھدے ہندے سن۔ میجر ایڈمز اپنی کتاب ‘‘ایپیسوڈز آف اینگلو انڈین ہسٹری’’ وچ لکھدا اے کہ ‘‘سکھاں دے جرنیلاں نے میدان وچوں بھجّ کے ستلج دا پل توڑ کے اپنی غداری دا پیالہ نکو-نکو بھر دتا سی۔’’ اسے طرحاں اک ہور انگریز ہیسکیتھ پیئرسن اپنی کتاباں ‘‘ہیرو آف ڈیلی’’ وچ لکھدا اے کہ ‘‘سکھ جرنیلاں دی غداری کارن، انگریزاں دی ہار اک واری پھر جت وچ تبدیل ہو گئی سی۔’’ سکھاں دی بہادری دی تعریف کردے ہوئے انگریز کمانڈر-ان-چیپھنڈر لارڈ گف، بریٹیش پردھان لارڈ پیل نوں بھیجی رپورٹ وچ اس طرحاں لکھدا اے ‘‘اک کمانڈر-ان-چیف دی حیثیت وچ مینوں اپنے دشمن (سکھاں) بارے نجی جذبات ظاہر کرن دی کھلھ نہیں اے۔ پر پھر وی میں تہانوں ایہہ دسن توں نہیں رہِ سکدا کہ سکھ فوجی نجی طور تے اتے سموہک طور تے مہان نائکاں دی طرحاں انت تک جوجھدے رہے سن۔ جو حشر اسیں اجیہے بہادراں دا کیتا سی، اک انسان ہون دے ناطے اوہناں نائکاں لئی میں زار زار رونوں اتے ہنجھو وہاؤن توں کدی وی نہ رکدا۔

انگریزاں دیاں سکھ سرحد تے تیاریاں

1838 تک سکھ سرحد اتے بریٹیش فوجاں دی گنتی پہاڑاں وچ سباتھو دے تھاں تے اک ریجمینٹ اتے لدھیانے دو سن اتے نال توپخانے دیاں چھ ٹکڑیاں سن جنہاں وچ کل 2500 فوجی موجود سن ۔ ایہہ لارڈ اؤکلینڈ ( 1836–42 ) تک کل 8،000 ہو گئے سن جنہاں نے لدھیانے وکھے فوجاں دی گنتی ودھا دتی اتے فروزپور وکھے اک نویں فوجی چونکی بنا دتی جہڑی اصل وچ ستلج دے دکھن وچ سکھ راج دا حصہ ہی سی ۔ سکھاں نال لڑائی لئی بریٹیش فوج دیاں تیاریاں گمبھیرتا نال 1843 وچ اس ویلے شروع ہو گئیاں جدوں نویں گورنر-جنرل لارڈ ایلنبرو ( 1842–44 ) نے پنجاب اتے قبضے دیاں سمبھاوناواں بارے ‘ ہوم گورنمینٹ` نال وچار وٹاندرا کیتا ۔ فروزپور اتے لدھیانے دیاں سرحدی چونکیاں تے انگریزی اتے بھارتی پیدل فوجاں دی کمک پوہنچنی شروع ہو گئی ۔ رسالہ اتے توپ خانا ریجمینٹاں امبالے اتے کسولی ول ودھ گئیاں ۔ فروزپور وکھے بارودخانا بناؤن دا کم شروع سی اتے لدھیانے وکھے قلعے نوں مضبوط کرنا ارمبھ کر دتا گیا ۔ مارکنڈا اتے گھگر دریاواں اتے پلّ بناؤن دے کم دی سکیم تیار کر لئی گئی اتے میرٹھ اتے امبالے نوں ملاؤن والی اک نویں ‘ لنک روڈ` بناؤن دا کم ہتھ وچ لے لیا گیا ۔ کسولی اتے شملے نویں چھاؤنی بناؤن توں علاوہ ایلنبرو نے امبالے ، لدھیانے اتے فروزپور وکھے 11،639 فوجی اتے 48 توپاں اکٹھیاں کر لئیاں ۔ ایلنبرو نے لکھیا اے کہ “ ہر تھاں اسیں سبھ کجھ ٹھیک ٹھاک کرن دا یتن کر راے ہاں اتے خاص کرکے توپخانے نوں جس نال لڑائی ہونی اے تکڑا کرن اتے سازو-سامان دین دا یتن کر راے ہاں" । پینتی ٹن والیاں ستر کشتیاں لوڑیندے ساز-سامان نال لیس لوڑ پین تے ستلج دی کسے وی جگہ تے پل بناؤن لئی تیار کیتیاں جا رہیاں سن؛ 56 پل-بیڑیاں سندھ وچ ورتن لئی بمبئی توں چل پئیاں سن اتے چھوٹے دو پانی دے جہاز دریا ستلج تے چلن لئی بنائے جا راے سن ۔ “ نومبر 1845 وچ" ، اس نے ویلنگٹن دے ڈیوک نوں سوچت کیتا “ فوج کسے وی قسم دی کاروائی کرن دے یوگ ہو جاوے گی ۔ معاف کرنا ، میں اس توں پہلاں اس نوں جنگ میدان وچ نہیں بھیج سکدا" ۔

لارڈ ہارڈنگ دی تعیناتی

جولائی 1844 وچ لارڈ ایلنبرو دی تھاں تے پرائدیپ دے اک ہنڈھے ورتے سپاہی لارڈ ہارڈنگ ( 1844–48 ) نوں ہندستان دا گورنر جنرل تعینات کر دتا گیا ۔ ہارڈنگ نے سکھاں نال جنگ کرن لئی ستلج سرحد نوں طاقتور بناؤن دی عمل ہور تیز کر دتی ۔ ملنسار کرنل رچمونڈ دی جگہ رنگھڑؤپنے والے اتے جنگ باز میجر جارج بروڈفٹّ نوں پنجاب کھیتر ‘ تے سیاسی ایجنٹ دے طور تے لگا دتا گیا ۔ کمانڈر-ان-چیف لارڈ گف نے اپنا ہیڈ کارٹر امبالے قائم کر لیا ۔

سکھ سرحد تے انکریزی فوجی طاقت

اکتوبر 1844 وچ سرحد اتے بریٹیش ملٹری دی طاقت 17،000 پیدل فوج اتے 60 توپاں سی ۔ اس توں علاوہ نومبر دے اخیر تک 10000 ہور فوجی جواناں دی فوج تیار ہو جانی سی ۔ فروزپور دی رکھیا-فوجیاں دی گنتی سر جوہن لٹلر دی کمان ہیٹھ 7،000 تک ودھا دتی گئی سی؛ جنوری 1845 تک کل بریٹیش فوج دی گنتی 20،000 جوان اتے 60 توپاں سی ۔ ہارڈنگ نے ہوم گورنمینٹ نوں اطلاع دتی کہ “ اسیں 33،000 پیدل فوج ،6،000 رسالہ اتے 100 توپاں چھ ہفتیاں وچ اکٹھیاں کر سکدے ہاں" ۔ مارچ وچ ہور بریٹیش اتے بھارتی ریجمینٹ خاموشی نال فروزپور ، لدھیانہ اتے امبالے ول نوں کوچ کر گئیاں سن ۔ گھوڑیاں اتے بلداں ولوں کھچیاں جان والیاں 9 پاؤنڈر فیلڈ بیٹریاں اتے 24 ہور بھاری اصلے دیاں پیٹیاں سرحد تے پہنچن والیاں سن ۔ اس توں علاوہ 600 ہاتھی قلعہ توڑ توپکھاناں 24-پاؤنڈر بیٹریاں نوں کھچن لئی آگرے پہنچ گئے سن اتے گرمی وچ 7000 اوٹھ کانپور اتے ستلج وچکار اگلے حملے دے مرکز نقطہ فروزپور پہنچن لئی چل پئے سن ۔

لارڈ ہارڈنگ نوں بناں وجہ ، ‘ ہوم سرکار` نے پہلی سکھ جنگ واسطے گھٹ فوجی تیاریاں لئی بے لوڑا ذمہ وار ٹھہرایا سی ۔ اسنے ایلنبرو دے جان اتے سکھاں نال دشمنی پین تک ایہناں ستاراں مہینیاں وچ فروزپور وکھے اپنی فوج دی گنتی ودھا لئی سی اتے 4،596 آدمی اتے 12 توپاں توں 10،472 آدمی اتے 24 توپاں تک ہو گئے سن ، اتے انبالہ وکھے 4،113 آدمی اتے 24 توپاں توں 12،972 آدمی اتے 32 توپاں ہو گئیاں سن؛ لدھیانے وکھے 3،030 آدمی اتے 12 توپاں توں 7،235 آدمی اتے 12 توپاں؛ میرٹھ وکھے 5،573 اتے 18 توپاں توں 9،844 آدمی اتے 24 توپاں ودھا لئیاں سن ۔ اگے چلن والیاں فوجاں دی لوڑیندی طاقت جنہاں وچ سباتھو اتے کسولی پہاڑی سٹیشناں دی فوج شامل سی ، 24،000 آدمی اتے 66 توپاں توں ودھا کے 45،500 آدمی اتے 98 توپاں کر دتیاں گئیاں ۔ ایہہ انکڑے سرکاری بریٹیش دستاویزاں اتے مشتمل ہن؛ خاص کرکے ہارڈنگ دے پنجاب معاملیاں نال متعلق اپنے اتر اہلکار لارڈ ایلنبرو نال نجی پتر وہار اتے مشتمل ہن ۔

ہور انگریزی اقدام

سرحد تے فوجاں اکٹھیاں کرن توں علاوہ لدھیانہ ضلعے وچ رائکوٹ دے نیڑے بسیاں وکھے اک کافی وڈا سپلائی ڈپو بنایا گیا ۔ ستلج-پار علاقہ وچ لاہور دربار دے وکیلاں اتے پترکاراں نے سرحدوں پار بریٹیش فوجیاں دیاں وڈے پیمانے تے ہلپانی دیاں سچیت کرن والیاں رپورٹاں بھیجیاں ۔ سکھ ، جنگ دی تیاری دیاں رپوٹاں اتے خاص کرکے براڈفٹ دے دشمنی والے کارنامیاں کارن بہت اتیجت ہوئے ۔ سرحد ول گورنر-جنرل دے نومبر 1845 وچ اک دم اگے ودھن نال اتے دلی گزٹ وچ سر چارلس نیپیئر دے بھاشن دی رپورٹ نال جس وچ ایہہ کیہا گیا سی کہ بریٹیش سکھاں نال جنگ کرن جا رہا اے ، لاہور وچ حملے بارے افواہاں پھیل گئیاں ۔ سکھ بریٹیش دے حملے دے خطرے توں سچیت ہو گئے اتے اوہناں نے اپنیاں تیاریاں شروع کر دتیاں ۔ پھر وی فوجی پنچ جاں ریجمینٹاں دے نمائندہ جنہاں نے وزیر جواہر سنگھ دی موت پچھوں لاہور دے معاملے اپنے ہتھاں وچ لے لئے سن اس ویلے ستلجپار-کھیترپار وچ نوکر اک بریٹیش اہلکار جارج کینپبیل دے اپنے میموئرز آف مائی انڈین کیریئر مطابق “ لاہور وچ اک کمال دی امن رکھ رہے سن- اتے فوجی ریپبلک وچ لگپگ کرڑے انتظام دا پالن کر رہے سن ۔ "

فوجی پنچائتاں دے اک نویں طاقت-مرکز بنن نال بریٹیش سرکار بہت گھبرائی جسنے اس نوں “ ریپبلیکن فوج اتے دربار وچ اک ناپاک معاہدے دا نام دتا" ۔ اس عمل وچ سکھ فوج مولوں ہی بدل گئی سی ۔ اس نے ہن خالصہ دے کردار دھارن کر لئی سی ۔ اسدا کم کاج چنیاں ہوئیاں ریجیمینٹل کمیٹیاں ولوں ہندا سی جس وچ ایہہ اعلان ہندی سی کہ گرو گوبند سنگھ دا ‘ سکھ دیس منڈل` دا آمورت پنرزندہ ہو چکا اے جس وچ سربتّ خالصہ جاں سکھ پنتھ پاس ساریاں کم کارنی ، فوجی اتے شہری طاقتاں ہن ۔ بریٹیش نے اس نوں اس طرحاں بیعانیاں کہ ایہہ “ پنچائت نظام دا اک خطرناک فوجی جمہوریہ" اے جس وچ “ سپاہی اک کامیاب ودروہ کر سکدے ہن" ۔

جنگ دے اعلان لئی بہانہ

جدوں بریٹیش ایجنٹ نے لاہور دربار نوں پنجاب وچ فوجی تیاریاں بارے اشارہ دتا تاں ایہناں نے جواب دتا کہ ایہہ صرف بریٹیش دے منصوبیاں نوں روکن دے یتن ہن ۔ دوسرے پاسے دربار نے لاہور دے رئیس سچیت سنگھ ڈوگرا دے فیروزپور وچ ستاراں لکھ توں ودھ دا دبیا دھن خزانے وچ واپس کرن لئی کیہا اتے موڑ پنڈ واپس کرن لئی کیہا جہڑا مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں اسدے جرنیلاں وچوں اک حکم سنگھ ملوئی نوں دتا سی مگر چھیتی ہی پچھوں بریٹیش دی شہِ تے نابھے دے حکمران نے قبضے وچ کر لیا سی اتے بریٹیش ولوں پنجاب دے ہتھیاربند سپاہیاں نوں اس راہیں لانگھا دتا گیا سی مگر پچھوں کئی واری اس توں انکار کیتا گیا سی ۔ بریٹیش سرکار نے دربار دے داہوے نوں ردّ کر دتا اتے اس نالوں شفارتی تعلقات توڑ لئے گئے ۔ لارڈ گف اتے لارڈ ہارڈنگ دی کمان ہیٹھ فوجاں فروزپور ول ودھنیاں شروع ہو گئیاں ۔ فروزپور وچلیاں فوجاں نال اوہناں دے ملن نوں روکن لئی سکھ فوج 11 دسمبر 1845 نوں ہریکے پتن دے نیڑے اپنے کھیتر وچ ہی ستلج پار کرکے دریا دے دوجے پاسے جان لگ پئی ۔ سکھاں ولوں ستلج پار کرن نوں ہی بریٹیش نے شریام دشمنی دا بہانہ بنا لیا اتے 13 دسمبر نوں گورنر-جنرل لارڈ ہارڈنگ نے سکھاں نال جنگ کرن دا اعلان کر دتا ۔ اس اعلان وچ لاہور سرکار تے 1809 دی دوستی دا معاہدہ توڑن دا الزام لگایا گیا اتے بریٹیش دیاں تیاریاں نوں صرف ستلج سرحد دی رکھیا دا سچیت ڈھنگ کہہ کے بہتر ٹھہرایا گیا ۔ بریٹیش نے اسے ویلے ہی ستلج دے کھبے کنارے تے سکھاں دی جائداد نوں ضبط کر لیا ۔

سکھ فوج

تساہل اتے فیصلہ نہ لے سکن نے سکھ فوجی کاروائی نوں روکیا ۔ ہر اک ڈویزن وچ 8000-12000 بندیاں دی گنتی والیاں پنج ڈویزناں دے ستلج پار کرن اپرنت اوہناں لئی واضع پالیسی تاں اگے ودھن والی ہونی چاہیدی سی ۔ اوہناں نے پہلے بہادری والے حملے وچ فروزپور نوں گھیر لیا ، پھیر سر جوہن لٹلر نے صرف 7،000 آدمیاں نال اوہناں نوں روکی رکھیا اتے سکھ بناں کسے حصول دے واپس گھراں نوں پرط گئے اتے اپنیاں فوجاں نوں اک وڈے نیم چکر وچ ہریکے توں مدکی تک اتے اتھوں فروزپور دے 16 کلومیٹر دکھن مشرق وچ فروزشاہ تک کھلار دتا ۔ پہلے نشانے فروزپور نوں چھڈّ دینا سکھ وزیراعظم لال سنگھ دی غداری دا سٹہ سی جو بریٹیش دے سیاسی معاون ایجنٹ کیپٹن پیٹر نکولسن نال غداری پورن رابطہ رکھکے ملیا ہویا سی ۔ اسنے کیپٹن پیٹر دی صلاحَ منگی اتے اسنوں فروزپور اتے حملہ نہ کرن لئی کیہا گیا ۔ اس ہدایت مطابق اسنے سکھاں نوں اک ودھیا بہانے نال ورگلایا کہ سکھاں نوں سوکھا شکار مارن دی تھاں اپنی مشہوری مطابق جاں تاں لاٹ صاب نوں قید کرنا چاہیدا اے جاں مار مکاؤنا چاہیدا اے ۔ پہل دا لابھ لین دی بجائے اک پوری ڈویزن جہڑی لدھیانے ول نوں سدھی چلی گئی سی اوہ وی اکریاشیل رہی ۔ خالصہ فوج مشہوری دے جوش وچ ستلج پار کر گئی سی پر ایہہ بریٹیش فوج توں جے ودھیا نہیں سی تاں برابر دی ضرور سی ۔ اس دے سپاہیاں پاس لڑن مرن لئی اچھا اتے درڑتا سی مگر اسدے کمانڈراں کول ایہہ نہیں سی ۔ اوہناں وچ آپس وچ ایکتا نہیں سی اتے ہر اک جویں اس نوں چنگا لگدا سی اسے طرحاں کردا سی ۔ فٹ دی پالیسی جان بجھ کے اپنائی گئی سی ۔

لڑائی دی شروعات

18 دسمبر نوں سکھاں دا بریٹیش فوج نال سامہنا ہویا جہڑی لدھیانے توں کمانڈر-ان-چیف سر لارڈ گف دی کمان ہیٹھ اتھے پہنچی سی ۔ فروزپور توں 32 کلومیٹر دور مدکی دے تھاں تے لڑائی ہوئی ۔ سکھ فوجاں دے مکھی لال سنگھ نے اپنی فوج نوں دھوکھا دتا اتے لڑائی دے میدان وچوں بھجّ گیا جدوں کہ سکھ اپنیے تنظیم وچ حوصلے اتے درڑتا نال لڑدے رہے ۔ کمانڈر توں بناں ہی سکھ اپنے توں زیادہ گنتی وچ دنیا دے سبھ توں ودھ تجربیکار کمانڈراں دی اگوائی وچ لڑدی دشمناں دی فوج نال ہتھوں ہتھیں لڑدے رہے ۔ ادھی رات تک پورے جوش نال لڑائی چلدی رہی ( جو اس توں پچھوں ‘ ادھی رات دی مدکی` کرکے جانی جاندی رہی ) ۔ سکھ 17 توپاں ہار کے پچھانہ ہٹ گئے جدوں کہ بریٹیش دا بھاری جانی نقصان ہویا جس وچ 872 فوجی مارے گئے اتے زخمی ہوئے جنہاں وچ کارٹر- ماسٹر-جنرل سر رابرٹ سیل ، سر جوہن میکگاسکل اتے برگیڈیئر بولٹن شامل سن ۔ انبالہ ، میرٹھ اتے دلی توں ہور کمکاں منگائیاں گئیاں سن ۔ لارڈ ہارڈنگ نے اپنی گورنر-جنرل دے اعلیٰ عہدے دی پرواہ نہ کردے ہوئے اپنے کمانڈر-ان- چیف دا معاون ہون دی پیش کش کیتی ۔

اگلی لڑائی

دوسری لڑائی تن دناں پچھوں 21 دسمبر نوں فروزشاہ وکھے مدکی اتے فروزپور توں 16 کلومیٹر دور لڑی گئی ۔ فروزپور توں کمک لے کے آئے جنرل لٹلر نال گورنر-جنرل اتے کمانڈر-ان-چیفنڈر نے سکھاں اتے ہلاّ بول دتا جو زبردست مورچیاں وچ اوہناں دی اڈیک کر راے سن ۔ بریٹیش نے 16 ، 700 جواناں اتے 69 توپاں نال سکھاں نوں اک وڈے رسالے ، پیدل فوج اتے توپخانے دے حملے وچ لتاڑنا چاہیا مگر ایہہ حملہ بڑے ہٹھ نال روکیا گیا ۔ سکھاں دے توپخانے نے بڑی تیزی نال ٹھیک نشانے تے فائر کیتے ۔ انگریزاں وچ بھگدڑ مچّ گئی اتے اوہناں دی حالت بہت نازک ہو گئی ۔ دھند والی سرد رات دے ودھدے ہنیرے نال اوہ غمغین ہو گئے ۔ فیروزشاہ دی لڑائی بریٹیش ولوں بھارت وچ لڑیاں گئیاں سبھ توں ودھ بھیانک لڑائیاں وچوں اک سی ۔ کمانڈر- ان-چیف لکھدا اے کہ ‘ اس بھیانک رات` نوں اسیں اک بڑی نازک اتے خطرناک حالت وچ ساں` پچھانہ مڑن اتے ہتھیار سٹن دیاں صلاحاں دتیاں جان لگیاں اتے بریٹیش فوج تے الونڈی چھا گئی ۔ جنرل سر ہوپ گرانٹ دے شبداں وچ سر ہینری ہارڈنگ نے سوچیا کہ ہن آخری سماں اے اتے اسنے ڈیوک ولوں دتی گئی تلوار جہڑی کہ نیپولیئن دی سی اتے اپنا ‘ سٹار` ( تمغہ ) اپنے پتر نوں سونپ دتا اتے کیہا کہ اوہ فروزپور ول ودھے اتے ‘ جیکر اس دن وی ساڈی جت نہ ہوئی تاں اس نوں لڑ مرنا چاہیدا ہے` ۔

=خالصہ فوج دے سپہ سالاراں دی غداری

لال سنگھ اتے تیز سنگھ پھر انگریزاں دی مدد تے آئے ۔ لال سنگھ نے خالصہ فوج نوں اچانک رات ویلے چھڈّ دتا اتے تیز سنگھ اگلی سویر ( 22 دسمبر ) نوں سکھاں نوں چھڈّ گیا ۔ اس نال انگریز ہار نوں جت وچ بدلن دے یوگ ہو گئے ۔ بریٹیش دا نقصان پھر کافی ہویا؛ 694 مارے گئے اتے 1721 زخمی ہوئے ۔ افسراں دیاں ہوئیاں موتاں دی گنتی وی کافی زیادہ سی ۔ سکھاں دے 2،000 فوجی مارے گئے اتے اوہ توپخانے دیاں 73 توپاں ہار گئے ۔

فیروزشاہ دی لڑائی پچھوں عارضی طور تے مار-دھاڑ بند ہو گئی ۔ ہن انگریز حملہ کرن دی حالت وچ نہیں سن اتے دلی توں بھاری توپاں اتے ہور کمک دی اڈیک وچ سن ۔ لال سنگھ اتے تیز سنگھ نے اوہناں نوں بہت لوڑیندا موقع حاصل کیتا کیونکہ اوہناں نے سکھاں نوں مڑ ستلج پار کرن توں روکی رکھیا ۔ سیناں وچوں بھگوڑیاں نوں اتشاہ دین لئی لارڈ ہارڈنگ نے کرسمس دے دن تے اک اعلان کیتا کہ سکھ راج دی نوکری کر راے سارے اہلکار جائداد دے ضبطی دے ڈر توں نوکری چھڈّ دین اتے بریٹیش سرکار توں سرکھیا حاصل کر لین ۔ ایہناں بھگوڑیاں نوں کافی انعام اتے پینشناں دی وی پیش کش کیتی گئی ۔

اک سکھ سردار رنجودھ سنگھ مجیٹھیا فوج لے کے ستلج پار کر گیا اتے دریا دے دوجے پاسے توں اجیت سنگھ لاڈوا اس نال مل گیا ۔ اوہ لدھیانے ول چل پئے اتے اوہناں نے چھاؤنی دا اک حصہ ساڑ دتا ۔ سر ہینری سمتھ ( جو پچھوں کیپ کلونی دا گورنر بنیا ) جس نوں لدھیانے دی مدد کرن لئی بھیجیا سی ، ستلج توں کجھ میل دور رہِ کے فروزپور توں مشرق ول چل پیا ۔ رنجودھ سنگھ مجیٹھیا نے سمتھ دے دستے نوں لٹیا اتے جدوں سمتھ نے ول پا کے بدووال جانا چاہیا تاں اس اتے پچھوں زور دا ہلاّ بول دتا اتے اسدے سامان دی گڈی اتے رسد لٹّ لئی ( 21 جنوری ) । مگر سمتھ نے اک ہفتے پچھوں رنجودھ سنگھ مجیٹھیا اتے اجیت سنگھ لاڈوا ( 28 جنوری ) نوں ہرا کے اپنی حالت مڑ حاصل کیتی ۔

جنگ دی آخری لڑائی

اس مہم دی آخری لڑائی 10 فروری نوں ہوئی ۔ دشمن دے لاہور آ جان نوں روکن لئی سبھراواں پنڈ دے نیڑے ستلج ‘ تے گھوڑے دے پیر-سائز دے مورچیاں وچ سکھ فوج دا کافی حصہ تیز سنگھ دی کمان ہیٹھ سی جدوں کہ لال سنگھ ماتحت رسالہ بٹالیئن اتے خطرناک گھوڑ چڑے دریا دے کجھ اپرلے حصے وچ سن ۔ سبھراواں وکھے ستلج دے کھبے کنڈھے تے مورچے سن اتے اوہناں دا پنٹون برگیڈ راہیں ہیٹھلے اڈے نال متعلق سی ۔ اوہناں دیاں وڈیاں توپاں وڈے مورچیاں پچھے رکھیاں ہوئیاں سن اتے فلسروپ ہلاّ کرن لئی اگے نہیں لجائیاں جا سکدیاں سن ۔ پیدل فوج بنھاں دے پچھے سی اتے اس لئی دشمن نوں تنگ کرن واسطے بھیجی نہیں جا سکدی سی ۔

فروری دے شروع وچ بریٹیش نوں دلی توں کافی مقدار وچ اصلا حاصل ہو گیا ۔ لال سنگھ نے پہلاں ہی انگریز افسراں نوں اثردار حملے لئی لوڑیندے سراغ دے دتے سن ۔ گف اتے ہارڈنگ نے سبھراواں اتے سدھا حملہ کرکے اکو ہلے وچ دربار دی فوج نوں ختم کرن دا فیصلہ کر لیا ۔ دوواں لڑ رہیاں فوجاں دے میدانے-جنگانے نوں دھند نے ڈھکیا ہویا سی ۔ جدوں دھند وچوں سورج نکلیا سکھاں نے اپنے آپ نوں دو گھوڑ کھراں وچ گھریا ویکھیا؛ اوہناں دے سامھنے بریٹیش سی اتے پچھلے پاسے ستلج سی جس وچ ہڑ آیا ہویا سی ۔ شروع وچ توپخانے دی تھوڑھی جہی لڑائی اپرنت بریٹیش رسالے نے اک بھلاواں ہلاں سکھاں دیاں توپاں دی صحیح حالت دا پتہ لاؤن لئی کر دتا ۔ سخت گولاباری شروع کیتی گئی اتے دو گھنٹیاں وچ بریٹیش توپاں نے دربار توپخانے نوں نقارہ کر دتا ۔ پھر بریٹیش نے سکھ مورچیاں اتے تن پاسیاں توں حملہ کر دتا ۔

جویں ہی لڑائی شروع ہوئی کشتیاں دے پل راہیں تیز سنگھ بھجّ گیا اتے پل نوں نشٹ کر گیا تاں کہ راحتَ فوج جاں سکھ سپاہی واپس نہ آ سکن ۔ گلاب سنگھ ڈوگرے نے اصلا اتے رسد لاہور توں بھیجنا بند کر دتا ۔ لال سنگھ دے گھوڑ چڑے سبھراواں نہ آئے ۔ ایہناں گداریاں وچکار اک سکھ سوربیر شام سنگھ اٹاریوالا جو خالصے دی اجتّ طاقت دا پرتیک سی نے جنگ وچ ہارن نالوں آخری دم تک لڑن دا فیصلہ کیتا ۔ جنہاں تھانواں تے فوجی بھگوڑے ہو گئے سن اسنے اوہناں سبھ نوں اکٹھا کیتا ۔ اسدے حوصلے کارن سکھاں نے اپنی شان بحال کرن لئی درڑتا نال ہلاّ کرن دی سکیم بنائی مگر حالات اوہناں دے خلاف سن ۔ شام سنگھ اپنے اجتّ ساتھیاں سمیت سبھ توں اگے لڑدا ہویا شہید ہو گیا ۔ بریٹیش دے سبھراواں وکھے 2،403 آدمی مرے ، سکھاں دے 3،125 آدمی اس لڑائی وچ مارے گئے اتے اوہناں دیاں ساریاں توپاں جاں تاں قبضے وچ کر لئیاں گئیاں سن جاں دریا وچ سٹّ دتیاں گئیاں سن ۔ کیپٹن جے۔ڈی۔ کننگھم جو اس ویلے گورنر-جنرل دے معاون دے طور تے اتھے موجود سی اپنی کتاب ‘ اے ہسٹری آف د سکھس` وچ اس لڑائی دے مورت نوں بڑی وضاحت نال بیان کردا ہویا لکھدا اے :

بھاویں کہ ہر پاسے توں گھوڑیاں دے دستیاں جاں پیدل فوج دیاں بٹالیئناں ولوں سکھاں اتے حملے ہو رہے سن پر کسے سکھ نے ہار نہیں منی اتے گرو گوبند سنگھ دے کسے وی سکھ نے پناہ نہیں منگی ۔ اوہ ہر پاسے جیتوآں نال سامھنے ہو کے لڑے اتے ہولی ہولی اتے کھجھے ہوئے پچھے ہٹ گئے جدوں کہ بہت سارے اکلے اکلے بھاری اکتاں نال لڑ کے مرن لئی اگے ودھے ۔ جیتو سپاہی ہاریاں ہویاں دے اجتّ حوصلے نوں سن ہو کے حیرانگی نال دیکھدے رہے ۔ ۔.۔.”

بریٹیش کمانڈر-ان-چیف لارڈ گف جسدی کمان ہیٹھ دو اینگلو-سکھ جنگاں لڑیاں گئیاں سن ، سبھراواں نوں بھارت دی واٹرلو بیان کردا اے ۔ سکھاں دی بہادری دی داد دندا ہویا اوہ کہندا اے :

”

پالیسی مطابق میں اپنیاں منو بھاوناواں ظاہر نہیں کر سکدا کہ کویں ہارے ہوئے دشمن سرداراں اتے فوج نے شاندار بہادری جاں بیرتا ، جہڑی اوہناں میدانے-جنگانے وچ دکھائی انفرادی ہی نہیں سی سگوں سموہک وی سی ۔ میں واضع کردا ہاں کہ جیکر اپنے دیس متعلق میری ڈونگھی نشٹھا دی منگ ایہہ بلدان نہ ہندی تاں میں ایہناں درڑتا نال پورن ویکتیاں دے سمونہ دا بھیانک قتل عام ہندا ویکھ کے رو پیندا ۔

“

لارڈ ہارڈنگ جس نے ایہہ لڑائی ویکھی سی ، لکھدا اے :

”

تھوڑھے جہے بچ نکلے؛ کسے نے وی ہتھیار نہیں سٹے ۔ سکھ اپنی ہونی نوں درڑھ ارادے نال ملے جہڑا اوہناں دی نسل نوں دوجیاں نالوں وکھراؤندا اے ۔

“

جنگ مگروں

سبھراواں دی جت دے دو دن پچھوں بریٹیش فوجاں ستلج پار کر گئیاں اتے قصور اتے قبضہ کر لیا گیا ۔ امن معاہدے بارے گل بات کرن لئی لاہور دربار نے گلاب سنگھ ڈوگرے نوں اختیار دتے ، جہڑا پہلاں ہی پہاڑیاں دیاں فوجاں لے کے لاہور آیا ہویا سی ۔ چلاک گلاب سنگھ نے پہلاں تاں فوجی پنچاں توں وعدہ لے لیا کہ اوہ اس ولوں منیاں شرطاں نوں قبول کرنگے اتے پھر لارڈ ہارڈنگ اگے دربار دی بینتی رکھی ۔ گورنر-جنرل نے ایہہ محسوس کیتا کہ سکھاں دا خاتمہ اجے کوہاں دور اے اس لئی اسنے دیش اتے ترنت قبضہ کرن توں گریز کیتا ۔ 9 مارچ دے امن معاہدے راہیں جیتو بریٹیش نے کجھ شرطاں جو لاگوُ کروائیاں اوہناں مطابق لاہور دربار جالندھر دواب نوں چھڈن لئی مجبور ہو گیا؛ اس نوں پندراں لکھ پونڈ جنگی ہرجانہ دینا پیا اتے اپنی فوج 20،000 اتے پیدل فوج اتے رسالہ گھٹا کے 12،000 کرنا پیا ۔ جنگ وچ ورتیاں ساریاں توپاں بریٹیش دے حوالے کرنیاں پئیاں اتے ستلج دے دوویں کنڈھیاں دا قبضہ بریٹیش نوں دینا پیا ۔ اس توں علاوہ اک ہور شرط دو دناں پچھوں 11 مارچ نوں اس وچ شامل کیتی گئی؛ سارے سال لئی لاہور وچ اک بریٹیش یونٹ تنخواہ تے رکھنا وی منیا گیا ۔ دربار ، جنگ دا سارا جرمانہ دین دے اہل سی اتے اس دے بدلے بیاس اتے سندھ دریا دے وچکارلے علاقے اس نے عوضانے وجوں دینے منّ لئے ۔

کشمیر دی فروخت

کشمیر گلاب سنگھ ڈوگرے نوں 75 لکھ وچ ویچ دتا گیا ۔ اک ہفتے پچھوں 16 مارچ نوں اک ہور معاہدہ امرتسر وکھے کیتا گئیا جس مطابق اسنوں جموں اتے کشمیر دا راجا منّ لیا گیا ۔ بھاویں کہ مہارانی جند کور اک ریجینٹ وجوں کم کردی رہی اتے راجا لال سنگھ مہاراجہ دلیپ سنگھ دے اک وزیر دے طور تے کم کردے رہے مگر اصل طاقت بریٹیش ریزیڈینٹ کرنل ہینری لارنس دے ہتھاں وچ چلی گئی ۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں

انگریزاں اتے سکھاں دی پہلی لڑائی (1845-46 ): ایہہ لڑائی دسمبر 1845 توں فروری 1846 وچالے لڑی گئی سی۔ مکھ طور تے اس لڑائی دیاں 5 بھڑنتاں الیکھیوگ نیں۔ ایہہ نیں:—

• مدکی دی لڑائی (18 دسمبر 1845 )
• فیروزشاہ دی لڑائی(21 دسمبر 1845 )
• بدووال دی لڑائی(21 جنوری 1846 )
• علی وال دی لڑائی(28 جنوری 1846 )
• سبھراؤں دی لڑائی(10 فروری 1846 )۔

انگریزاں دی تیاری

سکھ توپاں

لال سنگھ ،سکھ سپہ سالار

روڈانوالا آؤٹ پوسٹ

فیروزشاہ دی لڑائی

10 فروری 1846 نوں انگریزی فوج ستلج پار کردی ہوئی

علی وال دی لڑائی

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے مرن توں بعد لاہور دربار وچ پسری اراجکتا توں انگریز پورا لابھ اٹھاؤنا چاہندے سن۔ اوہناں نے پنجاب دی سرحد اتے اپنی فوجی طاقت ودھاؤنی شروع کر دتی۔ ادھر سکھ فوج انگریزاں دیاں سامراجی سکیماں کرکے اوہناں دے خلاف ہو گئی۔ پنجاب نوں برطانوی راج تحت کرن لئی بھاویں گورنر جنرل لارڈ ایلنبرا نے ہی سکیم بناؤنی شروع کر دتی سی، پر جولائی 1844 وچ اس دی تھاں اتے لارڈ ہینری ہارڈنگ نوں ہندستان دا گورنر جنرل بنا دتا گیا۔ اوہ اک ہنڈیا ہویا فوجی سالار سی۔ اس نے آؤندیاں ہی سکھاں نال یدھ کرکے لاہور اتے قبضہ کرن دا من بنا لیا۔ اس نے پنجاب دیاں سرحداں اتے، خاص طور اتے فیروزپور، لدھیانہ ، انبالہ اتے میرٹھ وچ فوجاں اتے توپاں دی گنتی کافی ودھا دتی۔ ستلج دریا اتے بیڑیاں دا پل بناؤن لئی بمبئی وچ 35-35 ٹن دیاں 70 بیڑیاں تیار کروائیاں گئیاں۔ لدھیانے وچ بریٹیش ایجینٹ وجوں نامزد میجر براڈفٹ اس وقت گورنر جنرل دا سبھ توں وڈا صلاح کار سی۔ اس دی صلاحَ نال 6 دسمبر 1845 نوں گورنر جنرل نے میرٹھ اتے انبالہ توں انگریزی فوجاں نوں لدھیانے اتے فیروزپور جان دا حکم دتا۔ ایہہ فوجاں 11 دسمبر تک اپنیاں مقررہ تھانواں تے پہنچ گئیاں۔

واقعے

مدکی دی لڑائی

ستمبر 1845 وچ لال سنگھ سکھ راج دا پردھان منتری بنیا اتے تیز سنگھ نے سکھ فوج دے پردھان سالار دا عہدہ سمبھالیا۔ ایہہ دوویں سکھ فوج توں بہت گھبراؤندے سن اتے اس نوں کمزور کرنا چاہندے سن۔ اندروں اوہ انگریزاں نال ملے ہوئے سن۔ اک پرکار نال لاہور دربار وچ اوہ انگریزاں دے ایجینٹ سن۔ 11-12 دسمبر 1845 نوں لگبھگ سٹھّ ہزار سکھ فوجاں نال لال سنگھ اتے تیز سنگھ ستلج دریا دے کنڈھے پہنچ گئے اتے بوہتی فوج نے دریا پار وی کر لیا۔ 13 دسمبر نوں لارڈ ہارڈنگ وی سکھاں دے خلاف لڑائی لئی آ ڈٹیا۔ اس ویلے انگریزاں کول فیروزپور وچ صرف اٹھ ہزار فوجی سن۔ جے لال سنگھ ترنت حملہ کر دندا تاں انگریزاں دی ہار یقینی سی۔ پر انگریزاں نال ملے ہون کارن اوہ حملہ کرنوں ٹلدا رہا۔ جدوں تک سر ہیوگ گف اک وڈی انگریز فوج لے کے مدکی والے تھاں اتے نا پہنچ گیا۔ اودھروں لال سنگھ مقابلتاً تھوڑی فوج لے کے لڑائی لئی جا ڈٹیا اتے 18 دسمبر 1845 نوں لڑائی شروع ہندیاں ہی پہلاں متھی سازش مطابق جنگ دے میدان وچوں بھج نکلیا۔ سکھ سینک بڑی ویرتا نال لڑے ، پر ہار گئے۔

1845 دے شروع وچ لارڈ ہارڈنگ اتے جنرل گف نے دریا ستلج اُتے پل بناؤن دی نیت نال نویاں بیڑیاں بنواؤنیاں شروع کر دتیاں سن۔ انگریزاں نے اپنے ایجنٹ جرنیل تیجا سنگھ راہیں سکھ فوجاں نوں وی بھڑکاؤن دی کوشش کیتی۔ اوہناں نے لاہور وچ ایہہ پرچار شروع کر دتا کہ انگریز، لاہور اتے قبضہ کرن دیاں تیاریاں کری بیٹھے ہن اتے اوہناں دے حملے توں پہلاں ہی سانوں حملہ کر دینا چاہیدا اے۔ نومبر 1845 وچ سکھ فوج دے مکھی آگوُ رنجیت سنگھ دی سمادھ اُتے اکٹھے ہوئے۔ اس میٹنگ وچ جنگ بارے چرچہ کیتی گئی۔ اس میٹنگ وچ رانی جنداں اتے شام سنگھ اٹاریوالا نے انگریزاں نال لڑائی نہ کرن دی صلاحَ دتی۔ پر دوجے پاسے سازشی براہمن اتے ڈوگرے حملے دے حق وچ سن۔ رانی جنداں اتے شام سنگھ اٹاری دیاں صلاحاں نوں نظر-انداز کروا کے، لال سنگھ تے تیجا سنگھ نے، انگریزاں نال جنگ متعلق سارے حق آپ حاصل کر لئے۔

ادھر انگریزاں نے وی 20 نومبر، 1845 دے دن انبالہ تے میرٹھ چھاؤنیاں وچ بیٹھی فوج نوں تیار رہن دا حکم دے دتا سی۔ 10 دسمبر، 1845 نوں ایہہ فوجاں فروزپور ول چل وی چکیاں سن۔ اس دے نال ہی لدھیانہ وچ انگریزی فوج دا بریگیڈیئر وھیلر وی اک وڈی فوج لے کے فروزپور ول چل پیا سی۔ 17 دسمبر، 1845 دی شام نوں انگریزی فوج مدکی وچ پہنچ چکی سی۔ انگریزاں دی انبالہ، لدھیانہ تے فروزپور وچلیاں فوجاں دی کل گنتی ستاراں ہزار سی تے اوہناں کول 69 توپاں سن۔

“سکھ بڑے آرام نال انگریزاں نوں ہرا کے دلی پجّ سکدے سن پر لال سنگھ نے سکھ فوجاں نوں بدووال توں اگے نہیں جان دتا تے پھر ستلج دریا دے کنڈھے تک ہی رکن دا حکم دے دتا

—سمائیتھ

لاہور وچ لال سنگھ تے تیجا سنگھ نے 24 نومبر، 1845 نوں فوجاں نوں کوچ کرن دا حکم دے دتا سی۔ 12 دسمبر نوں ایہہ فوجاں دریا پار کر کے لاہور دربار دے ستلج دریا دے دوجے پاسے پہنچ گئیاں۔ ایہناں سکھ فوجاں وچ غداراں نے ایہہ افواہ پھیلائی ہوئی سی کہ انگریزاں نوں ہرا کے دلی اُتے قبضہ کر لیا جاویگا اتے اس مگروں کلکتہ قابو کر کے لندن ول مارچ کیتا جاویگا تے اتھے حکومت قایم کیتی جاوے گی۔

انگریزاں نال بنائی سکیم مطابق لال سنگھ نے مدکی ول حملہ کروایا۔ 18 دسمبر، 1845 دے دن مدکی وچ ہوئی اس لڑائی وچ سکھ فوجاں نے انگریزاں نوں بری طرحاں ہرایا۔ اس لڑائی وچ گورنر جنرل دے دو ایئڈیز، سر رابرٹ سیل تے سر جوسف میکگیسکل، توں علاوہ 215 انگریز فوجی مارے گئے سن تے 657 زخمی ہوئے سن۔

بدووال دی لڑائی

فیروزشاہ دی لڑائی پچھوں اکّ مہینے تک عملی روپ وچ لڑائی نہ ہوئی کیوں کہ انگریز اپنی طاقت نوں مضبوط کرن لئی سماں چاہندے سن۔ 21 فروری، 1846 نوں سوامی-بھگت سردار رنجودھ سنگھ مجیٹھیا دے لاڈوے دے سردار اجیت سنگھ نال مل کے اپنی فوج سمیت ستلج دریا نوں پار کیتا۔ ادھر سر ہینری سمتھ نے اپنی فوج سمیت لدھیانے دی رکھیا لئی کوچ کیتا۔ بدووال نامی پنڈ وکھے دوہاں پکھاں وچالے لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچ رنجودھ سنگھ دی جت ہوی اتے انگریزاں دا کافی سامان تے راشن سکھاں دے ہتھ لگے۔

فیروزشاہ دی لڑائی

مدکی دی لڑائی توں بعد 20 دسمبر، 1845 نوں فروزپور توں جان لٹلر دا فوجی دستہ ہیوگ گف دی فوج نال آ رلیا۔ 21 دسمبر دی شام نوں انگریز فوج نے فیروز شہر کول ڈیرے لائی بیٹھی سکھ فوج اتے حملہ بول دتا۔ گھمسان یدھ توں بعد سکھاں دی چڑھت ہو گئی۔ پر لال سنگھ اتے تیز سنگھ دے جنگ دے میدانی وچوں کھسکن کارن 22 دسمبر نوں انگریز فوج دی ہار جت وچ بدل گئی۔ اس لڑائی وچ انگریزاں نے 73 توپاں سکھاں توں کھوہیاں اتے اوہناں دے 700 سپاہی اتے اہلکار مارے اتے 1700 گھائل کیتے۔

فروزشاہ دی لڑائی 21 اتے 22 دسمبر 1845 نوں ایسٹ انڈیا کمپنی اتے سکھاں وچکار پنجاب دے پنڈ فیروزشاہ وچ لڑی گئی۔ بریٹیش فوج دی اگوائی سر ہیو گف اتے گورنر جنرل سر ہینری ہارڈنگ نے اتے سکھاں دی اگوائی لال سنگھ نے کیتی۔ اس لڑائی وچ انگریزاں دی جت ہوئی پر ایہہ لڑائی برطانوی فوج دے اتہاس وچ سبھ توں اوکھی لڑائی سی۔

علی وال دی لڑائی

فروز شہر (پھیرو شہر) توں ہار کے سکھ فوج ستلج پار کرکے اپنے علاقے وچ پہنچی اتے اپنی ہار دا بدلہ لین لئی سبھراؤں دے نیڑے تیاری وچ جٹ گئی۔ ادھر انگریز فوج وی فیروزپور دی چھاؤنی وچ اپنی تیاری کرن لگی۔ اسے دوران لدھیانے دے نیڑے بدووال (21 جنوری 1846 ) اتے علی وال (28 جنوری 1846 ) وچ انگریز اتے سکھ فوجاں وچالے دو نکیاں نکیاں لڑائیاں ہوئیاں۔ سکھ فوج دے جرنیل رنجودھ سنگھ مجیٹھیا دے وساہ گھات کارن اتھے وی 28 جنوری 1846 نوں انگریزاں دی جت ہوئی، بھاویں انگریزاں دے کافی فوجی مارے گئے۔

علیوال دی لڑائی 28 جنوری 1846 وچّ سکھاں اتے انگریزاں وچکار آلیوال دے ستھان تے لڑی گئی۔ اس لڑائی وچّ انگریزاں دی اگوائی ہیری سمتھ نے اتے سکھاں دی رنجودھ سنگھ مجیٹھیا نے کیتی سی۔ اس لڑائی وچّ انگریزاں دی جت ہوئی اتے ایہہ پہلے پہلی اینگلو-سکھو جنگ وچّ اک مہتوپورن موڑ سی۔

سبھراؤں دی لڑائی

سکھاں اتے انگریزاں دی آخیرلی اتے نرنائک لڑائی 10 فروری 1846 نوں سبھراواں دے تھاں تے ہوئی۔ اس لڑائی لئی 30 ہزار سکھ فوج سنے 70 توپاں، بیڑیاں دے پل راہیں دریا پار کرکے لڑائی لئی آ ڈٹی۔ فوجاں وچ لال سنگھ اتے تیز سنگھ دے دھروہ دے باو جود بڑا اتساہ سی۔ پر لاہور دربار وچ سکھ فوجاں نوں تباہ کراؤن دیاں کاروائیاں زوراں تے سن۔ راجا گلاب سنگھ نوں جموں توں بلوا کے لاہور دربار دا انگریزاں نال گپت سمجھوتہ کر لیا گیا سی اتے سکھ فوج نوں ختم کرن دا منصوبہ وی بنا لیا گیا سی۔ ادھر سارے بھید اتے فوجی مورچہ بندی دی کاروائی لال سنگھ نے 8 فروری نوں اپنے رازدان شمسدین خان قصوریئے راہیں میجر لارنس پاس پہنچا دتی سی۔ 10 فروری 1846 نوں دوہاں دھراں وچ بھیانک لڑائی شروع ہوئی۔ گنی-متھی سازش مطابق سکھ فوج دا کمانڈر ان چیف تیز سنگھ پہلا گولہ چلدیاں ہی جنگ دے میدان توں بھج نکلیا اتے جاندیاں جاندیاں بیڑیاں دا پل وی توڑ گیا تاں جو فوج پرت کے دریا پار ن کر سکے۔ سردار شام سنگھ اٹاریوالا نے اس یدھ وچ بڑی بہادری نال ویر-گتی حاصل کیتی۔ نائک-ہین سکھ فوج دے انت وچ جنگ دے میدان توں پیر اکھڑ گئے۔ پل ٹٹ چکا سی، جاناں بچاؤن لئی اوہ دریا وچ کد پئے، پر ویری دیاں بندوقاں نے ہزاراں سپاہی بھنّ دتے۔ سکھ فوج دی بری طرحاں ہار ہوئی۔

“سکھ جرنیلاں دیاں غداریاں دیاں کرتوتاں کارن سکھاں دی حالت بہت نازک ہو گئی سی۔ پر اجیہے نازک حالات دے باو جود کسی وی اک سکھ نے ہتھیار سٹّ کے ہار مننی قبول نہیں کیتی۔”

—اتہاسکار جوسپھ ڈیوی کننگھم دی پستک ‘‘ہسٹری آف دی سکھز’’ وچوں

10 فروری 1846 دی سویر ہنیرے ویلے انگریز فوجاں نے چپکے-چپکے اگے ودھنا شروع کر دتا تاں جو خالصہ فوجاں اپر اچانک حملہ کرکے، اوہناں نوں بناں لڑائی دے میدان وچوں کھدیڑ دتا جاوے۔ سویر دی تھوڑھی جہی روشنی ہون ’تے سکھاں نوں انگریز فوجیاں دیاں گتیودھیاں دا پتہ لگیا تاں اوہناں نے اسی سمیں نگارے وجا کے اپنی فوج نوں لڑائی لئی تیار کر لیا۔ انگریزی توپخانے نے پورے تنّ گھنٹے لگاتار گولاباری جاری رکھی۔ خالصہ توپخانے نے وی جوابی گولاباری شروع کر دتی سی۔ خالصہ توپخانے دے اگّ اگلدے اتے شوکدے گولیاں نے انگریزی توپخانے نوں چپّ کروا دتا۔ انگریز فوج دے اک ڈویزن نے، سر رابرٹ ڈک دی اگوائی ہیٹھ، سکھ فوج دے سبھ توں کمزور پاسے ولّ ودھنا شروع کر دتا، جدھر لال سنگھ دی کمانڈ ہیٹھ تھوڑھی جہی فوج کھڑھوتی سی۔ ڈک دی ایہہ ڈویزن خالصہ فوج دے دھر اندر تک پہنچ گئی۔ پر خالصہ فوجاں دے زبردست مقابلے کارن انگریزاں دے پیر اکھڑ گئے اتے اوہناں نوں پچھے ہٹن لئی مجبور ہونا پے گیا۔ اس سمیں انگریزاں دی اک ہور فوجی ڈویزن سر گلبرٹ دی اگوائی ہیٹھ اتھے آن پہنچی۔ پر سکھاں نال ہوئی گہگچّ لڑائی وچّ انگریزاں دا بہت زیادہ نقصان ہو گیا اتے اوہناں نوں وی پچھے ہٹن لئی مجبور ہونا پے گیا۔ دوویں فوجاں دے لشکدے ہتھیاراں نال میدانے-جنگانے چمک اٹھیا۔ سر. شام سنگھ اٹاریوالا میدان وچّ فوجاں نوں ہر محاذ ’تے ہلا شیریل دندا نظر آ رہا سی۔ لڑائی وچّ انگریزاں دا زبردست جانی نقصان ہو گیا سی۔ انگریزاں نوں ہریک محاذ ’تے ہار ہی ہار پلے پے رہی سی۔ اٹاریوالا سردار انگریزاں دی بھاری جانی نقصان کردا ہویا انگریز جرنیل سر رابرٹ ڈک دے نزدیک جا پہنچیا اتے ہتھو-ہتھی لڑائی وچّ رابرٹ ڈک شام سنگھ ہتھوں ماریا گیا۔ اس سمیں انگریزی فوجاں وچّ دہشت ورگا ماحول بن گیا سی۔ انگریزی فوجاں نے اٹاریوالا سردار نوں چارو طرفوں گھیر کے اس دا سریر گولیاں نال چھلنی-چھلنی کر دتا۔ اس طرحاں س. شام سنگھ اٹاریوالا میدانے جنگ وچّ جوجھدا ہویا دیش اتے قوم لئی شہادت دا جام پی گیا۔ انگریزاں دی اجیہی پتلی حالت نوں ویکھ کے لال سنگھ اتے تیز سنگھ میدان وچوں بھجّ کے ستلج دا دریا پار کرکے جرنیلاں نے جاندے-جاندے بیڑیاں دے پل نوں توپاں نال اڈا دتا۔ انگریزاں نال ہوئے سمجھوتے مطابق گلاب سنگھ نے سویرے توں ہی گولہ-بارود اتے کھان-پین دا سامان بھیجنا بند کیتا ہویا سی۔ خالصہ فوجاں کول پہلاں ہی موجود گولہ-بارود اتے ہور ہتھیاراں نال میدان وچّ نائکاں دی طرحاں جوجھ رہے سن اتے انگریزاں دے آہو لاہ رہے سن۔ خالصہ فوجاں دی نازک ستھتی دے باو جود خالصہ فوجاں اپنے پورے جاہو-جلال اتے چڑھدی کلا دے ثبوت دے رہیاں سن۔ ‘‘بولے سو نہال’’ دے جیکاریاں نال دھرتی آکاش گونج رہا سی۔ بھکھے-بھانیے سکھ فوجیاں دی حالت بہت نازک ہو گئی تاں اوہناں نے لڑائی جاری رکھدے ہوئے دریا ولّ نوں پچھے ہٹنا شروع کر دتا تاں جو دریا پار کرکے دوجے کنڈھے ’تے پہنچ کے، اتھوں ہتھیار پراپت کرکے، مورچابندی کرکے جنگ جاری رکھی جا سکے۔ پر غدار جرنیلاں نے تاں بیڑیاں دا پل پہلاں ہی توڑ دتا سی۔ سکھ فوجیاں نے دریا وچّ تیر کے دوجے کنڈھے ’تے پہنچ سکن۔ انگریزاں نے دریا دے کنڈھے ’تے توپاں بیڑ دتیاں اتے دریا وچّ تیر رہے سکھاں اتے بمباری شروع کر دتی۔ سینکڑے انگریز فوجیاں نے بندوقاں نال وی گولیاں چلاؤنیاں شروع کر دتیاں تاں جو کوئی سکھ دریا پار نہ کر سکے۔ سبھراواں دی لڑائی اتنی زیادہ بھیانک اتے تباہکنّ سی کہ گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ وی گمبھیر روپ وچّ زخمی ہو گیا سی۔ اس کارن اوہ ترن-پھرن توں وی نقارہ ہو گیا سی۔ اس دا اک ہتھ تاں پہلاں ہی ٹٹا ہویا سی جس کارن ہندوستانی لوک اس نوں ٹنڈی-لاٹی آکھدے ہندے سن۔
س جت پچھوں انگریزاں دی فوج نے ستلج دریا نوں پار کرکے لاہور ولّ کوچ کیتا۔ راہ وچّ سکھاں نے انگریزی فوج دا کوئی رستہ نہ روکیا گیا اتے اوہ 20 فروری، 1846 نوں لاہور پہنچ گی۔

کشمیر دا سودا

انگریز سرکار اتے لاہور دربار وچ لڑائی توں پہلاں ہوئے گپت سمجھوتے مطابق 12 فروری 1846 نوں گورنر جنرل دریاؤں پار قصور پہنچ گیا اتے گلاب سنگھ لاہور دربار دے کجھ اہلکاراں نال اوس نوں قصوروں لین آیا۔ جموں کشمیر دا علاقہ 75 لکھ روپئے دی ناں-ماتر رقم دے بدلے راجا گلاب سنگھ نوں دے دتا گیا۔ ستلج اتے بیاس وچلا علاقہ انگریزی راج نال ملا لیا گیا اتے لاہور سرکار دے رہندے علاقے اتے دلیپ سنگھ دا راج منّ لیا گیا۔ پنجاب فوج دی نفری بہت گھٹا دتی گئی۔ انگریز ریزیڈینٹ لاہور وچ رہن لگ گیا اتے گورا فوج دی چھاؤنی لاہور وچ قایم کر دتی گئی۔

اس توں بعد جدوں راجا گلاب سنگھ کشمیر راج دی واگ-ڈور سنبھالن گیا تاں اتھے لاہور دربار ولوں نامزد حاکم شیخ امامدین نے راج اختیار سونپنوں انکار کر دتا۔ اس سبھ دا مول کارن ایہہ سی کہ پردھانمنتری لال سنگھ نے شیخ نوں قبضہ دینوں روکیا ہویا سی۔ فلسروپ انگریزاں نے فوجی طاقت دے زور تے راجا گلاب سنگھ نوں راج-ادھیکار دوایا اتے لال سنگھ نوں انگریزاں دے فیصلے وچ روڑا بنن کرکے پردھان منتری دے عہدے توں ہٹا دتا اتے پینشن دے کے پنجابوں باہر بھیج دتا۔ جنگ توں بعد ہوئے عہدنامے مطابق سال 1846 دے انت وچ انگریز فوج نے لاہوروں جانا سی، پر اس نوں واپس نا کیتا گیا اتے 16 دسمبر 1846 نوں بھیرووال پنڈ والی تھاں تے نواں عہدنامہ کیتا گیا۔ لاہور پہنچ گی۔

اس جنگ دے نتیجے

لاہور دا معاہدہ

لاہور دا پہلا معاہدہ

پہلی اینگلو سکھ جنگ وچّ ہار پچھوں گورنر-جنرل لارڈ ہارڈنگ نے لاہور سرکار نال معاہدہ کرن دا فیصلہ کیتا۔ گورنر-جنرل ولوں انگریز سیاسی اہلکاراں نے لاہور دربار دے پرمکھ سرداراں (جو عامَ-طور تے پہلاں ہی انگریزاں نال ملے ہوے سن) نال گل بات کیتی جس دے سٹے وجوں 9 مارچ، 1846 نوں دوہاں پکھاں وچّ لاہور دا معاہدہ ہویا۔ اس معاہدے اتے برطانوی سرکار ولوں فریڈرک کری تے ہینری لارینس نے دستخط کیتے۔

لاہور دا دوجا معاہدہ

لال سنگھ اتے ہور غدار سرداراں دی بینتی 'تے کہ بریٹیش فوج 'کجھ مہینیاں لئی' لاہور وچّ رہن (تاں جو اوہناں دا جیون سکھ فوجیاں توں سرکھات رہِ سکے)، دوہاں سرکاراں وچّ 11 مارچ، 1846 نوں اکّ ہور معاہدہ ہویا، جسنوں لاہور دا دوجا معاہدہ کیہا جاندا اے۔

بھیرووال دا معاہدہ

مہاراجہ دلیپ سنگھ پہلی انگریز سکھ جنگ مگروں ،انگریزی فوجی دستے دی حفاظت چ لہر چ اپنے محل چ داخل ہندا ہویا

26 دسمبر، 1846 نوں برطانوی سرکار اتے لاہور دربار وچالے بھیرووال دا معاہدہ ہوئیا۔

بھیرووال والے عہدنامے مطابق گورنر جنرل ولوں نامزد کیتے گئے انگریز اہلکار نوں ہر اک محکمے دے ہر کم وچ دخل دین دے سدھے اتے پورے اختیار ہونگے۔ گورنر جنرل لوڑ مطابق لاہور راج دے کسے علاقے وچ امن قایم رکھن لئی اتھوں دے قلعے اتے قبضہ کر سکدا اے۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ دی رکھیا لئی انگریز فوج لاہور وچ رہندی رہیگی۔ لاہور دربار انگریز فوج دے خرچ لئی 22 لکھ روپئے سالانہ دیویگی۔ مہارانی جنداں نوں اگوں لئی صرف ڈیڈھ لکھ روپیہ سالانہ خرچ لئی ملیگا۔ ایہہ معاہدہ پتر مہاراجہ دے بالغ ہون توں بعد ختم سمجھیا جاویگا۔

اس عہدنامے نال رانی جنداں دا لاہور راج وچ اختیار اتے دخل ختم ہو گیا۔ انگریزاں ولوں ہینری لارنس نوں ریزیڈینٹ نامزد کیتا گیا۔ اس عہدنامے مطابق اٹھ شخصیتاں— تیز سنگھ، شیر سنگھ اٹاریوالا ، دیوان دینا ناتھ، فقیر نوردین، رنجودھ سنگھ مجیٹھیا ، بھائی ندھان سنگھ، عطر سنگھ سندھاوالیا اتے شمشیر سنگھ سندھاوالیا— دی کونسل بنائی گئی جس دی ذمہ واری لاہور دربار دے اندرلے پربندھ نوں چلاؤنا سی۔ جولائی، 1847 وچ گورنر نے ریزیڈینٹ نوں ایہہ اختیار وی دے دتا کہ اوہ کونسل دے میمبراں نوں ہٹا اتے نامزد کر سکدا اے۔ نالے جتھے چاہے اوہ سکھ فوج ہٹا کے انگریز فوج رکھ سکدا اے۔ اس طرحاں انگریزاں نے لاہور دربار وچ اپنا دابا حدوں ودھ ودھا لیا۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• First Anglo-Sikh War Archived 2010-02-09 at the وے بیک مشین
• Anglo-Sikh Wars Archived 2008-11-20 at the وے بیک مشین