پراݨا ہندوستان
پراݨا ہندوستان، تریخ توں پہلے دے دَور توں قرون وسطی دے ہندوستان دے آغاز تَک دا برصغیر پاک و ہند اے، جیہڑی عام طَور اُتے 500 عیسوی دے آس پاس گپتا سلطنت دی تریخ اے۔ سیاق و سباق اُتے منحصر اے، قدیم ہندوستان دی اصطلاح جدِید دَور دے ممالک بنگلا دیش، بھارت، پاکستان، مالدیپ، نیپال تے سری لنکا دا احاطہ کَردی اے، حالان٘کہ ایہناں علاقیاں وچ کافی ثقافتی فرق سن۔
.png)
پتھر ویلا
سودھوپتھر یا پاشان دَور توں مراد اوہ دَور اے جَد لوک پتھراں اُتے اِنحصار کر دے سن۔ پتھراں دے اوزار، ہتھیار تے پتھر دیاں غاراں وغیرہ جیون دی مکھ بنیاد سن۔ ایہ انسانی رہتل دور دا آغاز سی۔ اس دَور وچ انسان قدرتی مسائل نال جوجھدا سی تے شکار تے کند مول اوہدی عام خوراک سی۔
دُوجا پتھر ویلا
سودھوہمیگ دا زیادہ تر حِصہ دُوجے پتھر ویلے وچ گُزریا اے۔ دوجے پتھر ویلے نوں اؤزاراں تے ماحولیاتی تبدیلیاں دی بنیاد اُتے تن حِصےآں وچ ونڈیا جان٘دا اے:
- مُڈھلا دوجا پتھر ویلا (25,00,000 ق م - 100,000ق م)
- وچکارلا دوجا پتھر ویلا (1,00,000 ق م - 40,000 ق م)
- دوجے پتھر ویلے دا عرُوج (40,000 ق م -10,000 ق م)
آگو مانس دے جیوئنش ہندوستان وچ نہیں ملدے۔ مہاراشٹر دے بوری ناں دے تھاں اُتے ملے پتھراں توں اندازہ ہندا اے کہ انسان دی پیدائش 14 لکھ سال پہلاں ہوئی ہووے گی۔ پر ایہ گَلّ سدھ اے کہ افریقا دے مقابلے ہندوستان وچ انسان بعد وچ وسے۔ اس ویلے نہ تاں انسان نوں کھیتی باڑی کرنی آؤندی سی نَہ ہی گھر بناؤنے آؤندے سن۔ ایہ حالت 9000 ق م تک رہی۔
پراݨے پتھر ویلے دے اوزار چھوٹا ناگپور پٹھار وچ مِلے نیں جیہڑے 100,000 ق م تَک دے ہو سکدے نیں۔ آندھرا پردیش دے ضلع کرنول وچ 20,000 ق م توں 10,000 ق م دے وچکارلے ویلے دے اوزار مِلے نیں۔ ایہدے نال ہی ہڈیاں دے اپکرن تے پسُوآں دیاں باقیات وی مِلیاں نیں۔ اتر پردیش دے ضلع مرزاپور دی بیلن وادی وچوں مِلی پسُوآں دیاں باقیات توں ایہ اندازہ لگیا اے کہ بکری، بھیڈ، گاں، مجھ وغیرہ پسُو پالے جاندے سن۔
نواں پتھر ویلا
سودھوبھارت وچ نویں پتھر ویلے دے آثار لگ بھگ 6000 ق م توں 1000 ق م دے نیں۔ ترقی دی ایہ لہر برصغیر پاک و ہند وچ کچھ دیر نال آئی۔ نویں پتھر ویلے دا تھاں بورجہوم (کشمیر) وچ پایا گیا اے۔ برصغیر پاک و ہند وچ نویں پتھر دَور دے خاص چار تھاں نیں۔
تانبا پتھر ویلا
سودھونویں پتھر دَور دا اِختتام ہندیاں ہی دھاتاں دا اِستعمال شروع ہو گیا۔ تانبا پتھر ویلے وچ تانبے تے پتھر دوویں ہتھیار بناؤن لئی ورتے جاݨے شُرُوع ہو گئے سن۔ ہندوستان وچ ایہدیاں بستیاں مشرقی راجستھان، مغربی مدھیہ پردیش، مغربی مہاراشٹر تے جنوبی ہند وچ مِلدیاں نیں۔
پتل/کانسی ویلا
سودھو20ویں صدی دے شروع وچ منّیا جان٘دا سی کہ ویدک رہتل ہندوستان دی سَبھ توں پراݨی رہتل اے۔ پَر ہڑپا (ضلع ساہیوال، پنجاب، پاکستان) دی کھدائی وچ پتا چلیا کہ ہندوستان دی سَبھ توں پراݨی رہتل ہڑپا رہتل اے۔ اس وچ پتل دے بہت سارے اوزار مِلے، اس وجَہ توں ایہنُوں پتل/کانسی ویلا کہیا جان٘دا اے۔ موئنجودڑو وی ایہدا حِصَہ اے۔
ویدک ویلا
سودھوہندوستان وچ آریئن ق م دے آخری ویلے وچ آئے۔ ایہناں دی پہلی کھیپ رگویدک آریئن کہلاؤندی اے۔ رگوید دی رچنا اس دور وچ ہوئی۔ آریا لوک ہندوستانی-یورپی بولی بولدے سن۔ ایسّے شاخاں دی بولی ہُݨ وی پاکستان، بھارت، ایران تے یورپ وچ بولی جان٘دی اے۔ رگوید دیاں کچھ گلّاں اویستا وچ وی مِلدیاں نیں۔ اویستا ایرانی بولی دا گرنتھ اے۔ دوواں گرنتھاں وچ بہت سارے دیوتیاں تے سماجی ورگاں دا نام ملدا اے۔
بدھ تے جین مذاہب
سودھوچھیویں ق م تک ویدک کرم کانڈاں دا اثر گھٹ ہو گیا۔ ایہدے فلسروپ کئی مذہبی پنتھکاں تے سمپرداواں دا قیام ہوگیا۔ اُس ویلے دیاں لگ بھگ 62 سمپرداواں دے بارے وچ معلُومات مِلدی اے۔ پر ایہناں وِچوں دو ہی لمبے ویلے تک متاثر کر سکیاں، بُدھ تے جین۔
جین مذہب
سودھوجین مذہب دے دو تیرتھکر، رشبھناتھ تے ارشٹنیمی دا الیکھ رگوید وچ مِلدا اے۔ پرشوناتھ جین دھرم دے 23ویں گدینویش تے مہاویر 24ویں تے آخری گدینویش سن۔ مہاویر دا جم لگ بھگ 540 ق م وچ ویشالی دے کول کونڈگرام وچ ہویا۔ اوہناں نوں 42 سال دی عمر وچ پرم علم حاصل ہویا۔
مہاویر نے پرشوناتھ دے چار اصول نوں منَیا:
- اہسا
- امرشاہ مطلب جھوٹھ نہ بولݨا
- استیی مطلب چوری نہ کرنا
- تیاگ
- برہمچار مطلب اندریاں اُتے ضبط
بدھ مذہب
سودھوجین مذہب دی طرحاں ایہدا مول وی اچ کھتری پروار توں ہُندا اے۔ گوتم نام نال جنمے مہاتما بدھ دا جم 566 ق م وچ شاکیکول دے راجا شودھودن دے گھر ہویا۔ ایہ وی سنسارک جیون چھڈّ کے اک دن سَچ دی بھال وچ گھر توں چل پئے۔
بدھ مذہب دا اثر ہندوستان توں باہر وی پیا۔ اس مذہب نے وسط ایشیا، جاپان، چین، سری لنکا تے جنوب مشرقی ایشیا وچ اپݨی پہچاݨ بݨائی۔
یونانی تے فارسی حملے
سودھواس ویلے ہندوستان متحد راج نہیں سی۔ لگاتار طاقتور ہو رہے فارسی سامراج دی نظر ہندوستان اُتے پئی۔ اس دوران کروس سائیرس نے ہندو کش دے جنوبی رجواڑیاں نوں اپݨے ماتحت کَرلیا۔ چوتھی ق م وچ مقدونیا دا راجا سکندر مغربی ایشیا اُتے فتَح حاصل کردا پنجاب وچ آیا تاں جہلم دریا تے چناب دریا دے وچکار دے پورس نے اوہدا ڈَٹ کے سامݨا کیتا۔ جنگ دے اِختتام اُتے سکندر نے پورس نوں پُچھیا کہ تیرے نال کِیہ سلُوک کیتا جاوے تاں پورس نے کہیا جو اک راجا دوسرے راجے نال کردا اے۔ ایہ سُݨ کہ سکندر واپس چلا گیا تے واپسی اُتے جھڑپ دے دَوران زخمی ہوگیا۔
بدھ گرنتھ، انگوتر نکای دے مطابق کل 16 مہاجنپد سن: اونت، اشمک، انگ، کمبوز، کاشی، کورُو، کوشل، گندھارا، چیدی، وتس، پنچال، مگدھ، متسی، ملّ، سرسین۔
چھیویں صدی ق م صدی دے مکھ راج مگدھ، کوسل، وتس دے پورو اتے اونتی دے پرگھوت۔ چوتھی صدی وچ چندر گپت موریا نے مغربی ہندوستان نوں یونانی حکمراناں توں آزاد کروایا۔ اس توں بعد اوہنے اپنا دھیان مگدھ ول مرتکز کیتا، جس اپر ننداں دا راج سی۔ جین گرنتھ 'پرشٹھ پرون' وچ کیہا گیا اے کہ چانکیا دی مدد نال چندر گپت نے نند راجے نوں ہرا دتا۔ اس توں بعد اس نے سکندر دے سپہ سالار سیلیوکس نوں ہرا کے ہرات، قندھار، کابل تے مکران دے راجاں اُتے اختیار حاصل کرلیا۔
چندر گپت موریا توں بعد بندوسار دے پتر اشوک نے موریا راجٹبر نوں اپنے عرُوج اُتے پہنچا دتا۔ اشوک دے جیون دی نرہیرو لڑائی کلنگا دی لڑائی سی۔ اس وچ ہوئے نرسنہار کارن اوہنوں گلانی محسوس ہوئی تے بدھ دھرم اپنالیا۔
موریا ٹبر توں بعد
سودھوموریا سلطنت دے پتن توں بَعد شنگ شاہی خاندان نے حکومت سن٘بھالی۔ اوہناں نے 279 ق م توں 85 ق م تک حکمرانی کیتی۔ منّیا جان٘دا اے کہ موریا راجٹبر دے راجا برہدرتھ نوں اوہدے ہی سپہ سالار پوشیمتر نے قتل کر دتا تے اپنا راج قائم کرلیا۔
پوشیمتر دے حکمرانی دور وچ لہندے توں یونان دا حملہ ہویا۔ اس دور دے منّے جاݨ والے ویاکرنکار پتنجلی نے اس حملے دا ذکر کیتا اے۔ کالیداس نے وی مالوکاگرمترم وچ وسومتر دے نال یونانیاں دی لڑائی دا ذکر کیتا اے۔ ایہناں حملہ آوراں نے ہندوستان اپر قبضہ کرلیا۔ کجھ ہندوستانی یونانی حکمران، یتھیڈیمس، ڈیمیٹیس تے منانڈر وغیرَہ۔ اس توں بعد پہلووں دا راج آیا۔ پر ایہناں دے بارے زیادَہ مَعلُومات دستیاب نہیں۔ کنشک اس خاندان دا سَبھ توں مشہور راجا سی۔
ہم عصر جنوبی ہندوستان
سودھوجنوب وچ چیر، پانڈچھ تے چول ونش وچ طاقت دی جدوجہد چل رہی سی۔ سنگم ساہت اس ویلے دا امول دھروہر سی۔ تروولوور ولوں رچت تروکلر تامل بولی دا مشہور گرنتھ منّیا جان٘دا اے۔ اس ویلے ایتھے مذہبی سمپرداواں دا پرچلن سی جِویں، ویشنو، شیو، بدھ تے جین وغیرَہ۔
گپت دور
سودھوسن 320ء وچ چندرگپت موریا پہلا اپنے پیؤ گھٹوتکچّ توں بعد راجا بنیا جیہنے موریا ٹبر دی بنیاد رکھی۔ اس توں بَعد سمدرگپت موریا (340ء)، چندرگپت دتیا، کمارگپت پہلا تے سکند گپت موریا حکمران بݨے۔ اس توں بعد لگ بھگ 100 سال تک گپت راجٹبر دا استتو بنیا رہیا۔ 606ء وچ ہرش دے ادے ہون تک کِسے اک پرمکھ طاقت دی گھتٹ رہی۔ اس دَور دا سَبھ توں پرتاپی راجا سمدرگت رہیا۔
گیارویں تے بارویں صدی وچ ہندوستانی فنُون ، زبان تے مذہب دا پرچار جنوب مشرقی ایشیا وچ وی ہویا۔
باہرلے جوڑ
سودھو- پراݨے ہندوستان دی سماجّی تے معاشی ترِیخ (گوگل کتاب ؛ لکھاری - اوم پرکاش پرساد)
- پراݨے ہندوستان دی سماجّی تے معاشی ترِیخ (گوگل کتاب ؛ لکھاری - شو سوروپ سہائے)
- پراݨے ہندوستان دے سائنسی کرندھار (گوگل کتاب ؛ لکھاری - مالک ستیروشنی سرسوتی)
- پراݨے ہندوستان وچ کیمیا دی ترقّی (گوگل کتاب؛ لکھاری - مالک ستیروشنی سرسوتی)
- پراݨے ہندوستان وچ دوت پدھتی (گوگل کتاب ؛ لکھاری - آنند روشنی گوڑ)
- پراݨے ہندوستان دی سیاسی تے سانسکرتک ترِیخ (گوگل کتاب ؛ لکھاری - دھنپتی پانڈیا)