آگو مانس
| آگو مانس | |
| |
| دیس: | جنور |
| برادری: | کورڈیٹ |
| ٹولی: | ددپلانے |
| پتی: | آگو مانس |
| |
| دنیا تے انسان بنا آگو مانس دی پھرن تھاں رنگ وچ | |
آگو مانس جانوراں دی اک پتی اے جیدے چ لیمر، باندر تے انسان آندے نیں۔ آگو مانس ادھے باندر تے سیمین وچ ونڈے ہوۓ نیں۔ ایناں دے پرکھ رکھاں وج ریندے سن۔ انساناں نوں چھڈ کے جیہڑے ہر براعظم تے ریندے نیں دوجے سارے آگو مانس ٹراپیکل یا نال دیاں تھانواں وچ وسدے نیں۔ آگو مانس دیاں 400 دے نیڑے ونڈاں نیں۔ سارے آگو مانس کئی پاسیاں توں انسان نال رلدے نیں۔ اینان دے ہتھ پنج انگلاں تے انکلاں تے نوں ہوندے نیں۔ انساناں نوں چھڈ کے جیہڑے ہر براعظم تے وسدے نیں لامت آگومانس ٹراپیکی یا کجھ ٹراپیکی تھانواں تے ای ریندے نیں۔ ایہدے ناپ وی میڈم برتھا دا چؤا لیمر توں جیہڑا 30 گرام دا اے توں لے کے چڑھدا پدھری تھاں گوریلا تک جیہدا پآر 200 کلو اے تک جاندا اے۔ آکومانس دے سب توں پرانے نشان 55.8 ملین ورے پرانے نیں۔[۱] 55–58ملین ورے پہلے دے اک نیڑے دے ساک دے چوکھے نشان ملدے نیں۔ مالیکیولی گھڑی دے ناپ توں آگو مانس دا مڈھ 85 ملین پچھے ہور وشکارلے کریٹیشس ویلے وچ جاملدا اے۔
آگومانساں دی پتی نوں دو ونڈاں وج ونڈن دا رواج اے: ادھے باندر تے سیمین۔ ادھے باندراں وچ پرانے آگومانساں دیاں اچیچیاں گلاں نیں تے ایہناں وچ لیمر، لوریز تے ٹارسیر آندے نیں۔ سیمین وچ باندر، مانس، بن مانس تے گبن آندے نیں۔ کچھ ویلے توں ناں رکھنوالےیاں نیں ایہناں نوں دو ونڈاں کلی نک تے سکی نک وچ ونڈیا اے۔ انسان کلے آگو مانس نیں جیہڑے افریقہ، دکھنی ایشیاء تے چڑھدے ایشیاء توں وی باہر ملدے نیں۔
ددپلانیاں نوں اگر سوچ وج رکھیا جاۓ تے فیر آکومانساں وچ کئی رلویاں اچیچیاں گلاں ملدیاں نیں۔ کجھ آگومانس مڈھلے ول نال زمینی نیں رکھی ہون دے بجاۓ پر ساریاں وچ رکھاں تے چڑھن دی جاچ ہے۔ چلن دے ولاں وچ اک رکھ توں دوجے تے چھال مارنی، دو یا چار انگاں تے چلنا، انگلاں تے چلنا تے لٹک کے اک رکھ توں دوجے رکھ تے جانا۔
آگو مانس پنجابی وچ پرائیمیٹ نوں کواں گے آگو: اگے والا، پہلا، پہلاں آن والا
تریخ تے وکھالہ
سودھوآگو مانس جوکھ وچ کئی ناپ دے نیں۔ میڈم برتھا دا چؤا لیمر جوکھ 30 گرام سب توں نکا تے چڑھدا پدھری تھاں گوریلا جوکھ 200 کلوگرام سب توں وڈا آگو مانس اے۔
پتھری جاندار دے نشاناں توں پتہ چلدا اے جے پرائيمیٹ دے پرکھ کریٹیشیس ویلے دے انت تے 65 ملین ورے پہلاں ہے سن۔ پلیسیاڈاپس سب توں پرانا پرائيمیٹ 55–58 ملین ورے پہلے [۲] ہویا جیدے ساڈے کول نشان ہے نیں۔ امریکی نویں دنیا دے باندراں دے نشان 25 ملین پرانے ملدے نیں تے برانیسیلا ٹوکرہ سب توں پرانا اے۔ مانس ٹوکرے دا انسان پچھلے اک لکھ سالاں دے اندر ایہ سارے براعظماں تے جا چکیا اے۔
جیوندے آگو مانس دیاں ونڈاں
سودھو
آرڈر آگو مانس 1758 وچ کارل لنیاس نے اپنی کتاب سسٹما نیچرا دے دسویں ایڈیشن وچ بنایا[۳]۔ آگو مانس نوں دو وڈیاں ٹولیاں وچ ونڈیا جاندا اے۔ گلی نک: جیدے وچ لیمر ٹارسیر تے گالاگو آندے نیں۔ اینان نوں پرانے آگو مانس کیا جاندا اے۔ دوجی ٹولی سکی نک اے باندر تے بن مانس اندے نیں ایناں نوں نويں پرائيمیٹ کیا گیا اے۔پرائيمیٹ نوں دو ونڈاں گلی نک تے سکی نک وچ 1984 وچ اینڈرسن تے جونز نے ونڈیا[۴]۔
باندراں دیاں اگون دو ونڈاں بندیاں نیں: پرانی دنیا دے باندر تے نویں دنیا دے باندر
- پتی آگومانس
- نکی پتی گلی نک
- تھلویں پتی لیمرورگے (لیمر، گالاگو، لوری)
- وڈا ٹبر لیمر
- آئی-آئی
- عام لیمر (22 ونڈاں)
- نیولا لیمر (26 ونڈاں)
- اندری لیمر (19 ونڈاں)
- نکا لیمر (34 ونڈاں)
- وڈا ٹبر لوری ٹبر
- وڈا ٹبر لیمر
- نکی پتی سکی نک
- نکی پتی ٹارسیرورگے
- ٹارسیر (10 ونڈاں)
- نکی پتی باندرورگے
- نویں دنیا دے باندر
- نکے باندر (مارموسٹ، تمارین، شیر تمارین (42 ونڈاں))
- کیپوچن باندر:(کیپوچن تے گالڑ باندر) (17 ونڈاں)
- رات باندر (17 ونڈاں)
- ساکی ٹبر: (ٹیٹی،ساکی،یواکاری) (42 ونڈاں)
- پکڑنپوچھل باندر: (رولا باندر،مکڑا باندر،انوالا باندر (28 ونڈاں)
- پرانی دنیا دے باندر (135 ونڈاں)
- گبن (17 ونڈاں)
- بن مانس (7 ونڈاں)
- نکی پتی ٹارسیرورگے
اچیچیاں گلاں
سودھو
آگو مانس نے جنگلی تھانواں دے نال اپنے آپ نوں ٹال لیا اے تے اوہناں دیاں اچیچیاں گلاں ایس محول دی دین نیں۔
- کندھے دے جوڑ بانہ نوں ہر پاسے موڑ سکدے نیں[۵]۔
- 5 انگلاں اگلے پچھلے انگاں تے نالے وکھرے انگوٹھے[۵]
- انگلاں تے انگوٹھیاں تے نوں[۶] (زیادہ ونڈاں وچ)
- انگوٹھیاں دا نوں پدھرا[۶]
- نکی ہوندی ناس تے پدھرا منہ (نک نالوں اکھ دا ورتن ود)
- ویکھن دا ودیا پربندھ
- پنڈے دے ناپ نال اک وڈا دماغ[۵]
- پرانے ممالیہ دے مقابلے وج تھوڑے دند [۵]
- تن ونڈاں دے دند[۷]
- دو دد پلان والے انگ[۵]
- اک نیانا جمنا[۵]
- اک لمکدا لن تے باہر کھل وچ ٹٹے[۷]
- نیانے دا ماں دے ٹڈ وچ چوکھا ویلہ تے ٹڈ توں باہر جوان ہون دا چوکھا ویلہ[۵]
- ٹانچے نوں سدا رکھنا تاں جے دوویں پیراں تے ٹریا جاسکے۔[۵]
کھان پین
سودھوآگومانس کھان پین وچ کئی شیواں آندیان نیں. ایہ کیا جاندا اے جے اجکل دے آکومانسان وچ جنہاں وج انسان وی آندے نیں اوہ پرانے ویلے دی گیج ہجے وی ہے جدوں اوہ جنکلاں دے رکھاں دک چھتری توں اپنا کھان پین لیندے سن۔ لامت آگومانس ایس لئی وی فروٹ پسند کردے نیں جے ایہناں دے اندر کاربوہائیڈریٹ نوں پچانا اسان اے پر اوہناں نوں امینو ایسڈ تے دھاتاں لئی پتے تے کیڑے وی کھانے پیندے نیں۔ فروٹ لامت ونڈاں دا اصل کھان پین اے تے ایہدے نال اوہ پتے، پھل، جڑ، کھمبیاں، بی، گری، گوند تے بوٹیاں دا رو۔ کی ونڈاں سب کج کھاجاندیاں نیں، ہرے پتیاں سبزیاں نال اوہ مکڑیاں, آنڈے وی کھاجاندے نیں۔ بیبون تے چمپینزی نکے ددپلانے،،ہرن تے خرگوش وی پھڑ کے کھاجاندے نیں۔
آگومانس اوہناں کج کنگریڑیاں جوں نیں جیہڑے وٹامن سی آپ نہیں بناندے تے اوہناں نوں کھان پین وچ لینی پیندی اے۔ رولا باندر دے اندر اک ہور آندر ہوندی اے جیدے وج اوہ پتے جاکے پجدے نیں جیہڑے عام اندر وج نہیں پجدے۔ مارموسٹ جیہڑے گوند کھانے نیں اوہناں دے تیز دند ہوندے گوند کڈھن لی تے نوواں دی تھاں تیز پنجے ہوندے نیں رکھ دے سک نوں پھڑن لئی۔ آئی آئی دی کتریاں ورگے دند ہون دے نال نال وشکارلی انگل وی لمی ہوندی اے تاں جے چڑی ترکھان وانگوں سک چوں کیڑہ کڈھ سکے۔[۸] گیلاڈا اک ایسی ونڈ اے جیدا گزارہ ای گھآ تے ہوندا اے۔[۹]
ٹارسیر ای ماس کھانے آگومانس نیں جیہڑے کیڑے، سپیاں، نکے کنگریڑے تے سپ تک کھاجاندے نیں۔[۱۰] کیپوچن باندر فروٹ، پھل، پتے، رو، انکوری پتیاں کھان دے نال نال پنچھی، کرلے، گالڑاں تے جمگادڑاں وی کھا جاندے نیں۔
پسار
سودھوآگومانس رکھاں وچ وسنوالے جانوراں توں بنے نیں تے ایہناں دیاں کئی ونڈاں اپنا چوکھا ویلا رکھاں تے ای لنگھاندے نیں۔ لامت آگومانس ونڈاں بارشی جنگلاں وچ وسدے نیں۔ ایہ گل ویکھی گئی اے جے آگومانس دی گنتی دا گوڑا جوڑ اوس تھاں وچ مینہ دے وسن نال تے مینہ وسدے تھاں نال۔[۱۱] فروٹ کھانوالے جانور ہون باہجوں ایہ رکھاں دے بیاں دے کھلار وچ وی وڈا کم کردے نیں۔ کجھ ونڈاں تھوڑے چر لئی زمین تے آندیاں نیں جیویں بیبون تے پاٹاس باندر۔ کجھ ونڈاں جیویں گیلاڈا تے انسان پکیاں ای زمین تے آگیاں نیں۔ انساناں نوں چھڈ کے آگومانس دیاں دوجیاں ونڈاں کئی ونڈ دے جنگلاں وچ ٹراپیکی افریقہ، ہندستان، چڑھدے دکھنی ایشیاء تے دکھنی امریکہ وچ وسدے نیں۔ ایہناں وچ بارشی جنگل، سمندری کنڈیاں دے جنگل تے پہاڑی جنگل آندے نیں۔ آکومانس دیاں کجھ ونڈاں ٹراپیکی تھانواں توں باہر وی وسدیاں نیں۔ جپانی مکاک جپان دے ھونشو جزیرے تے پہاڑاں وج ریندے نیں جتھے سال وج 8 مہینے برف پئی ریندی اے۔ بربری مکاک مراکش تے الجزائر دے اطلس پربت دھار وج ریندے نیں۔
آگومانس دیاں ونڈاں وچ کالا پھسی نکوالا باندر ہینگڈوان پہاڑاں تے 4,700 میٹر (15,400 فٹ) دی اچائی تے ریندا ملیا اے۔[۱۲] پہاڑی گوریلے نوں 4,200 میٹر(13,200 فٹ) اچی ویرنگا پہاڑاں نوں پار کردیاں ویکھیا جاسکدا اے [۱۳] تے گیلاڈا ایتھیوپی اتلے تھاں تے 5,000 م (16,000 فٹ) دی اچائی تے وی ملیا اے۔ ایہ گل ہے جے کہ لامت ونڈاں پانی تو بچ کے ای ریندیاں نیں پر کجھ جییوں لمی نکوالا باندر، برازا باندر تے ایلن دا چھمب باندر چنگے تارو باندر نیں تے چھمب تے پانی دے دوالے رام نال رہ لیندے نیں۔ برازا باندر تے ایلن دا چھمب باندر دیاں انگلاں دے وشکار پانی وچ ترن لئی جھلی بنی ہوندی اے۔ کجھ آکومانس جیویں رہیسس مکاک تے ککا لنگور نے ریندے ای انساناں دے ٹکانیاں تے شہراں دے دوالے نیں۔[۱۴]
بارلے جوڑ
سودھو| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: آگو مانس |
اتہ پتہ
سودھو- ↑ O'Leary, M. A., Bloch, J. I., Flynn, J. J., Gaudin, T. J., Giallombardo, A., Giannini, N. P., ... & Cirranello, A. L. (2013). The placental mammal ancestor and the post–K-Pg radiation of placentals. Science, 339(6120): 662-667.
- ↑ Helen J Chatterjee, Simon Y.W. Ho , Ian Barnes & Colin Groves (2009). "Estimating the phylogeny and divergence times of primates using a supermatrix approach". BMC Evolutionary Biology 9: 259. DOI:10.1186/1471-2148-9-259. PMC 2774700. PMID 19860891
- ↑ Linnaeus, C. (1758). Sistema naturae per regna tria Naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus differentiis, synonimis locis. Tomus I. Impensis direct. Laurentii Salvii, Holmia. pp. 20–32.
- ↑ Thorington, R. W., Jr. & Anderson, S. (1984). "Primates". In Anderson, S. & Jones, J. K., Jr.. Orders and Families of Recent Mammals of the World. New York: John Wiley and Sons. pp. 187–217.
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ ۵.۴ ۵.۵ ۵.۶ ۵.۷ Pough, F. W., Janis, C. M. & Heiser, J. B. (2005) [1979]. "Characteristics of Primates". Vertebrate Life (7th ed.). Pearson. pp. 630. ISBN 0-13-127836-3.
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ Soligo, C., Müller, A.E. (1999). "Nails and claws in primate evolution". Journal of Human Evolution 36 (1): 97–114. DOI:10.1006/jhev.1998.0263. PMID 9924135.
- ↑ ۷.۰ ۷.۱ Macdonald, David (2006). "Primates". The Encyclopedia of Mammals. The Brown Reference Group plc. pp. 290–307. ISBN 0-681-45659-0.
- ↑ Milliken, G. W., Ward, J. P. & Erickson, C. J. (1991). "Independent digit control in foraging by the aye-aye (Daubentonia madagascariensis)". Folia Primatologica 56 (4): 219–224. doi:. PMID 1937286.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Wright, P., Simmons, E. & Gursky, S. (2003). "Introduction", in Wright, P., Simmons, E. & Gursky, S.: Tarsiers Past, Present and Future. Rutgers University Press, 1. ISBN 0-8135-3236-1.
- ↑ Reed, K. & Fleagle, J. (August 15, 1995). "Geographic and climatic control of primate diversity". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 92 (17): 7874–7876. doi:. PMID 7644506. PMC: 41248. Bibcode: 1995PNAS...92.7874R. http://www.pnas.org/content/92/17/7874.full.pdf+html.
- ↑ Long, Y. C., Kirkpatrick, R. C., Zhong, T., and Xiao, L. (1994). "Report on the distribution, population, and ecology of the Yunnan snub-nosed monkey (Rhinopithecus bieti)". Primates 35 (2): 241–250. doi:.
- ↑ Schaller, G. B. (1963). The Mountain Gorilla: Ecology and Behavior. Chicago: University Chicago Press. ISBN 978-0-226-73635-8.
- ↑ Wolfe, L. D. & Fuentes, A. (2007). "Ethnoprimatology", in Campbell, C. J., Fuentes, A., MacKinnon, K. C., Panger, M. & Bearder, S. K.: Primates in Perspective. Oxford University Press, 692. ISBN 978-0-19-517133-4.