پانی پت دی تیجی لڑائی
| |||||
---|---|---|---|---|---|
عمومی معلومات | |||||
| |||||
نقصانات | |||||
تریخ | ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ | ||||
|
|||||
ترمیم |
پانی پت دی تیسری لڑائی | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
The Third Battle of Panipat, 14 جنوری 1761, Hafiz Rahmat Khan, standing right of احمد شاہ ابدالی، who is shown sitting on a brown horse. | |||||||||
| |||||||||
محارب | |||||||||
درانی سلطنت Supported by: روہیلہ ریاست اودھ مغلیہ سلطنت | مرہٹہ سلطنت | ||||||||
کمانڈر اور رہنما | |||||||||
سداشو راؤ بھاؤ ⚔ | |||||||||
طاقت | |||||||||
41,800 Afghan رسالہ (عسکریہ) of which 28,000 was regular cavalry[۲] 32,000 Rohilla infantry[۲] (out of which 20,000 were from ریاست اودھ)۔ |
55,000 Maratha رسالہ (عسکریہ) of which 11,000 was regular cavalry [۲] The force was accompanied by 200,000 non-combatants (pilgrims and camp-followers)۔[۳] | ||||||||
ہلاکتیں اور نقصانات | |||||||||
5,000 Afghans killed.[۲] |
30,000 killed in battle[۲] 10,000 killed while retreating.[۲] 10,000 reported missing.[۲] Another 40,000–70,000 non-combatants executed following the battle.[۴][۵] |
پانی پت دی تیسری لڑائی ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ء نوں دہلی توں ۹۷ کلو میٹر (۶۰ میݪ) شمال وچ واقع پانی پت دے مقام اُتے مرہٹہ سلطنت تے احمد شاہ ابدالی دی افغانی فوج نال ہوئی مرہٹہ فوج دی قیادت چھترپتی دے تیسرے پیشوا تے وزیر اعظم سداشو راؤ بھاؤ نے کيتی۔ مرہٹہ دی مرکزی فوج اپنے پیشوا دے نال سطح مرتفع دکن وچ سی۔
مرہٹےآں دا عروج
سودھوایہہ لڑائی احمد شاہ ابدالی والی کابل ( افغانستان) تے مرہٹےآں دے وچکار ۱۷۶۱ء چ ہوئی ۔ اوس ویلے تک مرہٹے ہندستان دے وڈے حصے نوں فتح کر چکے سن ۔ اینہاں دے سردار رگھوناتھ نے مغلاں نوں شکست دے کے دلی تے مل مار لئیا سی ، فیر لہور تے قبضہ کر کے اٹک تک دا علاقہ فتح کر لئیا ۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے علاقے واپس لین لئی چوتھی وار برصغیر تے حملہ کیتا ۔ ۱۴ جون ۱۷۶۱ء نوں پانی پت دے میدان چ گھمسان دا رن پئیا ، جس چ مرہٹےآں نے شکست کھادی ۔ احمد شاہ ابدالی نے دلی پہنچ کے شہزادہ علی گوہر نوں مغلیہ سلطنت دے تخت تے بیٹھایا تے ۲ مہینے بعد واپس پرت گئیا ۔ پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست دے مگروں موہٹےآں دی کمر ٹٹ گئی تے چھیتی ای مرہٹہ سلطنت وی زوال پزیر ہو گئی تے پنجاب تے اتلے ہندستان دے مسلماناں نں وی ہندو مرہٹےآں دے ظلماں توں نجات ملی ۔
جنگ دے فریق
سودھوپانیپت دی تیجی لڑائی (۱۷۶۱) وچ احمد شاہ ابدالی ہتھوں مراٹھیاں[۶] دی ہار ہوئی سی جس نے بھارت دے اتہاس نوں بدل کے رکھ دتا سی۔ اس توں بعد بھارت وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی ہولی-ہولی چڑھت ہوئی سی۔ پانیپت توں ستّ کلومیٹر دور اگڑاکھیڑی پنڈ ‘چ ۱۹۹۲ وچ یادگار قائم کیتی۔ ایہہ لڑھائی ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ نوں دلی توں ۶۰ میل جاں (۹۵٫۵ کلومیٹر دی دری توں اتر ول پانیپت دے ستھانن تے لڑی گئی۔ اکّ پاسے مراٹھا سن اتے دسرے پاسے افغانستان دے بادساہ، مہمد شاہ ابدالی، جس دے بھائیوال تن روہیلا افغان جس دی کمان احمد شاہ درانی اتے نجیب الدولہ کر رہا سی،اتے بلوچ باغی جس دی کمان میر نوری نصیر خان کر رہا سی، اتے اودھ دا نواب۔ اس نوں اٹھارویں صدی دی سبھ توں وڈی لڑائی منیا جاندا اے۔
اک پاسے مراٹھا سن جنہاں دے پاس بہترین توپ خانے تے رسالے سن تاں اوتھے دوسری جانب بھاری بھرکم توپ خاناں تے سواراں توں لیس ابدالی تے نجيب الدولہ توں قیادت والی افغان فوج۔ ایہ جنگ ۱۸ويں صدی توں سب توں وڈی جنگ منی جاندی اے [۷] تے اک ہی دن اموات دے اعتبار توں وی ایہ سب توں وڈی جنگ اے۔ اس دوران وچ کئی واقعات رونما ہوئے تے نويں تاریخاں بنیاں۔ مورخین جنگ دے اصل مقام نوں لے کے باہم اختلاف وچ نيں مگر اکثر دا اتفاق اے کہ ۱جنگ موجودہ کالا آمب تے سنولی روڈ دے درمیان وچ واقع ہوئی ہوئے گی۔ جنگ کئی دناں تک چلی جس وچ کل ۱۲۵٬۰۰۰ فوجیاں نے حصہ لیا۔ دونے جانب توں نفع و نقصان ہويا مگر ابدالی دی فوج فاتح قرار پائی۔ انہاں نے کئی مراٹھا ٹکڑیاں نوں تباہ کر دتا سی۔ مورخین جانبین توں نقصان تے اموات نوں لے کے اختلاف رائے رکھدے نيں مگر اک اندازہ دے مطابق ۶۰٬۰۰۰–۷۰٬۰۰۰ جاناں گئياں تے کئی زخمی ہوئے تے قیدی بنا لئی گئے۔ جنگ دے واحد معتبر چشم دید، شجاع الدولہ دے دیوان کاشی راج دے مطابق جنگ ختم ہوݨ دے اگلے دن مرہٹہ سلطنت دے ۴۰ ہزار فوجیاں نوں آسان موت دے دتی گئی۔[۵]
گرانٹ ڈف نے تریخ مراٹھا وچ اک چشم دید دا انٹرویو چھاپا اے تے انہاں نمبرات دی تصدیق کردے نيں۔ مونوگراف پانی پت ۱۷۶۱ء نوں اس واقعہ دے سب توں بہترین ماخذ دے طور اُتے جانیا جاندا اے، اس دے مطابق “جنگ دے دوران وچ تے بعد وچ گھٹ توں گھٹ ۱۰۰٬۰۰۰ مراٹھا جاں بحق ہوئے۔“[۴]
پانی پت دی تیسری جنگ ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ نوں پانی پت دے قصبے وچ ، دہلی توں تقریباً ۹۷ کلومیٹر (۶۰ میݪ) شمال وچ ، مراٹھا گڑھ تے افغان قبضہ گیریژن (احمد شاہ ابدالی آرمی) دے نال بݨائی گئی۔ اس جنگ وچ احمد شاہ ابدالی دی فوج، نجیب الدولہ دی کمان وچ چار ہندوستانی اتحادیاں، دوآب دے علاقے دے افغاناں تے اودھ دے نواب شجاع الدولہ دی مدد کيتی گئی۔ مراٹھا فوج دی قیادت سدا شورو بھاؤ کر رہے سن، جو چھترپتی (مراٹھا بادشاہ) تے پیشوا (مراٹھا وزیر اعظم) دے اختیارات وچ تیسرے نمبر اُتے سن ۔ مرکزی مراٹھا فوج، پیشوا دی قیادت وچ ، دکن وچ تعینات سی۔
عسکری نقطہ نظر توں ایہ جنگ نجیب الدولہ تے ابدالی دے درمیان سی جو دونے افغان سن، مرہٹاں دے گھڑسوار دستے تے توپ خانے (زنبورک تے جزیل) دے گھڑ سوار دستے تے بھاری گھڑسوار دستے دے خلاف مقابلہ سی۔ . اس جنگ نوں ۱۸ويں صدی دی سب توں وڈی تے اہم ترین لڑائیاں وچوں اک کہیا جاندا اے تے دونے فوجاں دے درمیان لڑائی دے لحاظ توں اس وچ بہت ودھ جانی نقصان ہُندا اے۔ [۱]
اس جنگ دے صحیح مقام دے بارے وچ مورخین دا اختلاف اے، لیکن اکثر مورخین دے مطابق ایہ لڑائی کالا امب تے اج دے سانولی واٹ دے نیڑے ہوئی۔ ایہ جنگ کئی دناں تک جاری رہی جس وچ ۱۲۵٬۰۰۰ فوجیاں نے حصہ لیا۔ دونے فوجاں دے درمیان جنگ کافی دیر تک جاری رہی تے دونے فریقاں دے فائدے تے نقصانات سن ۔ احمد شاہ درانی دے ماتحت فوجاں نے کئی مرہٹہ پشتاں نوں تباہ کرنے دے بعد بالآخر جنگ جِت لئی۔ دونے طرف توں ہوݨ والی ہلاکتاں دی تعداد دے حوالے توں مورخین وچ بوہت سارے اختلافات نيں، لیکن خیال کيتا جاندا اے کہ اس جنگ وچ تقریباً ۶۰٬۰۰۰ توں ۷۰٬۰۰۰ لوک مارے گئے سن تے زخمیاں تے قیدیاں دی تعداد دے حوالے توں وی اختلاف پایا جاندا اے۔ واقعہ دی جگہ توں لکھے گئے خط دے مطابق: ((بذریعہ خرد کاشی راج شجاع الدولہ دیوان)) جنگ دے اک دن بعد تقریباً ۴۰ ہزار مرہٹہ قیدی سرد خون وچ مارے گئے۔ اس قتل عام وچ زندہ بچ جانے والے گرانٹ ڈف نے اپنی ہسٹری آف دی مراٹھا وچ اک انٹرویو شامل کيتا اے تے اس نمبر دی تصدیق دی اے۔ شیج واکر، جس دا مضمونپانی پت ۱۷۶۱ نوں جنگ دے بارے وچ ثانوی ذرائع دے بہترین ذرائع وچوں اک سمجھیا جاندا اے ۔اس وچ کہیا گیا اے: "جنگ دے دوران تے اس دے بعد ہلاک ہوݨ والے مرہٹاں (فوجیاں تے غیر فوجی دستےآں) دی تعداد ۱۰۰٬۰۰۰ توں کم نئيں اے "۔
پس منظر
سودھومغل سلطنت دا خاتمہ (۱۷۳۷–۱۸۵۷) وچ شروع ہويا، جدوں مغلاں دے بوہتے علاقے مرہٹاں نے فتح کر لئی سن ۔ ۱۷۳۹ وچ نادر شاہ نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی نوں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا۔ ۱۷۵۷ء وچ رگھوناتھ راؤ نے دہلی اُتے حملہ کيتا تے درانی نوں افغانستان واپس جانے اُتے مجبور کیتا، جس دے بعد اس نے اٹک تے پشاور وچ اپنے تھانے قائم کر لئی۔ صرف احمد شاہ درانی ہی نئيں، بلکہ پورے شمالی ہندوستان دی طاقتاں نوں مرہٹاں توں خطرہ لاحق سی، جس وچ اودھ دے نواب سجاد الدولہ تے روہیلا سردار نجیب الدولہ وی شامل سن ۔
احمد شاہ درانی جو درانی سلطنت دا بانی سی تے ۱۷۴۷ وچ ریاست دا سلطان بنیا۔ سب نے احمد شاہ نوں ہندوستان آنے دی دعوت دتی۔ جدوں ایہ خبر مرہٹاں تک پہنچی تاں دتا جی سندھیا نے ۱۷۵۷ وچ پشاور وچ ، جسنوں اوتھے پیشوا بالاجی باجی راؤ نے مقرر کيتا سی، کارروائی کيتی، لیکن افغان فوج تے شجاع الدولہ وغیرہ نے اسنوں غداری کرکے مار ڈالیا۔
اودوں سداشیو راؤ بھاؤ جو کہ پانی پت دی لڑائی دا ہیرو سی، ادگیر وچ سی جتھے اس نے ۱۷۵۹ وچ نظام دی افواج نوں شکست دتی، جس دے بعد انہاں دی دولت وچ کافی وادھا ہويا تے انہاں دا شمار مراٹھا سلطنت دے طاقتور ترین جرنیلاں وچ ہُندا سی۔ ايسے لئی بالاجی باجی راؤ نے اسنوں احمد شاہ دے خلاف لڑنے دے لئی منتخب کيتا۔
مغلیہ سلطنت دا زوال
سودھومغلاں تے مرہٹاں دے درمیان ۲۷ سالہ جنگ (۱۶۸۰–۱۷۰۷ ء) نے مغلاں دے اورنگ زیب دے ظلم دے حق وچ مراٹھا ظلم دی تباہی دا باعث بنیا۔ اِنّے وچ، ۱۷۰۷ وچ اس دی موت دے بعد، اورنگ زیب دے بیٹےآں دے درمیان تخت اُتے چڑھنے دے تنازعہ دی وجہ توں ایہ عمل الٹ گیا۔ ۱۷۱۲ تک، مرہٹاں نے کھوئی ہوئی زمین اُتے دوبارہ قبضہ کرنا شروع کر دتا۔ پیشوا دی کمان دے دوران، باجی راؤ نے گجرات، مالوا تے راجپوتانہ نوں مراٹھا کنٹرول وچ لایا۔ ۱۷۳۷ وچ ، باجی راؤ نے دہلی دے مضافات وچ مغلاں نوں شکست دتی تے آگرہ دے جنوب وچ بوہتے علاقے نوں مراٹھا حکمرانی دے تحت لے آئے۔ باجی راؤ دے بیٹے بالاجی باجی راؤ نے ۱۷۵۸ وچ پنجاب اُتے قبضہ کر کے مراٹھا طاقت نوں بہت ودھایا۔
رگھو ناتھ راؤ دا ۴ مئی ۱۷۵۸ نوں پیشوا نوں خط
{{اقتباس{اٹک دے مشرق وچ لاہور، ملتان تے صوبے دے ہور علاقے ساڈی حکومت دے ماتحت نيں تے جو جگہاں ساڈی حکومت دے ماتحت نئيں نيں اوہ جلد ہی ساڈی حکومت وچ آ جاواں گی۔ احمد شاہ ابدالی دے بیٹے تیمور شاہ ابدالی تے جہان خان نوں ساڈی افواج نے دیکھیا تے انہاں دی افواج نوں مکمل طور اُتے شکست دتی گئی۔ ہن اوہ شکست خوردہ فوجاں دے نال پشاور پہنچ چکے نيں... نتیجتاً احمد شاہ ابدالی ۱۲ توں ۱۴ ہزار شکست خوردہ فوجاں دے نال قندھار چلا گیا اے ... اس لئی ایہ سب احمد شاہ درانی دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے تے اس نے علاقے دا کنٹرول کھو دتا۔ . اساں اپنی حکومت نوں قندھار تک ودھانے دا فیصلہ کيتا اے۔}}
مرہٹیاں دے اس اقدام نے براہ راست احمد شاہ درانی (جو احمد شاہ درانی دے ناں توں وی جانیا جاندا اے ) دے ظلم دا سامنا کيتا۔ ۱۷۵۹ وچ اس نے پشتوناں تے بلوچاں دی اک فوج بݨائی تے پنجاب وچ مرہٹاں دی چھوٹی فوجاں نوں کئی بار شکست دتی۔ بعد وچ اس نے اپنے ہندوستانی اتحادیاں، دوآب دے گنگا افغاناں دے نال مل کے مراٹھاں دے خلاف اک وڈا اتحاد بنایا۔
رگھوناتھراؤ نوں حالات اُتے قابو پانے دے لئی اس اتحاد دا مقابلہ کرنے دے لئی شمال دی طرف جانا چاہیے سی۔ رگھوناتھراؤ نے اک وڈی فوج طلب کيتی، لیکن سدا شوراہو بھاو، اس دے کزن تے پیشوا دے دیوان نے انکار کر دتا۔ اس لئی اس نے اوتھے توں جانے دا فیصلہ کيتا۔ اس دے بجائے، سدا شوراو بھاؤ نوں مراٹھا فوج دا کمانڈر انچیف مقرر کيتا گیا تے پانی پت دی جنگ انہاں دی کمان وچ لڑی گئی۔ [۲]
مرہٹاں نے سدا شوری بھاؤ دی قیادت وچ ۴۵ توں ۶۰ ہزار سپاہیاں نوں جمع کرکے اس اتحاد دے خلاف ردعمل ظاہر کيتا۔ اس دے علاوہ، تقریباً ۲۰۰٬۰۰۰ غیر جنگجو فوجی انہاں فوجیاں وچ شامل ہوئے۔ انہاں وچوں بوہتے اوہ زائرین سن جو شمالی ہندوستان وچ ہندوواں دے مقدس تھانواں تے تھانواں اُتے جانا چاہندے سن ۔ ۱۴ مارچ ۱۷۶۰ نوں مرہٹاں نے پٹدور توں شمال دی طرف اپنا سفر شروع کيتا۔ دونے فریق نواب اودا دی حمایت حاصل کرنا چاہندے سن جو شجاع الدولہ سن ۔ جولائی دے آخر وچ ، شجاع الدولہ نے افغان-روحیلہ اتحاد وچ شامل ہوݨ دا فیصلہ کیتا، کیونجے اس نے سوچیا کہ اس فوج وچ شامل ہونا بہتر اے جسنوں "اسلامی فوج" کہیا جاندا اے۔ تزویراندی طور اُتے مرہٹاں نوں بہت ودھ نقصان دا سامنا کرنا پيا، کیونجے شجاع الدولہ نے بوہت سارے مالی وسائل فراہم کيتے، جو ہندوستان دے شمال وچ افغان فوج دے طویل مدتی قیام دے لئی درکار سن ۔ ایہ مسئلہ کہ آیا افغان اتحاد دے پاس شجاع دی حمایت دے بغیر مرہٹاں دے خلاف جنگ جاری رکھنے دے لئی وسائل تے صلاحیتاں نيں یا نئيں۔ اس دے بارے وچ شکوک و شبہات نيں۔
مرہٹیاں دا ظہور
سودھوگرانٹ ڈف، مراٹھا آرمی اسنوں اس طرح بیان کردی اے: [۳]
” | ریشم تے نایلان دی وڈی سؤݨ دی لکیراں اُتے وڈے خوبصورت ڈیزائن سن تے اوہ دور توں نظر نئيں آندے سن ۔ ہاتھیاں دی اک وڈی تعداد، وکھ وکھ جھنڈے، خوبصورت زیناں والے خوبصورت گھوڑے... ایسا لگدا سی کہ اوہ ہر جگہ توں اکٹھے کيتے گئے نيں... ایہ کم بوہتے مغلاں دے حسن اخلاق تے خوبصورت صف نوں ظاہر کردا سی۔ | “ |
قرون وسطی (۱۷۱۲–۱۷۵۷) وچ ، مرہٹاں نے ہندوستان دے بیشتر حصے اُتے کنٹرول حاصل کر ليا۔ ۱۷۵۸ وچ ، انہاں نے دہلی اُتے قبضہ کیتا، لاہور اُتے قبضہ کر ليا، تے افغانستان دے حکمران احمد شاہ ابدالی دے بیٹے نائب السلطانہ نوں ملک بدر کر دتا۔ ایہ مراٹھا سلطنت دی توسیع دا عروج دا دن سی تے انہاں دی سلطنت دی حدود شمال توں سندھ تے جنوب توں شمالی کیرالہ تک پھیلی ہوئی سی۔ پوری زمین اُتے پیشوا دی حکومت سی، جو ہمیشہ اپنے بیٹے وشواسرا نوں مغل تخت اُتے بٹھانے دی گل کردا سی۔ اِنّے وچ، دہلی مغلاں دے کنٹرول وچ سی تے مسلم علماء، جداں شاہ ولی اللہ تے ہور مسلم علماء، ہندوستان وچ ہوݨ والی انہاں پیشرفتاں اُتے فکر مند سن ۔ مایوسی دے عالم وچ اوہ اس خطرے نوں روکنے دے لئی افغانستان دے حکمران احمد شاہ ابدالی تک پہنچے۔ [۴]
لڑائی دی تیاری
سودھواحمد شاہ درانی (احمد شاہ ابدالی)، جو اپنے بیٹے تے اپنے اتحادیاں دی خبراں اُتے ناراض سی، مرہٹہ سلطنت دی توسیع نوں جاری نئيں رہنے دینا چاہندا سی۔ ۱۷۵۹ دے آخر تک، ابدالی افغان قبیلے، بلوچ اتحادیاں تے اورہیلہ دے حامیاں دے نال لاہور تے دہلی پہنچیا تے دشمن دی چھوٹی قوت نوں شکست دتی۔ اودوں احمد شاہ نے ملک دی سرحد اُتے واقع شہر انوپ وچ اپنی فوج تعینات دی تے اودھ دے نواب، جسنوں شجاع الدولہ دے ناں توں جانیا جاندا اے، نوں مرہٹاں دے خلاف اتحاد بنانے اُتے آمادہ کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ مرہٹاں نے پہلے فرخ آباد وچ روہیلہ نوں شکست دینے وچ صفدرجنگ (بہادر باپ) دی مدد کيتی سی۔ [۵]
مرہٹاں نے افغاناں دی ہندوستان دے شمال وچ واپسی دے خلاف رد عمل دا اظہار کردے ہوئے سدا شوراو بھاؤ دی قیادت وچ اک فوج جمع دی تے ہندوستان دے شمال دی طرف مارچ کيتا۔ بہاؤ دی فوج نوں ہولکر سندھا، گیکوانڈو، گووند پنت بنڈیلی دی کمان وچ کچھ مراٹھا افواج دے نال تقویت ملی۔ (جاٹ قبیلے توں بھرت پور دے حکمران) سوراج مل وی شروع وچ بھا دے نال گھل مل گئے۔ دسمبر ۱۷۵۹ وچ انہاں مشترکہ افواج نے افغان افواج دے اک چھوٹے توں گروہ توں مغل راجگڑھ دہلی اُتے قبضہ کر ليا۔ اس توں پہلے دہلی جو کئی حملےآں دی وجہ توں زمین بوس ہو چکيا سی، دوبارہ تباہ ہو گیا۔ کہیا جاندا اے کہ: اس نے اپنے بھتیجے تے پیشوا دے بیٹے وشوا سراؤ نوں دہلی دے تخت اُتے بٹھانے دا منصوبہ بنایا سی۔ جاٹ قبیلے نے مرہٹاں دی حمایت نئيں کيتی۔ جنگ توں انہاں دے صدمے نے نتائج وچ اہم کردار ادا کيتا۔ ابدالاں نے براری گھاٹ دے علاقے وچ دتا جی شنڈی دی قیادت وچ اک چھوٹی مرہٹہ فوج اُتے حملہ کرکے پہلی خونریزی دا آغاز کيتا۔ دتا جی اس جنگ وچ مارے گئے۔[۶] [۷]
جنگ توں پہلے چھوٹیاں جھڑپاں
سودھواودوں مراٹھاں دے پاس شمالی ہندوستان وچ پیسہ کمانے دا واحد ذریعہ دہلی سی، لیکن بعد وچ انہاں نے ابدالی نوں روکنے دے لئی دریائے جمنا توں پہلے اک فوج تیار کيتی، لیکن احمد شاہ نے دریا نوں عبور کيتا۔ اکتوبر دے مہینے وچ تے اک غدار دی غداری دی وجہ توں مرہٹاں دے صحیح مقام تے مقام دا پتہ لگانے وچ کامیاب ہو گیا۔
کنج پورہ وچ افغاناں دی ہار
سودھودونے فوجاں لڑائی دی تیاری کر رہی سی، کئی فوجی مہمات چلائی گئياں تے کرنال تے کنج پورہ وچ دونے فوجاں دے درمیان چھوٹی چھوٹی جھڑپاں ہوئیاں۔ دریائے جمنا دے کنارے تے دہلی توں ۶۰ میݪ شمال وچ واقع کنج پورہ اُتے مرہٹاں نے حملہ کر دتا تے تمام افغان افواج یا تاں مارے گئے یا پھڑ لئی گئے۔ مراٹھاں نے کنج پورہ وچ اوتھے تعینات ۱۵٬۰۰۰ افغان افواج دے خلاف نسبتاً آسان فتح حاصل کيتی۔ ابدالی دے چند بہترین جرنیل، جداں نجابت خان، اوتھے مارے گئے۔ احمد شاہ دریائے جمنا توں اگے اپنی افواج دی مدد نہ کرسکا، جو کہ شدید بارشاں دی وجہ توں سیلاب وچ آ گیا سی۔ درانیاں دی اکھاں دے سامنے کنج پورہ افواج دے سرعام قتل عام نے ابدالیاں نوں اس قدر داہک(مشتعل) کر دتا سی کہ انہاں نوں ہر قیمت اُتے دریا توں نہ کڈیا جائے۔ [۸] [۹] [۱۰] [۱۱]
سداشیو راؤ بھاؤ اپنی پوری فوج نوں ادگیر توں لے کے سیدھا دہلی دی طرف روانہ ہوئے جتھے اوہ ۱۷۶۰ عیسوی وچ دہلی پہنچے۔ اودوں احمد شاہ ابدالی دہلی عبور کر کے انوپ شہر یعنی دوآب پہنچ چکے سن تے اوتھے اودھ دے نواب سجاد الدولہ تے روہیلا دے سردار نجیب الدولہ نے اسنوں سامان پہنچانے دا کم کيتا۔
ایتھے جدوں مرہٹہ دہلی پہنچے تاں انہاں نے لال قلعہ فتح کیتا، جس دے بعد انہاں نے کنج پورہ دے قلعے اُتے حملہ کيتا۔ کنج پورہ وچ افغاناں نوں مکمل طور اُتے تباہ کرنے دے بعد، تمام سامان تے کھانے پیݨ دا سامان مرہٹاں دے پاس چلا گیا۔ مرہٹاں نے لال قلعہ دی چاندی دی چادر پگھلیا کے وی پیسہ کمایا۔
افغان دریائے جمنا نوں عبور نئيں کیتا
سودھو۱۷ اکتوبر ۱۷۶۰ نوں احمد شاہ تے اس دے اتحادی شاہ نوں عبور کر کے جنوب دی طرف چلے گئے۔ اک حسابی خطرے دے تحت، ابدالی دریا اُتے اترا، اس دے بعد راکھا تے دستے وی سن ۔ اوہ ۲۳ تے ۲۵ اکتوبر نوں باغپت (۲۴ میݪ دے اُتے اک قصبہ) نوں مرہٹاں دی طرف توں کسی مزاحمت دا سامنا کيتے بغیر چھڈݨ وچ کامیاب ہو گئے، جو کنج پورہ نوں پرتن وچ مصروف سن ۔ [۱۲]
یادگار
سودھواحمد شاہ ابدالی ہتھوں مراٹھیاں دی ہار ہوئی، جس نے ساڈے دیس دے اتہاس نوں بدل کے رکھ دتا سی۔ اس توں بعد بھارت وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی ہولی-ہولی چڑھت ہوئی سی۔ پانیپت توں ستّ کلومیٹر دور اگڑاکھیڑی پنڈ ‘چ ۱۹۹۲ وچ یادگار قائم کیتی گئی۔ ایہہ یادگار ۶٫۵ ایکڑ وچ بنی اے۔ پانیپت توں تھوڑی دور جرنیلی سڑک ‘تے یادگاری میناراں بنے ہن۔
تعارف
سودھوجب احمد شاہ نے اپنے بیٹے تے ہور سجݨ ریاستاں توں مرہٹاں دی توسیع دے بارے وچ سنیا تاں اوہ داہک(مشتعل) ہو گئے تے انہاں نے توسیع نوں روکنے دا فیصلہ کيتا۔ ۱۷۵۹ دے آخر تک، ابدالی شکست کھا چکيا سی تے اپنے مقامی افغان روہیلا سجݨ نجیب خان دے نال لاہور تے دہلی دے چھوٹے مراٹھا کیمپاں وچ پہنچ گیا۔ اس موقع اُتے احمد شاہ نے اپنی فوج نوں روہیلا دے علاقے دی سرحد اُتے واقع انوپشہر منتقل کيتا تے اوتھے رہ کے اودھ دے نواب شجاع الدولہ نوں مراٹھاں دے خلاف محاذ وچ شامل ہوݨ اُتے راضی کيتا۔ اس توں پہلے مرہٹاں نے فرخ آباد وچ روہیلاں نوں شکست دینے دے لئی صفدرجنگ (شجاع دے والد) دی مدد کيتی سی ۔ [۱۵]
افغاناں دے شمالی ہندوستان وچ داخل ہوݨ دی خبر اُتے ردعمل ظاہر کردے ہوئے، مرہٹاں نے سداشیواراؤ بھاؤ دی قیادت وچ اک فوج کھڑی دی تے شمال دی طرف کوچ کيتا۔ ہولکر، سندھیا، گایکواڑ تے گووند پنت بنڈیلا دے دستے وی بھاؤ دی فوج دی طاقت ودھانے وچ شامل ہوئے۔ سورج مل ( بھرت پور دا جاٹ بادشاہ ) وی شروع وچ بھاؤ صاحب دے نال شامل ہو گیا۔ اس مشترکہ فوج نے دسمبر ۱۹۵۹ وچ دہلی نوں افغان قبضے توں آزاد کرایا۔ [۱۶] دہلی ماضی دے چھاپےآں دی وجہ توں کئی بار راکھ ہو گیا سی، تے بھاؤ نے مراٹھا کیمپ وچ سپلائی دی کمی دی وجہ توں آباد شہر نوں برخاست کرنے دا حکم دتا۔ [۱۷]اس نے اپنے بھتیجے تے پیشوا دے بیٹے وشواس راؤ نوں مغل تخت اُتے بٹھانے دا منصوبہ بنایا۔ جاٹ برادری نے مراٹھاں دی حمایت نئيں کيتی۔ اس نے جو حمایت واپس لے لی اوہ آنے والی جنگ تے اس توں پسپائی وچ اہم کردار ادا کرنا سی۔ ابدالی نے بروری گھاٹ اُتے دتا جی شندے دی قیادت وچ اک چھوٹی فوج اُتے حملہ کيتا تے قتل کرنا شروع کر دتا۔ دتا جی اس جنگ وچ مارے گئے۔ [۱۸]
ابتدائی تنازعات
سودھولڑنے دے لئی تیار دونے فریقاں دے درمیان کافی ہنگامہ آرائی ہوئی تے کرنال تے کنج پورہ وچ جھڑپاں ہوئیاں ۔ مرہٹاں نے دہلی دے شمال وچ تقریباً ۹۰ کلومیٹر دے فاصلے اُتے جمنا دے کنارے کنج پورہ اُتے حملہ کيتا تے افغان کیمپ وچ موجود تمام فوجیاں نوں ہلاک یا گرفتار کر ليا۔ [۱۹] کنج پورہ وچ تعینات ۱۵٬۰۰۰ افغان فوجیاں دے خلاف مرہٹاں نے توقع توں ودھ آسانی توں کامیابی حاصل کيتی۔ ابدالی دے چند بہترین جرنیل مارے گئے۔ احمد شاہ نے جمنا دے کھبے کنارے اُتے پڑاؤ ڈالیا سی، جو بارشاں توں دو حصےآں وچ بٹ گیا سی، تے اس وجہ توں اوہ کنج پورہ وچ مدد کرنے توں قاصر سی۔ کنج پورہ کیمپ وچ دلہن نوں دیکھ کے ابدالی اِنّا گھبرا گیا کہ اس نے کسی وی قیمت اُتے جمنا پار کرنے دا حکم دتا۔ [۲۰]۱۹ اکتوبر ۱۷۶۰ نوں احمد شاہ تے اس دے اتحادیاں نے شاہدرہ وچ ڈیرے ڈالے تے جنوب دی طرف مارچ کيتا۔ اک حسابی خطرہ مول لیندے ہوئے احمد شاہ دریا وچ اترے تے اس دے پِچھے راکھا تے سپاہی سن ۔ انہاں نے ۲۳ تے ۲۵ اکتوبر دے درمیان باغپت وچ دریا نوں عبور کيتا ۔ ایسا کردے ہوئے انہاں نوں کسی مخالفت دا سامنا نئيں کرنا پيا کیونجے مرہٹہ حالے تک کنج پورہ کیمپ نوں پرتن وچ مصروف سن ۔ [۲۱]
اس دی مخالفت کردے ہوئے رگھوناتھراوا نوں حالات نوں سنبھالنے دے لئی شمال جانا پيا۔ رگھوناتھراؤ نے ایسا کرنے دے لئی وڈی رقم تے فوج دا مطالبہ کيتا جسنوں پیشوا دے کزن تے دیوان سداشیواراؤ بھاؤ نے انکار کر دتا۔ تاں رگھوناتھرا نے جانے توں انکار کر دتا۔ اس دے بعد سداشیواراؤ بھاؤ نوں مراٹھا فوج دا سپریم کمانڈر بنایا گیا تے پانی پت دی جنگ انہاں دی قیادت وچ لڑی گئی۔
ابدالی دی فوج نوں دریا پار کرنے توں روکنے وچ ناکامی دے بعد، مرہٹاں نے پانی پت وچ اک دفاعی فارمیشن تشکیل دتی تے دشمن دے افغانستان جانے والے راستے نوں مسدود کر دتا، تے ايسے طرح ابدالی دی فوج نے مرہٹاں دے جنوب دی طرف جانے والے راستے نوں روک دتا۔ پر، ۲۶ اکتوبر نوں، سمبلدا ميں احمد شاہ دے ہراول دستے؛ اک مقام اُتے جو سونی پت تے پانی پت دے درمیان وچ واقع اے ، مراٹھا فوج دا عقب نال رابطہ ہويا۔ اک شدید جھڑپ ہوئی جس وچ افغاناں نے ۱٬۰۰۰ فوجیاں نوں کھو دتا، لیکن انہاں نے مراٹھاں نوں واپس اپنی اہم افواج دی طرف دھکیل دتا، جنہاں نے کئی دناں تک سست پسپائی جاری رکھی۔ جس دی وجہ توں مراٹھا فوج نے جزوی طور اُتے گھیرا ڈالیا۔ آنے والی جھڑپاں وچ ؛ گووند پیٹ بنڈیلا، جس دے نال ۱۰٬۰۰۰ سپاہیاں دا غیر تربیت یافتہ گھڑ سوار سی، تے اس دے ۵۰۰ آدمی میرٹھ دے جنگل وچ چارہ لینے گئے سن ۔وہ گھات لگیا کر لڑائی وچ مارے گئے۔ فیر ۲٬۰۰۰ مراٹھا سپاہی جو دہلی توں پانی پت نقدی تے کھانے پیݨ دا سامان پہنچانے آئے سن کھو گئے۔ نتیجتاً مرہٹہ فوج نے گھیر لیا تے احمد شاہ نے انہاں دی سپلائی لائناں کٹ دتیاں [۲۲]
مراٹھا کیمپ وچ کشیدگی ودھ گئی کیونجے سپلائی تے خوراک دی قلت ہوگئی۔ ابتدائی طور اُتے مراٹھاں نے ۱۵۰ طویل فاصلے تک فرانسیسی ساختہ توپ خانے استعمال کيتے۔ کئی کلومیٹر دی رینج والی ایہ توپ اودوں دی بہترین توپ سمجھی جاندی سی۔ مرہٹہ دا منصوبہ ایہ سی کہ افغان فوج نوں جدوں وی توپ خانے دی مدد حاصل ہو اوہ لڑنے اُتے مجبور کرے۔ [۲۳]
مشق شروع کرنا
سودھومحاصرے دے اگلے دو مہینےآں دے دوران، جھڑپاں ہُندی رہیاں تے دونے طرف دیاں فوجاں آپس وچ لڑ پڑاں۔ ایسی ہی اک جھڑپ وچ نجیب نے اپنے ۳۰۰۰ روہیلا سپاہیاں نوں کھو دتا تے اوہ خود وی موت توں بچ گیا۔ تعطل دی صورت حال نوں دیکھدے ہوئے، ابدالی نے اک سمجھوتے دی تجویز پیش کيتی جس اُتے بھاؤ غور کرنے دے لئی تیار سن لیکن نجیب خان نے مذہبی اپیل دے نال سمجھوتے دے موقع نوں موخر کر دتا تے سب دے ذہناں وچ ایہ شکوک پیدا کر دتے کہ مرہٹے سمجھوتے دا احترام کرن گے۔ [۲۴]
مرہٹاں دے کنج پورہ توں پانی پت منتقل ہوݨ دے بعد، دلیر خان مروت نے اپنے والد عالم خان مروت سمیت ۲۵۰۰ پشتو قبائلیاں دے نال کنج پورہ اُتے قبضہ کر ليا۔ اودوں اوتھے موجود مراٹھا کیمپ وچ ۷۰۰-۸۰۰ فوجی سن ۔ اودوں ابدالی دے وزیر دا پُتر عطائی خان بلوچ افغانستان توں ۱۰٬۰۰۰ گھڑسوار لیایا تے مراٹھا سپلائی لائناں نوں مکمل طور اُتے کٹ دتا۔ [۲۵] پانی پت وچ مرہٹاں نوں مکمل طور اُتے گھیر لیا گیا، جنوب وچ ابدالی، مشرق وچ پشتو قبیلے (یوسفزئی، آفریدی، خٹک)، شمال وچ شجاع، عطائی کھا تے ہور تے ہور پشتو قبیلے (گنڈا پور، مروت، درانی تے کاکڑ) مغرب وچ ۔ [۲۶]
بغیر رسد دے تے فوجی مدد دا ودھ انتظار کيتے بغیر بھاؤ نے محاصرہ توڑنے دا فیصلہ کيتا۔ اس دا منصوبہ ایہ سی کہ بمباری توں افغاناں نوں کمزور کيتا جائے تے فیر گھڑسواراں توں پوری افغان فوج نوں ختم کر دتا جائے۔ جداں ہی افغاناں دے حوصلے پست ہوئے، اس نے کیمپ نوں دفاعی پوزیشن وچ لے لیا تے دہلی دی طرف ودھیا جتھے اسنوں سامان مݪݨ دا یقین سی۔ [۲۷]
فوجاں
سودھوچونکہ مراٹھا سرداراں نے سداشیواراؤ اُتے بھُکھا رہنے دی بجائے لڑنے دے لئی دباؤ ڈالیا، مراٹھا فوج نے ۱۳ جنوری نوں کیمپ چھڈ دتا تے جنوب وچ افغان فوج دی طرف محاصرہ توڑنے دے لئی اگے بڑھی۔ صبح اٹھ بجے دونے فوجاں آمنے سامنے آگئياں۔ [۲۸]
مراٹھا لائن کالا امبا توں تھوڑا شمال وچ شروع ہوئی۔ اس نے ابدالی دے شمال وچ افغانستان جانے والے راستے نوں روک دتا تے ايسے طرح ابدالی نے دہلی جانے والے مرہٹاں دا راستہ روک دتا۔ بھاؤ، پیشوا دا پُتر، تے شاہی راکھا مرکز وچ سن ۔ کھبے بازو اُتے ابراہیم خان دی قیادت وچ گارڈی سن ۔ ہولکر تے سندھیا سجے طرف سن ۔ [۲۹]
مراٹھا لائن ۱۲ کلومیٹر تک پھیلی ہوئی سی، جس وچ توپ خانہ سب توں اگے سی تے پیدل فوج، نیزہ بازاں، بندوق برداراں تے تیر اندازےآں دے ذریعے محفوظ سی۔ گھڑسواراں نوں حکم دتا گیا کہ اوہ توپاں تے بیونٹس دے نال بندوق برداراں دے پِچھے انتظار کرن، جدوں میدان جنگ مرہٹاں دے کنٹرول وچ آنے لگے تاں حملہ کرن۔ انہاں خطوط دے پِچھے ہور ۳۰٬۰۰۰ نوجوان مراٹھا فوجی سن جنہاں نوں جنگ دا کوئی تجربہ نئيں سی تے انہاں دے پِچھے عام شہری سن ۔ بوہتے شہری ہندو یاتری سن ۔ انہاں حاجیاں دے پِچھے جوان تے ناتجربہ کار سپاہیاں دی حفاظتی صف وی سی۔ [۳۰]
مخالف سرے پر، افغاناں نے جدید سانولی سڑک دے چند میٹر جنوب وچ تقریباً اک ورگی لائن بݨائی۔ اس دا بایاں بازو نجیب نے تے سجے بازو نوں دو بریگیڈاں نے بنایا سی۔ مرکز دے کھبے بازو دی قیادت دو وزیر تے شجاع الدولہ کر رہے سن تے ابدالی دے وزیر شاہ ولی دے ماتحت ۳٬۰۰۰ سپاہی، ۵۰ توپاں تے ۱۹٬۰۰۰ بکتر بند گھڑ سوار سن ۔ [۳۱] سجے طرف حافظ رحمت تے ہور روہیلا پٹھان سرداراں دے ماتحت ۱۵٬۰۰۰ روہیلے سن ۔ کھبے بازو اُتے سمخ خان تے اس دے ۵۰۰۰ گھڑ سوار سن ۔ برخوردار خان تے امیر بیگ ۳۰۰۰ روہیلا گھڑ سواراں دے نال سجے بازو اُتے سن ۔ لڑائی دے دوران طویل فاصلے تک مار کرنے والے بندوق بردار وی سن ۔ اس ترتیب وچ احمد شاہ اگے ودھیا تے خود پسندیدہ مرکزی حیثیت اُتے قابض ہوگیا۔ اوہ لائن دے عقب وچ تعینات سی جتھوں اوہ جنگ نوں دیکھ سکدا سی تے ضروری احکامات دے سکدا سی۔ [۳۲]
لڑائی
سودھوابتدائی مرحلہ
سودھو۱۴ جنوری ۱۷۶۱ دے ملاس دا توں پہلے، مراٹھا سپاہیاں نے کیمپ وچ بچ جانے والے اناج دے نال اپنا روزہ توڑ دتا تے لڑائی دی تیاری کيتی۔ اوہ خندقاں توں باہر آئے تے توپاں نوں دھکیل کر افغاناں توں تقریباً دو کلومیٹر دور پہلے توں طے شدہ مقام اُتے کھڑا کر دتا۔ جنگ شروع ہوݨ دا اندازہ لگاندے ہوئے، احمد شاہ نے اپنی ۶۰ بھامریا رائفل والی توپاں نصب کيتياں تے فائرنگ شروع کر دتی۔ [۳۳]
ابتدائی حملہ مرہٹاں دے کھبے بازو نے ابراہیم خان دے ماتحت کیتا، پیدل فوج اپنی مضبوط پوزیشناں اُتے فائز سی تے روہیلاں تے شاہ تسيں خان دے خلاف پیش قدمی کر رہی سی۔ مراٹھا توپ دی پہلی گولی افغاناں دے سراں دے اُتے توں گزری تے اس نے بوہت گھٹ نقصان کيتا۔ افغاناں دا پہلا حملہ روہیلاں نے نجیب خان دی قیادت وچ کیہ تے اسنوں مراٹھا نیزہ بازاں، تیر اندازےآں تے مشہور گارڈی بندوق برداراں نے ناکام بنا دتا، جنہاں نے توپ خانے وچ مہارت حاصل کيتی۔ مراٹھا بندوقاں دی اک ہور بیراج افغان صفاں وچ میرے بہت نیڑے توں فائر کيتی گئی۔ نتیجے وچ ہوݨ والے قتل عام نے روہیلاں نوں ابتدائی افغان پوزیشن اُتے پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا تے اگلے تن گھنٹےآں تک پورا میدانِ جنگ ابراہیم خان دے ہتھ وچ چلا گیا۔ اس عرصے دے دوران ۸۰۰۰ گارڈی بندوق برداراں دے ذریعے تقریباً ۱۲٬۰۰۰ روہیلے مارے گئے۔ [۳۴]
دوسرے مرحلے وچ بھاؤ نے خود افغان وزیر شاہ ولی دے ماتحت مرکز دے کھبے جانب حملے دی قیادت کيتی۔ اس حملے دی شدید طاقت دی وجہ توں افغان لائناں ٹوٹنے لگياں تے افراتفری دی وجہ توں افغان فوجی اپنی پوزیشناں توں بھج گئے۔ شاہ ولی نے اپنی فوجاں نوں لڑنے دی ترغیب دینے دی آخری کوشش دے طور اُتے شجاع الدولہ توں مدد کيتی اپیل کيتی۔ لیکن نواب اپنے موقف توں نئيں ہٹے تے اس دی وجہ توں افغان مرکز دے کچھ حصے گر گئے تے جگہ پیدا ہو گئی۔ بھاؤ دی کامیابی دے باوجود، ایہ مکمل کامیابی نئيں سی کیونجے ادھے فیڈ اُتے بوہت سارے گھوڑے تھک چکے سن ۔ [۳۵]
آخری مرحلہ
سودھوسندھیا دے ماتحت مرہٹاں نے نجیب اُتے حملہ کيتا۔ نجیب نے کامیابی توں دفاعی جنگ لڑی تے سندھیا دی فوج نوں بے قابو کيتا۔ دوپہر ۱۲ بجے خبر آئی کہ بھاؤ اک بار فیر مراٹھاں دے لئی جِت جاواں گے۔ افغاناں دے کھبے بازو نے اپنی زمین نوں تھام رکھیا سی لیکن مرکز دو حصےآں وچ تقسیم ہو گیا سی تے دایاں بازو تقریباً تباہ ہو چکيا سی۔ ابدالی اپنے خیمے نال جنگ دیکھدا سی تے اس دی راکھی اس دے کھبے بازو نال ہُندی سی۔ اس نے اپنے راکھےآں نوں حکم دتا کہ اوہ کیمپ وچ ۱۵٬۰۰۰ ریزروسٹاں نوں اگے لے آئیاں تے انہاں نوں بندوق دے گھڑسواراں دے سامنے رکھن، تے ۲۰۰۰ زحل دی توپاں اونٹھاں اُتے چڑھاواں۔ [۳۶] [ صفحہ نمبر درکار اے ]
اونٹھ اُتے سوار ہوݨ دی وجہ توں، اوہ مراٹھا گھڑ سواراں نوں سر اُتے چارج کرنے دے قابل سی۔ مرہٹہ کیولری افغان توپاں تے زحل دی توپاں دا مقابلہ نہ کر سکی۔ اسنوں سوار نوں اتارے بغیر نصب کيتا جا سکدا سی تے تیز گھڑ سواراں دے خلاف بہت موثر سی۔ اس وجہ توں، ابدالی نے اپنے ۵۰۰ راکھےآں نوں کیمپ وچ بھیج دتا تے تمام قابل جسم مرداں نوں محاذ اُتے بھیجنے دا حکم دتا۔ اس نے فرنٹ لائن نوں سزا دینے دے لئی اضافی ۱٬۵۰۰ باڈی گارڈ بھیجے کیونجے انہاں نے پہلے لڑنے دے بجائے بھاگنے دی کوشش کيتی سی، باڈی گارڈز نوں حکم دتا کہ اوہ کسی وی فوجی نوں بغیر کسی رحم دے مار ڈالاں جنہاں نے جنگ نئيں کيتی۔ ایہ اضافی دستے، جنہاں وچ ۴۰۰۰ ریزروسٹ شامل سن، تباہ شدہ سجے بازو دے روہیلا ونگ دی مدد دے لئی بھیجے گئے سن ۔ انہاں بکتر بند سپاہیاں نوں وزیر دے نال مل کے حملہ کرنے دے لئی اگے ودھنا سی۔ کمانڈر تے نجیب نوں ہدایت کيتی گئی کہ اوہ جتھے کدرے وی مرہٹہ لائن اُتے حملہ کرن انہاں دے پراں توں حملہ کرن۔ [۳۷]
مراٹھا توپ خانہ شترنل دی بیراج دا جواب نئيں دے سکیا کیونجے انہاں دی اپنی فوجاں سامنے سی۔ 2:00 PM اُتے ہتھ توں ہتھ دی لڑائی شروع ہوݨ تک تقریباً ۷۰۰۰ مراٹھا گھڑسوار تے پیادہ مارے گئے۔ شام ۴ بجے تک مراٹھا پیدل فوج تازہ افغان ریزروسٹاں دے مسلسل حملےآں دے سامنے مرنا شروع ہو گئی۔ [۳۸]
محاصرے وچ
سودھوسداشیو راؤ بھاؤ ہاتھی توں اتر گئے تے انہاں دے پاس فوج دی قیادت سنبھالنے دے سوا کوئی چارہ نئيں سی کیونجے انہاں دے پاس کوئی ذخیرہ نئيں سی، اگلی صفاں کم ہو رہی سی، غیر مسلح شہری پِچھے سن تے وشواسراؤ جنگ دے دوران غائب ہو گئے۔
موقع توں فائدہ اٹھاندے ہوئے کنج پورہ وچ گرفتار افغان فوجیاں نے بغاوت کردتی۔ انہاں قیدیاں نے جان بجھ کر مرہٹاں دی شکست دی افواہاں پھیلاواں۔ اس توں مراٹھا فوج وچ الجھن تے صدمہ پیدا ہويا تے انہاں نوں یقین ہو گیا کہ دشمن نے پِچھے توں حملہ کيتا اے۔ اپنے کمانڈر نوں ہاتھی توں غائب دیکھ کے کچھ مرہٹہ سپاہی گھبراہٹ وچ بھاگنے لگے۔ [۳۹]
ابدالی نے کچھ سپاہیاں نوں حکم دتا کہ اوہ مرہٹہ فوج دے کھبے بازو اُتے تعینات راکھےآں نوں گھیر کر قتل کر دتیاں۔ بھاؤ صاحب نے وٹھل ونچورکر نوں ۱۵۰۰ گھڑسواراں دے نال تے دماجی گایکواڈ نوں ۲۵۰۰ گھڑسواراں دے نال راکھےآں دی راکھی دا حکم دتا۔ پر، راکھےآں نوں لڑدے ہوئے دیکھ کے اس نے صبر کھو دتا تے خود روہیلاں توں لڑنے دا فیصلہ کيتا۔ چنانچہ انہاں نے اپنی جگہ چھڈ کے اپنے تمام لشکر کے نال روہیلاں اُتے حملہ کيتا۔ مراٹھا گھڑسوار فوج صرف تلواراں توں لیس سی تے روہیلا بندوق برداراں نے درست نشانہ لیا تے حملہ آور گھڑسواراں اُتے گولیاں برساواں۔ اس دے نتیجے وچ روہیلاں نوں موقع مل گیا کہ اوہ پہلو توں راکھےآں اُتے حملہ کر کے انہاں نوں گھیر لاں تے مرہٹہ مرکز نوں گھیرے وچ لے لیا۔ ايسے دوران شاہ ولی نے اگِّیاں حملہ کيتا۔ اس طرح راکھا بے دفاع ہو گئے تے اک اک کر کے مرنے لگے۔ [۴۰]
اس دوران سر وچ گولی لگنے توں وشواس راؤ دی موت ہو چکی سی۔ بھاؤ تے اس دے شاہی راکھا آخری دم تک لڑے تے اس عمل وچ بھاؤ دے تن گھوڑے مر گئے۔ اس مرحلے اُتے ہولکر نے فیصلہ کيتا کہ مراٹھا جنگ ہار چکے نيں تے کھبے بازو توں پِچھے ہٹ گئے نيں۔ [۴۱] مرہٹہ محاذ نوں ودھ نقصان نئيں پہنچیا تے کچھ توپ خانہ غروب آفتاب تک لڑدے رہے۔ رات دے وقت حملہ نہ کرنے دا فیصلہ کردے ہوئے، بوہت سارے مراٹھا سپاہی رات دے وقت مارے گئے۔ بھاؤ دی بیوی پاروتی بائی جس نے مراٹھا کیمپ دا انتظام سنبھالیا سی، اپنے راکھا جانو بھنتاڈا دے نال ناشی تے پونا پہنچنے وچ کامیاب ہو گئياں ۔ تقریباً ۱۵۰۰۰ فوجی کامیابی توں گوالیار پہنچ گئے ۔
نتیجہ دی وجوہات
سودھودرانی دی فوج تعداد تے معیار وچ مرہٹاں توں برتر سی۔ مشترکہ افغان فوج مرہٹاں توں کدرے ودھ سی۔ مراٹھا انفنٹری نوں یورپی طرز اُتے اچھی طرح توں منظم کيتا گیا سی تے اس دے پاس اودوں دا بہترین توپ خانہ سی، لیکن ایہ تیز رفتار افغان فوج دے مقابلے وچ جمود دا شکار رہی۔ بھاری بکتر بند افغان کیولری مرہٹاں دی ہلکی بکتر بند کیولری توں ودھ موثر سی۔ [۴۲] ہندو بادشاہاں وچوں کسی نے وی ابدالی توں لڑنے وچ مدد نئيں کيتی۔ ابدالی دے سجݨ حکمران نجیب، شجاع تے روہیلا شمالی ہندوستان نوں بہتر جاݨدے تے سمجھدے سن ۔ ابدالی خود سفارتی ذہانت دا مالک سی تے اس نے ہندو حکمراناں جداں جاٹاں تے راجپوتاں توں مذاکرات کرکے تے مذہب دے ناں اُتے اودھ دے پرانے مخالف نواب توں اپیل کرکے اس دا مظاہرہ کيتا۔ [۴۳]
اس دے علاوہ، مراٹھا سرداراں دے درمیان اندرونی جھگڑے اکثر ہُندے رہندے سن ۔ ہر اک اپنی آزاد ریاست دے قیام دا ارادہ رکھدا سی تے کسی اک دشمن توں لڑنے نوں تیار نئيں سی۔ [۴۴] انہاں وچوں کچھ گول لڑائیاں یا ہتھ توں ہتھ دی لڑائی دے بجائے گھڑے ہوئے لڑائیاں دے حامی سن ۔ مراٹھا اپنے راجگڑھ پونے توں تقریباً ۱۵۰۰ کلومیٹر دے فاصلے اُتے تنہا لڑ رہے سن ۔ [۴۵]
رگھوناتھراوے نوں حالات توں نمٹنے دے لئی شمال جانا پيا۔ رگھوناتھراؤ نے ایسا کرنے دے لئی وڈی رقم تے فوج دا مطالبہ کیتا، جسنوں پیشوا دے کزن تے دیوان سداشیواراؤ بھاؤ نے انکار کر دتا۔ تاں رگھوناتھرا نے جانے توں انکار کر دتا۔ اس دے بعد سداشیواراؤ بھاؤ نوں مراٹھا فوج دا سپریم کمانڈر بنایا گیا تے پانی پت دی جنگ انہاں دی قیادت وچ لڑی گئی۔ سداشیرو شمالی ہندوستان دے سیاسی تے فوجی ماحول توں ناواقف سن تے ایہ اک بدقسمتی دا فیصلہ سی کہ پیشوا نے انہاں نوں ملہار راؤ ہولکر یا رگھوناتھراؤ دے بجائے جنرل مقرر کيتا۔ [۴۶]
اگر ہولکر لڑائی وچ رہندا تاں مراٹھاں دی شکست وچ تاخیر ہو جاندی لیکن اسنوں روکیا نئيں جا سکدا سی۔ ملہار راؤ ہولکر کے مشورے دے مطابق، ابدالی دی ہتھ توں لڑائی وچ مہارت بیکار ہُندی جے مرہٹاں نے پنجاب تے شمالی ہندوستان وچ گوریلا جنگ لڑی ہُندی ۔ ابدالی اپنی فوج نوں ہندوستان وچ غیر معینہ مدت تک رکھنے توں قاصر سی۔ [۴۷]
جنگ دے بعد قتل عام
سودھوافغان گھڑسوار تے نیزہ بازاں نے پانی پت دی سڑکاں اُتے دہشت گردی دی تے ہزاراں مرہٹہ فوجیاں تے شہریاں نوں ہلاک کر دتا۔ [۵] [۶] پانی پت دی سڑکاں اُتے پناہ لینے والی سواݨیاں تے بچےآں نوں پھڑ کر افغان کیمپ وچ بھیج دتا گیا۔ ۱۴ سال توں ودھ عمر دے مرد بچےآں دا انہاں دی ماواں تے بہناں دے سامنے سر قلم کيتا گیا۔ افغان سردار جنہاں نے لڑائی وچ اپنے رشتہ داراں نوں کھو دتا سی، انہاں نوں پانی پت تے آس پاس دے علاقےآں وچ کافر ہندوواں نوں قتل کرنے دی اجازت سی۔ [۴۸] افغان کیمپ دے باہر کٹے ہوئے سراں دے نال فتح دے ٹیلے بنائے گئے سن ۔ شجاع الدولہ دے دیوان کاشی راج نے اپنا پہلا تجربہ درج کيتا تے بخار دے مطابق جنگ دے دوسرے دن ۴۰٬۰۰۰ مرہٹہ قیدیاں نوں سرد خون وچ قتل کر دتا گیا۔ [۵] [۶]بمبئی گزٹ دے ہیملٹن دے مطابق لڑائی دے دن تقریباً ۵۰۰٬۰۰۰ مراٹھا فوجی تے شہری موجود سن تے اگلے دن تقریباً ۴۰٬۰۰۰ قیدی مارے گئے۔ بہت ساریاں فرار ہوݨ والی مراٹھا سواݨیاں نے عصمت دری تے تذلیل دے بھَو توں پانی پت دے کنويں وچ چھلانگ لگیا کر خودکشی کر لئی ۔ [۴۸]
تمام قیدیاں نوں بیلاں، اونٹھاں تے ہاتھیاں اُتے بانس دے پنجراں وچ افغانستان بھیج دتا گیا۔ [۴۸]
سیار المتخری دے مطابق : [۴۸]
ناخوش اسیراں نوں لمبی قطاراں وچ مارچ کرنے اُتے مجبور کيتا گیا تے کچھ خشک اناج تے پانی دے گھونٹ پیݨ دے بعد انہاں دے سر قلم کيتے گئے... زندہ بچ جانے والے بچےآں تے سواݨیاں نوں غلام بنا لیا گیا- جنہاں دی تعداد تقریباً ۲۲٬۰۰۰ سی تے انہاں وچوں بوہت سارے اعلیٰ عہدے اُتے سن ۔
جد مراٹھا فوج واپس مراٹھواڑہ جا رہی سی، انہاں نوں معلوم ہويا کہ ابدالی انہاں دا پِچھا کر رہیا اے، فیر انہاں نے لڑنے دا فیصلہ کيتا۔ ابدالی نے دہلی تے پونے دے درمیان مراٹھا رابطہ منقطع کر دتا۔ مرہٹاں نے ابدالی دا کابل نال رابطہ وی منقطع کر دتا۔ اس طرح ایہ طے پایا کہ جس فوج نوں خوراک تے پانی دی پوری فراہمی ہوئے گی اوہ جنگ جِت جائے گی۔
تقریباً ڈیڑھ ماہ دی محاذی گرفتاری دے بعد ۱۴ جنوری ۱۷۶۱ء بروز بدھ صبح ۸ بجے ایہ دونے فوجاں جنگ دے لئی آمنے سامنے آگئياں۔
مرہٹاں نوں رسد نئيں مل رہی سی تے انہاں دی فوج وچ فاقہ کشی پھیل رہی سی لیکن احمد شاہ نوں اودھ تے روہیل کھنڈ توں رسد مل رہی سی۔
۱:۰۰ توں ۲:۳۰ دے درمیان، وشواسراؤ نوں انہاں دے جسم اُتے اک گولی لگی تے اوہ گولی تریخ بدلنے والی ثابت ہوئی۔ جدوں سداشیوراؤ بھاؤ اپنے ہاتھی توں اتر کر وشواس راؤ نوں دیکھݨ دے لئی میدان وچ پہنچے تاں انھاں نے وشواسراؤ نوں مردہ پایا۔
ایتھے جدوں باقی مراٹھا سرداراں نے دیکھیا کہ سداشیو راؤ بھاؤ اپنے ہاتھی اُتے نئيں نيں تاں پوری فوج وچ ہلچل مچ گئی، جس دی وجہ توں کمان نہ ہوݨ دی وجہ توں پوری فوج وچ افراتفری مچ گئی تے تمام سپاہی بھاگنے لگے۔ اس بھگدڑ وچ کئی سپاہی مارے گئے لیکن بھاؤ سداشیوراؤ اپنی آخری سانس تک لڑدے رہے۔
اس جنگ وچ شام ہُندے ہی پوری مرہٹہ فوج تباہ ہو چکی سی۔ ابدالی نے اس موقع نوں اک بہترین موقع سمجھیا تے ۱۵۰۰۰ سپاہیاں نوں بھیج دتا جو جنگ دے لئی مخصوص سن تے انہاں ۱۵۰۰۰ سپاہیاں نے باقی ماندہ مراٹھا سپاہیاں نوں ختم کر دتا جو سداشیو راؤ بھاؤ دی قیادت وچ سن ۔
ملہار راؤ ہولکر نے ۲۰ مراٹھا سواݨیاں نوں جو پیشوا دے وعدے دی وجہ توں اس دے نال گئی سی، وڈی سفارت کاری دے ذریعے جنگ توں براکھی باہر لے آئے۔ سندھیا تے نانا فڑنویس وی ایدھروں بھج گئے۔ اس جنگ وچ انہاں دے علاوہ وشواس راؤ پیشوا، سداشیو راؤ بھاؤ تے جنکوجی سندھیا جداں کئی عظیم سردار وی مارے گئے سن ۔ ابراہیم خان گارڈی جو کہ مراٹھا توپ خانے دی کمان کر رہے سن، وی اس جنگ وچ بری طرح مر گئے تے کئی دناں دے بعد سداشیوراؤ بھاؤ تے وشواسراؤ دی لاشاں مل گئياں۔
اس دے نال ۴۰٬۰۰۰ یاتریاں نوں جو مراٹھا فوج دے نال شمالی ہندوستان دا سفر کرنے گئے سن، پھڑ کر قتل کر دتا گیا۔ انہاں نوں پانی پلا کے قتل کيتا گیا۔ اس جنگ وچ اک لکھ توں ودھ لوک مارے گئے۔
جد ایہ گل پونے پہنچی تاں بالاجی باجی راؤ دے غصے دی انتہا نہ رہی تے اوہ اک وڈی فوج دے نال پانی پت دی طرف روانہ ہويا ۔ احمد شاہ درانی نوں جدوں ایہ خبر ملی تاں اس نے اپنے آپ نوں روکنا مناسب سمجھیا کیونجے اس دی فوج وی ہزاراں دی تعداد وچ گنوا چکی سی تے اوہ فوج ہن واپس نئيں لڑ سکدی سی۔ ايسے لئی اس نے ۱۰ فروری ۱۷۶۱ نوں پیشوا نوں خط لکھیا کہ ’’ماں جِت گیا ہاں لیکن دہلی دا تخت نئيں سنبھالاں گا، تسيں دہلی اُتے حکومت کرو، وچ واپس جا رہیا ہوں‘‘۔
بالاجی باجی راؤ نے ابدالی دی طرف توں بھیجیا ہويا خط پڑھیا تے پونے واپس چلا گیا۔ لیکن اوہ ۲۳ جون ۱۷۶۱ نوں ذہنی ڈپریشن دی وجہ توں جلد ہی انتقال کر گئے، کیونجے اوہ اس جنگ وچ اپنے بیٹے تے اپنے بوہت سارے مراٹھا سرداراں نوں کھو چکے سن ۔ مراٹھاں دی بحالی مادھو راؤ II 1761 وچ پیشوا بنا، تے مہادجی سندھیا تے نانا فڈنویس دی مدد توں، اس نے شمالی ہندوستان وچ اپنا اثر دوبارہ حاصل کيتا۔ 1761 توں 1772 تک اس نے دوبارہ روہیل کھنڈ اُتے حملہ کيتا تے نجیب الدولہ دے بیٹے نوں عبرتناک شکست دتی۔
اس جنگ وچ مراٹھی نے پورے روہیلا کھنڈ نوں تباہ کر دتا تے نجیب الدولہ دی قبر نوں وی توڑ دتا۔ مراٹھا سلطنت اک بار فیر پورے ہندوستان اُتے پھیل گئی تے انہاں نے اک بار فیر مغل بادشاہ شاہ عالم نوں دہلی وچ تخت اُتے بٹھایا تے پورے ہندوستان اُتے دوبارہ حکومت کرنے لگے۔
مہادجی سندھیا تے نانا فڑنویس دا مراٹھا دی بحالی وچ بہت وڈا تعاون اے تے ایہ سب مادھو راؤ پیشوا دی وجہ توں ہی ہو سکا۔ اس طرح مرہٹہ سلطنت دا احیاء ہويا تے بعد وچ مرہٹاں نے انگریزاں نوں وی شکست دتی تے سلابائی دے معاہدے اُتے دستخط کر دتے۔
نتیجہ
سودھومہادجی سندھیا نے اک دہائی دی لڑائی دے بعد شمالی ہندوستان وچ مراٹھا اقتدار نوں دوبارہ قائم کيتا۔ مراٹھاں نے وشواس راؤ تے بھاؤ دی لاشاں نکالاں تے رسم و رواج دے مطابق انہاں دی آخری رسومات ادا کيتی گئياں۔ [۴۹] بھاؤ دی بیوی پاروتی بائی نوں ہولکر نے بچایا تے بھاؤ دی ہدایت اُتے پونے واپس لیایا گیا۔
اپنی فوج دی حالت توں بے خبر پیشوا بالاجی باجی راؤ ہور فوج دے نال نرمدا پار کر رہے سن جدوں انہاں نوں ایہ خبر ملی۔ اوہ پونا واپس آیا تے پانی پت وچ اپنی ناکامی دے صدمے توں کدی سنبھل نئيں پایا۔ [۱۳]
زنکوجی سندھیا نوں نجیب دے اکسانے اُتے پھڑ کر پھانسی دے دتی گئی۔ ابراہیم خان گردی نوں افغان فوجیاں نے وحشیانہ تشدد کر کے ہلاک کر دتا۔ [۴۹] مرہٹاں نے پانی پت وچ شکست توں کدی باز نئيں آیا، لیکن اوہ ہندوستان دی سب توں طاقتور فوجی طاقت بن گئے تے ۱۰ سال دے اندر اندر دہلی اُتے دوبارہ قبضہ کر ليا۔ لیکن پہلی اینگلو-مراٹھا جنگ، پانی پت دے تقریباً ۵۰ سال بعد، تے اس دے بعد انگریزاں دے نال دو تے جنگاں نے پورے ہندوستان اُتے انہاں دا دعویٰ ختم کردتا۔ [۵۰]
سورج مل دی قیادت وچ جاٹاں نوں پانی پت دی جنگ وچ حصہ نہ لینے توں بہت فائدہ ہويا۔ انہاں نے مراٹھا فوجیاں نوں کافی مدد فراہم دی جو جنگ توں بچ گئے تے بھج گئے، نال ہی عام شہریاں نوں بھی۔ سورج مل ۱۷۶۳ وچ نجیب دے خلاف لڑدے ہوئے مر گیا۔ سورج مل ۲۵ دسمبر ۱۷۶۳ نوں نجیب دے ماتحت روہیلاں توں لڑدے ہوئے ماریا گیا جس دے خلاف اس نے مراٹھاں دی لڑائی وچ مدد نئيں کيتی۔ [ حوالہ داں ]
احمد شاہ دی فتح نے اسنوں مختصر مدت دے لئی شمالی ہند دا حکمران بنا دتا۔ لیکن انہاں دا اتحاد جلد ہی اندرونی جھگڑےآں دی وجہ توں ٹُٹ گیا، جس وچ مقامی بادشاہاں دے نال ابدالی دے افغان جرنیلاں دی لڑائی، تنخواہ اُتے سپاہیاں وچ عدم اطمینان، ہندوستان دی ناقابل برداشت گرمی، تے بدلہ لینے تے قیدیاں نوں بچانے دے لئی ۱٬۰۰٬۰۰۰ فوجیاں دی نويں فوج دیاں خبراں شامل نيں۔ جنوب وچ مرہٹاں دی طرف توں [ حوالہ داں ]
بھانويں ابدالی نے جنگ جِت لی، لیکن اس دے فریق نوں بھاری نقصان اٹھانا پيا، اس لئی اس نے مرہٹاں دے نال امن دی تجویز پیش کيتی۔ ابدالی نے نانا صاحب پیشوا (جو شمال وچ ابدالی دے خلاف بھاؤ وچ شامل ہوݨ دے لئی آ رہیا سی) نوں لکھیا کہ اس نے بھاؤ اُتے حملہ نئيں کيتا تے صرف اپنا دفاع کر رہے سن ۔ ابدالی نے ۱۰ فروری ۱۷۶۱ نوں اک خط وچ لکھیا: [۵۱]
ساڈے درمیان نفرت دی کوئی وجہ نئيں اے۔ ایہ بدقسمتی سی کہ آپ دا پُتر وشواس راؤ تے بھائی سداشیراؤ لڑائی وچ مارے گئے۔ بھاؤ نے لڑائی شروع دی تاں مینوں واپس لڑنا پيا۔ فیر وی مینوں انہاں دی موت اُتے افسوس اے۔ براہ کرم، مینوں آپ دے پہلے دی طرح دہلی اُتے قبضہ جاری رکھنے اُتے کوئی اعتراض نئيں اے، صرف ستلج تک پنجاب نوں ساڈے ہتھ وچ رہنے دتا جائے۔ میری دلی خواہش اے کہ آپ شاہ عالم نوں تخت دہلی اُتے بحال کر دیؤ جداں کہ آپ پہلے کے چکے نيں تے مینوں ساڈے درمیان صلح تے دوستی عطا فرما۔
مندرجہ بالا وجوہات دی وجہ توں، ابدالی جلد بازی وچ ہندوستان چھڈݨ اُتے مجبور ہويا تے کدی واپس نئيں آیا۔ جانے توں پہلے، اس نے انگریز رابرٹ کلائیو سمیت ہندوستانی حکمراناں نوں اک شاہی فرمان جاری کیتا، جس وچ ایہ اعلان کيتا گیا کہ شاہ عالم ہندوستان دے دوسرے شہنشاہ نيں۔ [۵۲]
احمد شاہ نے نجیب الدولہ نوں مغل شہنشاہ دا نائب ریجنٹ وی مقرر کيتا۔ بدلے وچ ، نجیب تے منیر الدولہ نے مغل بادشاہ دی جانب توں ابدالی نوں ۴۰٬۰۰٬۰۰۰ روپے سالانہ تاوان ادا کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ [۵۲] ایہ مہم شمالی ہندوستان وچ احمد شاہ دی آخری مہم سی، تے اس دے بعد اوہ سکھ مُسلّاں دی بغاوت وچ تیزی توں مصروف سی۔ اس طرح ابدالی نوں پانی پت دی جنگ توں ودھ فائدہ نئيں ہويا تے اوہ ۱۶ اکتوبر ۱۷۷۲ نوں صوبہ قندھار وچ مر گیا ۔
شاہ سوجا نے بعد وچ افغان فوج وچ شمولیت دے اپنے فیصلے اُتے افسوس دا اظہار کيتا۔ انہاں دے دور وچ فوج وچ پرانے زمانے دے سنی مسلماناں تے انہاں دے شیعہ مسلماناں دے درمیان اختلافات پیدا ہو گئے۔ انہاں اُتے الزام اے کہ انہاں نے خفیہ طور اُتے بھاؤ صاحب نوں خط لکھیا سی جس وچ ابدالی دے نال گٹھ جوڑ کرنے دے فیصلے اُتے افسوس دا اظہار کيتا گیا سی۔ [ حوالہ داں ]
پانی پت دی جنگ وچ روہیلاں دی خدمات دے بدلے نواب فیض اللہ نوں شکوہ آباد تے نواب سعد اللہ خان نوں فیروز آباد توں نوازیا گیا ۔ نجیب خان اک موثر حکمران ثابت ہوئے۔ لیکن ۱۷۷۰ وچ اس دی موت دے بعد روہیلاں نوں انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی نے شکست دتی۔ نجیب دا انتقال ۳۰ اکتوبر ۱۷۷۰ نوں ہويا۔ [۵۴]
وراثت
سودھواحمد شاہ ابدالی نے مرہٹاں دی بہادری دی تعریف کيتی۔ [۵۵]
” | مرہٹاں نے انتہائی بہادری دا مظاہرہ کردے ہوئے جنگ لڑی جو دوسری برادریاں دی صلاحیتاں توں باہر سی۔ خون بہانے دی صلاحیت رکھنے والے ایہ نڈر سورما لڑنے تے بہادری دے کارنامے انجام دینے وچ کوئی کمی نئيں رکھدے سن ۔ لیکن آخر کار اسيں بہتر حکمت عملی تے اللہ دے فضل توں جِت گئے۔ | “ |
پانی پت دی تیسری جنگ وچ اک ہی دن وچ وڈی تعداد وچ لوک مارے گئے یا زخمی ہوئے۔ ایہ ۱۹۴۷ وچ تقسیم ہند تک جنوبی ایشیا دی مقامی فوجی قوتاں دے درمیان آخری وڈی لڑائی سی ۔
اپنی سلطنت نوں بچانے دے لئی مغلاں نے اک بار فیر انحراف کيتا تے افغاناں نوں دہلی وچ خوش آمدید کہیا۔ مغلاں نے ہندوستان دے اک چھوٹے توں رقبے اُتے اپنی طاقت برقرار رکھی تے فیر کدی اک اہم طاقت نئيں بن سکے۔ سلطنت دا باضابطہ طور اُتے خاتمہ اودوں ہويا جدوں آخری شہنشاہ بہادر شاہ ظفر نوں ۱۸۵۷ دے ہندوستانی بغاوت وچ ملوث ہوݨ دی وجہ توں جلاوطن کر دتا گیا۔
لڑائی نے مراٹھا دی توسیع وچ تاخیر دی تے سلطنت دے اندر اندرونی جھگڑے نوں جنم دتا۔ اوہ اگلے پیشوا مادھو راؤ اول دے دور وچ دوبارہ اگے آئے تے ۱۷۷۱ تک شمال دوبارہ انہاں دے کنٹرول وچ آگیا تے دہلی وی انہاں دے زیر تسلط سی۔ لیکن، مادھوراؤ دی موت دے بعد، اندرونی کشمکش تے انگریزاں دے بڑھدے ہوئے دباؤ نے ۱۸۱۸ وچ تیسری اینگلو-مراٹھا جنگ دے نال پورے ہندوستان اُتے انہاں دا دعویٰ ختم کردتا ۔
اس دوران سکھ، جنہاں دی بغاوت اُتے احمد شاہ نے حملہ کيتا سی، لڑائی دے اثرات توں مکمل طور اُتے محفوظ رہے۔ اس نے فوراً لاہور اُتے قبضہ کر ليا۔ جدوں احمد شاہ ۱۷۶۴ وچ واپس آیا تاں اس نے افغانستان وچ بغاوت دی وجہ توں محض دو ہفتےآں وچ محاصرہ توڑ دتا تے اسنوں واپس جانا پيا۔ انہاں نے ۱۷۶۷ وچ دوبارہ کوشش کيتی لیکن فیصلہ کن فتح حاصل نہ کر سکے۔ انہاں دے اپنے سپاہیاں دے درمیان تنخواہ اُتے عدم اطمینان دی وجہ توں اوہ پورا علاقہ سکھ سلطنت دے ہتھ وچ چلا گیا، جس نے ۱۸۴۹ تک اس علاقے دا کنٹرول برقرار رکھا۔ آخر کار اس اُتے برطانوی سلطنت نے قبضہ کر ليا۔
اس جنگ دا حوالہ روڈیارڈ کپلنگ دی نظم ود سندھیا ٹو دہلی وچ دتا گیا اے ۔
” | مایوسی دے اشارے دے لئی ساڈے ہتھ تے اسکارف زعفرانی رنگے ہوئے سن ۔
جد اسيں ملیچھ نال لڑنے دے لئی پانی پت دی طرف نکلے، پہلے اسيں پانی پت توں واپس آئے تے اوتھے اک سلطنت چھڈ دتی۔ |
“ |
پر، لڑائی نوں دونے طرف توں بہادری دی علامت دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے۔ سانتاجی واگھ دی لاش ۴۰ شدید زخماں دے نال ملی۔ افغاناں نے وی پیشوا دے بیٹے وشواس راؤ تے سداشیو بھاؤ دی بہادری دا اعتراف کيتا۔ [۵۶]
جدید تریخ دے نقطہ نظر توں
سودھوپانی پت دی جنگ ہندوستان دی تریخ دا سیاہ ترین دن سی۔ تے اس وچ بوہت سارے وڈے سردار ملک دے لئی لڑدے ہوئے مارے گئے تے تمام عقیدت مند اپنے ملک دے لئی لڑدے ہوئے مارے گئے۔سداشیوراؤ بھاؤ، شمشیر بہادر، ابراہیم خان گردی، وشواسراؤ، جانکوجی سندھیا وی اس وچ مارے گئے۔جنگ دے بعد احمد شاہ درانی خود وی مراٹھاں دی بہادری دی تعریف کيتی تے مراٹھاں نوں حقیقی محب وطن وی کہیا۔
اس جنگ اُتے تبصرہ کردے ہوئے جے این سرکار جادوناتھ سرکار نے لکھیا اے کہ اس ملک گیر آفت وچ خبرے مہاراشٹر وچ کوئی ایسا خاندان ہوئے گا جس دا کوئی نہ کوئی رکن اس جنگ وچ مر گیا ہوئے۔
مرہٹاں دی شکست دی وجوہات
سودھومراٹھاں دی شکست دی اک وجہ ایہ وی منی جاندی اے کہ پیشوا بالاجی باجی راؤ نے رگھوناتھ راؤ، مہادجی سندھیا یا ملہار راؤ ہولکر دی جگہ بھاؤ سداشیوراؤ نوں کمانڈر بنا کے بھیجیا سی۔ جداں کہ مذکورہ بالا تِناں اودوں شمالی ہندوستان وچ مراٹھا فوج دی قیادت کرنے دے قابل سن۔
مشہور سبھیاچار وچ
سودھوفلم پانیپت دی اعلان ڈریکٹر آشوتوش گووارکر نے کیتی، جس وچ ارجن کپور، سنجے دتّ اتے کرتی سنن اداکارہ سن۔ ایہہ پانیپت دی تیجی لڑائی 'تے بیسڈ اے۔ آؤن والی فلم ۶ دسمبر، ۲۰۱۹ نوں رلیز ہوویگی۔
ایہ وی ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ Kaushik Roy, India's Historic Battles: From Alexander the Great to Kargil، (Orient Longman, 2004)، 90.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ ۲.۴ ۲.۵ ۲.۶ ۲.۷ (2004) India's Historic Battles: From Alexander the Great to Kargil, 84–85–93. ISBN 9788178241098.
- ↑ "Third Battle of Panipat (1761) | Panipat, Haryana"
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ James Grant Duff "History of the Mahrattas, Vol II (Ch. 5)، Printed for Longman, Rees, Orme, Brown, and Green, 1826"
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ T. S. Shejwalkar, "Panipat 1761" (in Marathi and English) Deccan College Monograph Series. I.، Pune (1946)
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Black, Jeremy (2002). Warfare In The Eighteenth Century. Cassell. ISBN 978-0-304-36212-7.