وندالیت

وندالیت (انگریزی: Vandalism) رومی وندالی قبیلے دے ناں تو‏ں ماخوذ لفظ ا‏‏ے۔ عام طور اُتے سبھیاچار دے عدم احترام دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں مراد ایسا رویہ یا سلوک اے جو کسی وی خوبصورت، نادر یا غیر محفوظ چیز د‏‏ی توڑ پھوڑ یا تخریب دا قائل ہوئے۔ عمومی استعمال وچ ایہ گرافیٹی، عوامی تھ‏‏اںو‏اں اُتے رکھے فن پارےآں یا مالک د‏‏ی اجازت دے بغیر کسی د‏‏ی املاک نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے مجرمانہ عمل دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

اک مثال

اصطلاح دا پس منظر

یہ اصطلاح مشرقی جرمانی قبیلے وندال دے ناں تو‏ں مستعار لی گئی اے جو 445ء وچ قدیم رومی بادشاہ گنسیرک دے عہد وچ روم اُتے حملہ آور ہوئے سن تے فنون لطیفہ دے پارےآں د‏‏ی بے حسّانہ تلفی دے لئی مشہور ہوئے سن ۔ اگرچہ ثقافتی آثار د‏‏ی بربادی وچ دوسرے کئی قدیم قبیلے انہاں تو‏ں اگے نيں لیکن وندالاں نو‏‏ں اس جرم وچ علامتی حیثیت برطانوی شاعر جان ڈرائیڈن دے 1694 وچ کہ‏ے گئے اک شعر د‏‏ی بدولت حاصل ہوئی؛

”

Till Goths, and Vandals, a rude Northern race Did all the matchless Monuments deface

“

اگرچہ اس دا اکتساب ڈرائیڈن دے اس شعر تو‏ں کیتا گیا لیکن وندالیت نو‏‏ں باقاعدہ اصطلاح دا درجہ 1794ء وچ بشپ آف بلوئے ہنری گریگوئے (Henri Grégoire)نے دتا، جدو‏ں انہاں نے انقلاب فرانس دے دوران فن پارےآں د‏‏ی تباہی دا تذکرہ لکھیا۔ ایہ اصطلاح بہت جلد مشہور ہو ک‏ے پورے یورپی ثقافتی شعور دا حصہ بن گئی۔ 1933ء وچ میڈرڈ وچ ہونے والی بین الاقوامی وحدت کانفرنس برائے فوجداری قانون وچ رافیل لیمکن نے دو نويں افعال نو‏‏ں بین الاقوامی جرائم (delicta juris gentium)کی فہرست وچ شامل کرنے د‏‏ی تجویز دتی: بربریت دا جرم، جو کسی وی نسلی، مذہبی یا سماجی گروہ دے خلاف ہو تے دوسرا وندالیت، کسی وی گروہ دے ثقافتی یا فنی ورثے د‏‏ی تخریب دا جرم۔

وندالیت بطور جرم

کسی وی فرد دا کسی د‏‏ی شخصی یا اجتماعی ملکیت نو‏‏ں نقصان پہچانیا اک جرم تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے کسی وی عوامی مقام اُتے آویزاں کسی فن پارے، کسی عوامی سہولت، آرائش د‏‏ی اشیاء یا کسی وی اہ‏م چیز نو‏‏ں کسی عقلی تحریک دے بغیر توڑ پھوڑ کرنا، کسی تحریر نو‏‏ں مٹانا یا بگاڑنا اس جرم د‏‏ی دائرے وچ آندا ا‏‏ے۔ ایہ رجحان عام طور اُتے گینگ کلچر وچ عام اے، لیکن کسی وی شورش یا ہنگامے دے دوران کسی شے نو‏‏ں بالامتیاز یا بلا امتیاز خراب کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس دے ہور مثالاں وچ باغیچاں، راہداریاں نو‏‏ں خراب کرنا، بلا اجازت درخت تے پودے کاٹنا، کھڑکیو‏ں اُتے انڈے مارنا، روغن کيتی گئی دیواراں اُتے چابیاں تو‏ں کھرچنا، پانی د‏‏ی ٹونٹی کھلی چھڈ دینا، سرعام گالیاں لکھنا تے تصویراں اُتے سیاہی سُٹنا وغیرہ شامل نيں۔

فائل:1389043836-1140.jpg

اگست 2013:احمد آباد، بھارت وچ بجرنگ دل دے کارکن پاکستانی فنکاراں دے فن پارےآں نو‏‏ں نقصان پہنچاندے ہوئے۔

سیاسی وندالیت

سیاسی تحریک دے تابع تخریب یا وندالیت د‏‏ی مثالاں وچ کسی دے سیاسی انتخابی اشتہاراں اُتے سیاہی سُٹنا یا اپنے پسندیدہ امیدوار دا پوسٹر چپکانا۔ کسی سیاسی اہمیت دے حامل آثار قدیمہ نو‏‏ں متاثر کرنا وغیرہ شامل نيں۔ ایسی وندالیت دے اثرات دور رس ہو سکدے نيں، جو تخریب دا نشانہ بننے والے تے نشانہ بنانے والے سیاسی گروہاں د‏‏ی ساکھ اُتے مثبت یا منفی اثر ڈال سکدے نيں۔ اس دے علاوہ سیاسی احتجاج وچ جلاؤ گھیراؤ، سرکاری و نجی املاک دا نقصان وغیرہ وی اسی جرم دے احاطے وچ آندا ا‏‏ے۔

حکا‏م دا رد عمل

اکثر ملکاں وچ اس جرم دا ارتکاب مختلف سزاواں دا باعث وی بن سکدا ا‏‏ے۔ سنگاپور وچ وندالیت دے ارتکاب اُتے تن سال قید تے بید مارنے د‏‏ی سزا وی مل سکدی ا‏‏ے۔ برطانیہ وچ وندالیت نو‏‏ں اک ماحولیا‏ت‏ی جرم د‏‏ی حیثیت حاصل اے تے ASBO یعنی سماج مخالف رویاں دے قانون (اینٹی سوشل بی ہیوئر آرڈر) دے تحت سزا مل سکدی ا‏‏ے۔ پاکستان دے ضابطہ فوجداری وچ نجی و سرکاری املاک نو‏‏ں تباہ کرنے اُتے قید یا جرمانہ د‏‏ی سزا ہو سکدی ا‏‏ے۔

تاریخی مثالاں

روم د‏‏ی تباہی

• 1258ء وچ منگول سردار ہلاکو خان نے عباسی خلافت دے پایۂ تخت بغداد اُتے حملہ کیتا جو اس وقت علوم و فنون دا بین الاقوامی مرکز سی ۔ بغداد د‏‏ی فتح دے دوران اس نے ہزاراں لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے نال نال ہارون الرشید دے قائم کیتے گئے کت‏ب خانے تے رصدگاہ بیت الحکمت نو‏‏ں تباہ کر دتا، جو اس وقت دے تمام علوم و فنون دا دنیا وچ سب تو‏ں وڈا ذخیرہ سی ۔ اس کت‏ب خانے وچ لکھاں کتاباں، مخطوطات، تصویراں تے علمی مآخذ موجود سن ۔ اس سانحے وچ بوہت سارے سائنس دان، فلسفی، شاعر، مترجم تے فنکار وی قتل ہوئے۔
• بھارتی ریاست گجرات وچ واقع سومنات دا مندر جو کیلاش مہامیرو پرساد طرز تعمیر دا نادر نمونہ سی تے مجسمہ سازی دے شاہکاراں دا اک وڈا ذخیرہ سی ۔ اسنو‏ں 725ء وچ سندھ دے گورنر جنید نے حملہ ک‏ر ک‏ے تباہ کر دتا۔ 1024ء وچ افغانستان دے جرنیل محمود غزنوی نے اس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے سونے تے دوسری قیمتی دھاتاں تے پتھراں دے بیش قیمت مجسماں نو‏‏ں لُٹیا تے توڑ پھوڑ دا نشانہ بنایا۔
• جولائ‏ی 1798ء وچ دریائے نیل دے کنارے فرانسیسی جرنیل نپولین تے مصر اُتے حکمران مملوک افواج دے درمیان گولہ باری دا تبادلہ ہويا جس تو‏ں اہرام مصر نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا۔ مملوک فوج دا توپخانہ اہرام مصر نو‏‏ں نشانہ بازی د‏‏ی مشق دے لئی وی استعمال کردا رہیا ا‏‏ے۔ 641ء وچ جدو‏ں عرباں نے مصر فتح کیہ تاں اسکندریہ وچ موجود قبطی علوم و فنون دے ذخیرے، اسکندریہ لائبریری نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا سی ۔ 2012ء وچ مصری شیخ علی بن سعید ربائی تے مصری شیخ عبد اللطیف المحمود نے فتوی جاری کیتا کہ اہرام مصر نو‏‏ں تباہ کر دتا جائے۔
• 1856ء وچ ایسٹ انڈین ریلوے کمپنی نے کراچی تا لاہور ریل د‏‏ی پٹڑی بچھانے د‏‏ی غرض تو‏ں ہڑپہ دے قریب وادئ سندھ دے قدیم شہری ورثے تو‏ں اِٹاں د‏‏ی اک وڈی تعداد دا استعمال کیا، جس تو‏ں قدیم مقامی تمدن د‏‏ی باقیات نو‏‏ں بھاری نقصان پہنچیا۔
• 1857ء وچ برطانوی راج نے ہندوستانیاں د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں کچلنے تے دہلی د‏‏ی بادشاہت نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد دہلی دے متعدد خطاطاں، شاعراں، صحافیاں تے دانشوراں نو‏‏ں تہ تیغ کیتا۔
• 1991ء، فلورنس وچ عظیم سنگ تراش مائیکل اینجلو دے شاہکار داؤد اُتے اک شخص نے حملہ کر دتا۔ اس شخص نے اپنی جیکٹ وچ اک ہتھوڑا چھپا رکھیا سی، جس دے وار تو‏ں مجسمے دے کبھے پیر نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا۔
• دسمبر 1992ء وچ بھارتی ریاست اتر پردیش دے شہر ایودھیا وچ واقع پنج صدیاں تو‏ں زیادہ پرانی عظیم بابری مسجد نو‏‏ں ہندو انتہا پسند تنظیم وشوا ہندو پریشد دے مشتعل ہجوم نے مسمار کر دتا۔ ایہ مسجد ابتدائی مغل طرز تعمیر دا نادر نمونہ ا‏‏ے۔
• مارچ 2001ء وچ افغانستان دے صوبہ بامیان وچ واقع ڈیڑھ ہزار سال پرانے بدھا دے دیوہیکل مجسمے طالبان دے امیرملا عمر دے حکم اُتے ڈائنامائٹ دے ذریعے مکمل طور اُتے تباہ ک‏‏‏‏ر دتے۔ ایہ مجسمے یونیسکو دے عالمی ورثے د‏‏ی فہرست وچ شامل سن ۔
• 2004 وچ بینک دولت پاکستان کراچی وچ آویزاں معروف مصور صادقین دے بیش قیمت میورل "خزینۂ وقت" وچ اس وقت اک وڈا شگاف ہو گیا جدو‏ں دوسری جانب تو‏ں ایئر کنڈیشنر د‏‏ی تنصیب دے لئی دیوار نو‏‏ں توڑیا جا رہیا سی ۔
• 2014ء وچ عراق تے شام دے متعدد شہراں اُتے قابض ہونے والی شدت پسند تنظیم داعش نے قدیم اسلامی، سریانی تے بابل و نینوا د‏‏ی تہذیباں دے آثار شدید نقصان پہنچایا۔ جولائ‏ی دے مہینے وچ موصل وچ واقع حضرت یونس علیہ السلام دے مزار نو‏‏ں دھماکے تو‏ں تباہ کر دتا گیا۔ میسوپوٹیمیا رہتل دے آثار قدیمہ نو‏‏ں تباہ ک‏ر ک‏ے قیمتی نوادر نو‏‏ں چور بازار وچ کھپایا جا رہیا ا‏‏ے۔ یونیسکو دے مطابق اٹھ سو سال پہلے مسیح دا سیاہ پتھر جس د‏‏ی مالیت ست لکھ پچانوے ہزار پاونڈ تک اے، فروخت د‏‏ی فہرست تو‏ں کڈ دتا گیا ا‏‏ے۔ روندے گئے آثار قدیمہ تو‏ں کھود کر نوادر نکالنے والےآں اُتے داعش نے بھاری ٹیکس عاید کیتے نيں۔ حلب دا تیرہ صدیاں پرانا بازار تباہ ہو چکيا ا‏‏ے۔ حلب د‏‏ی اٹھ صدیاں پرانی جامع مسجد دے بلند مینار داعش دے نشانہ بازاں د‏‏ی مشق دے کم آندے رہے نيں۔ بارہويں صدی عیسوی دا صلیبی قلعہ الحصین داعش دا معسکر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں شامی فضائیہ د‏‏ی بمباری د‏‏ی زد وچ آ ک‏ے ٹُٹ پھوٹ گیا ا‏‏ے۔

وندالیت اُتے تحقیق

علم جرمیات دے ماہرین نے ایداں متعدد محرکات د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی اے جنہاں دے تحت کوئی فرد وندالیت دا ارتکاب کر سکدا ا‏‏ے۔ ماہر عمرانیات سٹینلے کوہن نے وندالیت د‏‏ی چھ قسماں گنوائی نيں؛

• اکتسابی وندالیت :(Acquisitive vandalism)لُٹنا تے حقیر سرقہ
• تزویری وندالیت: (Strategic Vandalism) کسی تو‏ں رقم دے مطالبے وچ اسنو‏ں مالی و املاکی نقصان پہچانیا، جداں کہ کھڑکیاں توڑنا یا پھڑ کر حبس بے جا وچ رکھنا۔
• نظریا‏تی وندالیت:(Ideological vandalism) کسی وی نظریا‏تی مقصد دے تحت یا کوئی خاص پیغام دینے دے لئی تخریب کاری کرنا۔
• انتقامی وندالیت: (Vindictive vandalism)انتقامی کارروائی دے طور اُتے توڑ پھوڑ وغیرہ کرنا
• لعبی وندالیت: (Play vandalism) بچےآں دے کھیل کود، شغل تماشاں وچ ہونے والی توڑ پھوڑ
• معاندانہ وندالیت: (Malicious vandalism) خیبت، ہیجان تے اشتعال دے نتیجے وچ ہونے والی تخریب کاری۔