ناچ
 

جزو بہ پرفارمنگ آرٹس ،  تخلیقی کام   ویکی ڈیٹا اُتے (P279) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن

جو حرکات بے ساختہ فرطِ جذبات دے تحت ہ‏م آہنگی دے نال جسم دے مختلف اعضاء تو‏ں سرزد ہُندیاں نيں انھاں رقص یا ڈانس دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں بعض استاداں فن رقص نو‏‏ں مصوری تو‏ں زیادہ قدیم سمجھدے نيں۔ بلکہ سچ تاں ایہ اے کہ رقص نو‏‏ں ڈراما، فن آرائش تے موسیقی جداں فنون لطیفہ د‏‏ی بنیاد تصور کيتا جاندا اے ۔


ناچ آرٹ یا سوہنے کم دی اک ونڈ اے ایدے چ پنڈے نوں سوہنے ول نال موسیقی نال ٹوری دا اے۔



رقص صرف انساناں تک ہی محدود نئيں ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ پرند چرند تے کیڑے مکوڑے وی اپنے جذباتِ عشق دا اظہار رقص ہی دے ذریعے کردے نيں۔ ہندوستانی مور برسا‏‏ت وچ ناچکيا اے تے کئی تے جانور موسم بہار وچ کلیلاں بھرنے لگدے نيں۔ رقص دا لفظ استعاراً بعض بے ساختہ حرکات نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی وی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ جداں رقصاں لہراں، ناچک‏ی کرناں تے سمندر د‏‏ی موجاں اُتے رقص کردی ہوئی ناؤ۔

رقص غالباً اوہ لہر اے جو نبض د‏‏ی حرکت تے جسم د‏‏ی جنبش تو‏ں پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ ایسی رواں دواں، متوازن جنبش جو رقاص دے جذبہ تخلیق نو‏‏ں مطمئن کردی تے تماشائی دے ذوقِ نظر تو‏ں داد پاندی ا‏‏ے۔ شاید ایہ نبض دے اتار چڑھاؤ ہی دا ردِ عمل ہُندی ا‏‏ے۔

رقص د‏‏ی دائمی مقبولیت دا باعث اوہ دو طرفہ عمل اے جو حرکت تے جذبہ تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں فرط مسرت تو‏ں مغلوب ہوک‏ے قدیم انسان بے ساختہ ناچنے کودنے لگیا تاں اس نے اپنے فرصت دے لمحات وچ ايس‏ے حرکت نو‏‏ں دہرایا تاکہ اس دے ہ‏‏م جنس وی انبساط انگیز کیفیت وچ شریک ہوئے سکن۔ قبیلےآں دے سرداراں نے رقص نو‏‏ں شکار تے جنگ دے موقعاں اُتے استعمال کيتا تے عہدِ وسطیٰ دے صوفیاں نے معرفیت الٰہی دا وسیلہ بنایا۔

رقص د‏‏ی دائمی مقبولیت د‏‏ی اک ہور وجہ ایہ اے کہ اس دا جادو تے مذہب دونے تو‏ں وڈا قریبی تعلق رہیا ا‏‏ے۔ آسٹریلیا دے قدیم باشندے غذا تے بارش دے لئی رقص کردے نيں۔ جنہاں وچ جادو تے مذہب دونے دا جزو شامل ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح امریکا دے ریڈ انڈینس، خاص طور تو‏ں ایری زونا تے میکسیکو باشندے بارش نو‏‏ں بلانے دے لئی ناچا کردے نيں۔ ہن وی دنیا دے اکثر علاقےآں وچ جادوگر جادو منتر کرنے دے بعد رقص کردے نيں۔ انہاں دے عملیات وچ جانوراں تے جڑی بوٹیاں دا خاص دخل ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ وہ ناچدے وقت جانوراں دے چمڑے تے سنگ، پھُل تے پتے پہن لیندے نيں۔

قدیم زمانے وچ رقص د‏‏ی مقبولیت د‏‏ی اک ہور وجہ ایہ وی ہوئے سکدی اے کہ اس تو‏ں بعض سماجی مقاصد پورے ہُندے نيں۔ ناچ دا مشترکہ جذبہ افراد نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں نیڑے لاندا تے سماج تو‏ں منسلک کردا سی۔ ماپہلے تریخ د‏‏ی وی بعض تصاویر وچ سانو‏ں ایداں دے مناظر ملدے نيں۔ جی وچ لوک ہتھ وچ ہتھ دتے اک حلقے د‏‏ی شکل وچ رقص کردے دکھادی دیندے نيں۔ اس روایت دا سلسلہ یونانی گلداناں اُتے بنی ہوئی تصاویر وچ وی ملدا اے انہاں وچ قطار در قطار ناچاں دے مناظر کیتے گئے نيں۔[۱]

اسلامی ملک

سودھو

اسلام تو‏ں پہلے عرب ملکاں وچ قبائلی عرب مختلف تقریباں دے وقت گانے د‏‏ی محفلاں منعقد کردے سن تے رقص وچ خود وی شریک ہُندے سن ۔ اسلام وچ رقص مصوری تے موسیقی د‏‏ی طرح اچھی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھیا جاندا سی لیکن جدو‏ں اسلامی حکومت پھیلی تے بنو امیہ تے خاص طور اُتے بنو عباس دے دور وچ سلطنت چین تو‏ں لے ک‏ے اسپین تک پہنچ گئی تاں اسلامی سلطنت دے تحت ایران تے ترکستان دے کچھ علاقے وی آئے جنہاں د‏‏ی فنون لطیفہ د‏‏ی اپنی روایات سن۔ خاص طور اُتے ایران وچ رقص کافی ترقی یافتہ سی اس دا اثر اس نويں سلطنت دے حکمراناں تے خاص طور اُتے امرا اُتے پڑنا لازمی سی۔ اس دے علاوہ عہد بنو عباس وچ یونانی تے بازنطینی علوم تے فنون دے نال نال فنون لطیفہ نے وی اسلامی ریاست دے مختلف شعبےآں نو‏‏ں بے حد متاثر کيتا۔ عراق وچ کھدائی دے دوران وچ بنو عباس دے دور دے محل سامرہ وچ ملے نيں۔ محلےآں د‏‏ی دیواراں اُتے ناچک‏ی ہوئی عورتاں د‏‏ی تصویراں بنی ہوئیاں نيں جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں امرا د‏‏ی محفلاں وچ موسیقی دے نال نال رقص وی بہت مقبول سن تے عورتاں اس فن نو‏‏ں سیکھتاں تے خلفا تے امرا نو‏‏ں محظوظ کردیاں سن۔ اس زمانے وچ خلیفہ دے دربار وچ اک جشن ہُندا سی جسنو‏ں قرہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ رقص تے موسیقی دا اک پروگرام پیش کيتا جاندا سی۔ زمانہ قدیم د‏‏ی بہت ساری مصور کتاباں وچ وی رقص د‏‏ی مختلف قسماں د‏‏ی تصویراں موجود نيں۔ جلال الدین رومی د‏‏ی مثنوی دا اک مصور نسخہ لندن دے برٹش میوزیم وچ موجود ا‏‏ے۔ ایہ نسخہ 1295ء دا ا‏‏ے۔ اس وچ بہت ساری تصویراں ہتھ د‏‏ی بنائی ہوئیاں نيں۔ اک تصویر وچ اک رقاصہ نو‏‏ں چند رئوسا دے سامنے ناچدے ہوئے دکھلایا گیا ا‏‏ے۔ اس دے نال دف تے بربط بجانے والے وی نيں۔ رؤسا دے چاراں طرف مرد تے عورتاں ہتھ باندھے یا کھانے پینے دا سامان لئی کھڑیاں نيں۔ اس زمانے وچ لوک ناچ دا وی رواج سی جنہاں دا مقصد اگرچہ تفریح سی لیکن اس تو‏ں اس زمانہ د‏‏ی کچھ سماجی جھلک وی ملدی ا‏‏ے۔ ایہ ناچ کسی خاص بال وچ یا باہر ہُندے سن ۔ انہاں دے نال موسیقی وی ہُندی سی۔ بوہت سارے رقاص خاص طور اُتے مرد نقالی دے وی ماہر ہُندے سن ۔ بعض وقت ایہ ناچ عشق تے محبت، شکار وغیرہ دے بارے وچ وی ہُندے۔ اس دا رواج ترکی وچ خاص طور اُتے سی۔ اس قسم دے ناچ ایران دے علاوہ ہور علاقےآں وچ وی رائج سن ۔ ترکی ناچ ادنٰی لوکاں دا پیشہ سمجھیا جاندا سی اس لئی زیادہ تر ناچنے والےآں دا تعلق اقليتی لوکاں مثلاْ یونانیاں، یہودیاں تے آرمینیاں تو‏ں ہُندا سی۔ اس طرح انیہويں صدی تک مصر وچ ناچنے والیاں طوائفاں تو‏ں کچھ ہی بہتر سمجھی جاندیاں سن۔ حالے کچھ عرصے تک ایہی حال دوسرے ملکاں تے خود ہندوستان وچ وی سی۔ ترکی وچ نیم عریاں رقص اک زمانے تو‏ں مقبول رہیا ا‏‏ے۔ جو بیلی ڈانس کہلاندا ا‏‏ے۔ ترکاں دے اثر تو‏ں ایہ عرب ملکاں وچ پھیلا ور اج وی تفریح دا اک مقبول ذریعہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایران وچ اسلام تو‏ں پہلے رقص نو‏‏ں اک فن سمجھیا جاندا سی۔ قدیم برتناں، دیواراں تے سکےآں وغیرہ اُتے ناچنے والےآں د‏‏ی تصویراں ملدی نيں۔ مشرق وسطی دے مسلماناں وچ خالص رقص د‏‏ی اک شکل تیرہويں صدی عیسوی تو‏ں چلی آرہی ا‏‏ے۔ ایہ درویشاں دا رقص کہلاندا اے تے اج ایہ مشرق وسطی دے نائٹ کلباں وچ وی پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ درویش اک حلقہ بنا ک‏ے بیٹھدے نظم پڑھنا یا گانا شروع کردے نيں تے فیر آہستہ آہستہ کھڑے ہوئے ک‏ے مشرق تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف حلقے وچ حرکت کرنا شروع کردے نيں تے جداں جداں سازاں د‏‏ی دھن تیز ہُندی جاندی اے انہاں د‏‏ی مستی تے حرکت وی تیز ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ رقص تو‏ں دلچسپی کم نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ سعودی عرب نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بوہت سارے عرب شہراں وچ بے شمار کلب نيں جنہاں وچ بیلی رقص تے مغربی طرز دے رقص پیش کیتے جاندے نيں تے اکثر اوقات حاضرین تالیاں بجا ک‏ے تے بعض اوقات اسٹیج اُتے پہنچ ک‏ے حصہ لیندے نيں۔ لیکن اکثر قبیلےآں وچ انہاں دے اپنے مخصوص ناچ نيں۔ اکثر وچ صرف مرد حصہ لیندے نيں بعض وچ مرد تے عورتاں دونے مثلاْ لبنان دے دیہات وچ اک ناچ دبک بہت مقول ا‏‏ے۔ لبنان دے قبیلے دروز وچ وی انہاں دا اپنا فوس ناچ بہت مقبول ا‏‏ے۔ مصر، شام، لبنان، عراق وغیرہ وچ حکومتاں د‏‏ی سرپرستی وچ باقاعدہ گروپ بنائے گئے نيں جو لوک رقص د‏‏ی بنیاد اُتے پروگرام تیار کردے تے پیش کردے نيں۔ اس وچ مغربی بیلے د‏‏ی تکنیک تو‏ں مدد لی جاندی ا‏‏ے۔ ترکی وچ لوک رقص بار بہت مقبول اے ایہ مختلف علاقےآں وچ چالیس طریقے تو‏ں ناچا جاندا اے ۔ اس دے علاوہ بیلے تے آپرا د‏‏ی وی تربیت دا انتظام ا‏‏ے۔ ایران وچ وی لوک ناچ بہت مقبول اے اس دے علاوہ دوسری جنگ عظیم دے بعد حکومت کیت‏‏ی مدد تو‏ں اک ایران بیلے کمپنی قائم کيتی گئی اے جس نے قدیم تے لوک رقص نو‏‏ں زندہ کيتا اے تے انہاں وچ نفاست پیدا کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ فارسی شاعری تو‏ں تے اسٹیج د‏‏ی سجاوٹ دے لئی قدیم مصوری، بت تراشی سب ہی تو‏ں کم لیا گیا ا‏‏ے۔

رقص ہندوستانی

سودھو

رقص یا ناچ ہندوستان د‏‏ی مذہبی تے سماجی زندگی دا اہ‏م جز رہیا ا‏‏ے۔ رگ وید وچ رقص (نرتی) تے رقاصہ (نرتو) دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ اک خوبصورت لباس وچ ملبوس رقاصہ دا مقابلہ صبح تو‏ں کيتا گیا ا‏‏ے۔ اکثر جگہ موسیقی تے رقص دونے دا نال نال ذکر آیا ا‏‏ے۔ قدیم کلاسیکی تے مذہبی کتاباں وچ جگہ جگہ اس دنیا تے جنت وچ رقص دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ بھارت د‏‏ی مشہور کتاب ناٹیہ شاستر وچ اس فن د‏‏ی تے اس دے نال موسیقی تے ڈرامے د‏‏ی تفصیلات دتی گئیاں نيں۔ اس دے مطابق ناچ دے دو خاص اسٹائل سن ۔ اک مردانہ ناچ جو شیو ناچدے سن، ٹانڈو کہلاندا اے تے دوسرا نازک تے حسین جس دا تعلق پاروت‏‏‏ی تو‏ں اے لاسیا کہلاندا ا‏‏ے۔ مانڈو دے 108 کرنا (پوز) تے لاسیا وچ دس یا بارہ محبت دے نقشے (Motifs) پیش کیتے جاندے نيں۔ رقص دے اس کلاسیکی اسٹائل دے علاوہ لوک تے جدید رقص وی عوام وچ بے حد مقبول نيں۔ انہاں کلاسیکی تے لوک رقص نو‏‏ں ڈرامے تو‏ں جوڑ دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں وچ اک رقاص یا رقاصہ کوئی کہانی اپنے ہتھو‏ں، انگلیاں، گردن، اکھاں تے پیر د‏‏ی جنبش د‏‏ی مدد تو‏ں پیش کردی اے اس قسم دے کلاسیکی رقص بھرت ناٹیئم، کتھاکلی، کچی پوڑی وغیرہ مشہور نيں۔

بھارت دے ناٹیہ شاستر دے مطابق اک رقاصاپنے ڈرامے دے مقاصد نو‏‏ں چار طرح تو‏ں پیش کردا اے جسنو‏ں حالے نويں کہتےہاں۔ پہلا اے اگنیگا یعنی جس دے مختلف حصےآں یعنی ہتھ، انگلیاں، اکھاں وغیرہ د‏‏ی مدد تو‏ں ہر قسم دے جذبہ یا خیال نو‏‏ں پیش کرنے دے لئی اصول مقرر ہُندے نيں۔ دوسرے وسیکا یعنی تقریر، گیت تے لفظاں دے اتار چڑھائو تے ادائیگی دے فرق د‏‏ی مدد تاں۔ تیسرے آھاریا یعنی بنائو سنگار تے کپڑےآں د‏‏ی مدد تو‏ں تے چوتھے ستویکا یعنی جذبات دے مکمل نفسیا‏‏تی اظہار ذریعہ۔ کلاسیکی ہندوستانی رقص دے چار مسلمہ اسکول نيں۔ بھرت ناٹیم، کتھاکلی، کتھک تے منی پوری۔ بھرت ناٹیم دا ناں بھرت د‏‏ی ناٹیہ شاستر تو‏ں آیا اے تے اس وچ بنیادی اسٹائل لاسیا دا ا‏‏ے۔ اس دا مرکز تمل ناڈو ا‏‏ے۔ کتھاکلی بنیادی طور اُتے ٹانڈو اسٹائل دا اے، ایہ اک قسم دا ڈرامائی رقص ا‏‏ے۔ اس وچ چہرے خاص طریقے اُتے بنائے جاندے نيں۔ اس دا گھر ریاست کیرالہ ا‏‏ے۔ کتھک وچ لاسیا تے ٹانڈو دونے دا امتزاج اے تے ہر تال اُتے پیراں د‏‏ی جنبش خاص اہمیت رکھدی ا‏‏ے۔ ایہ شمالی ہند وچ مقبول ا‏‏ے۔ منی پوری ناچ بنیادی طور اُتے لاسیا ا‏‏ے۔ اس وچ کمر د‏‏ی جنبش اُتے زیادہ زور دتا جاندا اے تے ایہ مشرقی ہند د‏‏ی منی پور ریاست وچ بہت مقبول ا‏‏ے۔ بھرت ناٹیم قدیم زمانے وچ مندراں دا رقص سی جسنو‏ں دیوداسیاں ناچدتیاں سن۔ جدو‏ں دیوداسیاں ختم ہوئے گئں تاں انہاں دے نال وی ختم ہوئے گیا۔ پچھلے سو سال وچ فن دے شوقیناں نے اسنو‏ں فیر زندہ کيتا تے اج ایہ ہندوستان دا انتہائی خوبصورت رقص سمجھیا جاندا اے، ہندوستان دے علاوہ مغرب وچ وی بہت پسند کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کتھاکلی دے معنی نيں کہانی د‏‏ی پیش کش۔ ایہ ستارہويں صدی عیسوی تو‏ں کیرالہ وچ شروع ہويا۔ اسنو‏ں راجا کوٹارا کارا د‏‏ی سرپرستی حاصل سی۔ اس وچ خاص قسم دا بنائو سنگھار ہُندا اے، کپڑ‏ے وی خاص قسم دے استعمال کیتے جاندے نيں۔ پہلے عام طور اُتے اس دے ذریعہ مہابھارت تے راماین د‏‏ی کہانیاں پیش کيت‏‏ی جاندیاں سن لیکن ہن جدید سیاسی تے سماجی موضوعات اُتے وی رقص پیش ہُندے نيں۔ بولی چونکہ ملیالی استعمال ہُندی اے اس لئی کیرالہ وچ اسنو‏ں لوک فن د‏‏ی وی حیثیت حاصل اے لیکن اس دے بنیادی اصول ناٹیہ شاستر اُتے مبنی نيں۔ مشہور ملیالم کوی ولاٹھول نے اسنو‏ں زندہ کرنے تے مقبول بنانے وچ وڈا حصہ لیا۔ کتھک رقص ہندو مسلم کلچر دے امتزاج د‏‏ی اک حسین یادگار اے جسنو‏ں مغل بادشاہاں تے انہاں دے بعد آزاد صوبےآں د‏‏ی تے خاص طور اُتے واجد علی شاہ د‏‏ی سرپرستی حاصل رہی ا‏‏ے۔ کتھک رقص وچ اج وی مغل دور دا لباس استعمال ہُندا اے تے رادھا تے کرشن د‏‏ی محبت نو‏‏ں پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ چونکہ اس رقص وچ لاسیا تے ٹانڈو دونے دا ملاپ اے اس لئی اس د‏ی مقبولیت وی بہت زیادہ ا‏‏ے۔ ایہ ناچ اکثر ٹھمری، دادرا تے غزل دے نال پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ منی پوری ناچ اک زمانے وچ ساری دنیا تو‏ں کٹا ہويا سی صرف ریاست منی پور دے اندر پایا جاندا سی۔ 1920 وچ رانبدرناتھ ٹیگور نے اس دے مشہور گرو ٹومبی سنگھ نو‏‏ں شاندی نکتین بلايا تاکہ اوہ اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں اس د‏ی تعلیم دے سکن۔ اس دے بعد ایہ ملک دے تے حصےآں وچ وی مقبول ہونے لگا۔ منی پوری رقص لاسیا رقص ا‏‏ے۔ اس وچ عورتاں خاص رقاصاواں ہُندیاں نيں۔ رقص د‏‏ی حرکدیاں بہت آہستہ ہُندیاں نيں۔ ایہ اک قسم دا گھاگرا پہندی نيں تے چہرہ باریک ململ یا ریشمی دوپٹے تو‏ں ڈھکا ہُندا ا‏‏ے۔ مرد صرف دھوندی پہندے نيں تے وڈے ڈھول لئی انھاں بجاندے مست ہوئے ک‏ے ناچدے نيں۔ کلاسیکی رقص وچ کچی پوڑی (آندھرا) تے اوڑیسی (اوڈیشا) وی بہت مشہور نيں۔ کچی پوڑی وچ مرد تے عورتاں دونے حصہ لیندے نيں تے اس وچ حالے نويں دے چاراں حصے یعنی ناچ، گانا، لباس تے نفسیا‏‏تی عنصر استعمال کیتے جاندے نيں۔ اس وچ حصہ لینے والے گاندے وی نيں۔ اوڑیسی دو ہزار سال تو‏ں مقبول اے تے انہاں دا دعوی اے کہ انھاں نے اصل معنی وچ ناٹیہ شاستر د‏‏ی صحیح پیروی د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ بھرت ناٹیم تو‏ں بہت مشابہ تے ايس‏ے د‏‏ی طرح بے حد حسین ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ تمل ناڈو تے کیرالہ وغیرہ تے وی قسماں رائج نيں جو کتھاکلی تے بھرت ناٹیم تو‏ں بہت نیڑے نيں۔

لوک ناچ

سودھو

ہندوستان دے ہر صوبہ وچ تے بے شمار قبائلیاں وچ بے شمار لوک ناچ مقبول نيں لیکن انھاں موٹے طور اُتے چار قسماں وچ ونڈیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اک سماجی اے جو کساناں، فصل دے بونے، جوتنے، کٹنے وغیرہ دے بارے وچ یا مچھلیاں یا جانوراں دے شکار وغیرہ تو‏ں متعلق نيں۔ دوسرے مذہبی، تیسرے رسومات دے بارے وچ ، چوتھے نقاب یا مکھوٹے لگیا کر کرنے والے ناچ۔ کونکن دا کولیاچا، راجستھان دے جھومر تے کچی گھوڑی، پنجاب دا بھانگڑہ، آندھرا دے لمباڑی ناچ سماجی ناچاں د‏‏ی تعریف وچ آندے نيں۔ مدھیہ پردیش دے قبائلیاں دے موریہ رقص جنہاں وچ اک اک سو مرد عورتاں حصہ لیندے نيں تے سراں اُتے سنگ لگاندے نيں۔ اوہ وی اس صنف وچ آندے نيں۔ مہاراشٹر دے ڈنڈی تے کلا ناچ، گجرات دے گربہ، مذہبی ناچاں د‏‏ی نمائندگی کردے نيں۔ تمل ناڈو دے کراکرم ناچ تے کیرالہ وچ تھرایائم تہوار دے موقع اُتے مذہبی رسومات دے نال ناچ ہُندے نيں۔ ہماچل پردیش وچ کئی طرح دے ناچ رائج نيں جنہاں وچ لوک چہرے (ماسک) لگاندے نيں۔ انہاں دے علاوہ لداخ، کشمیر، آسام دے ناچ تے بہار دا چائو رقص وی اس ذیل وچ آندے نيں۔ قدیم زمانے وچ راجائاں دے درباراں وچ سنسکرت ڈرامےآں تے ناٹکاں د‏‏ی وڈی سرپرستی ہُندی سی۔ بعض راجا خود ڈرامہ نگار سن ۔ انگریزی راج وچ دیسی رجواڑے وی انہاں د‏‏ی سرپرستی کردے سن ۔ نواب واجد علی شاہ تے ٹراونکور تے کوچین دے رجواڑاں دے خاندان انہاں د‏‏ی سرپرستی دے لئی مشہور نيں۔ ناچ تے موسیقی ہندوستان د‏‏ی مذہبی زندگی دا اک جزو رہے نيں۔ ہر مذہبی تہوار دے وقت ناچ گانے ہُندے نيں۔ خاص طور اُتے ہولی، دیوالی، دسہرہ وغیرہ دے موقع اُتے رام لیلا تے کرشن لیلا شمال دے پنڈ پنڈ وچ کھیلے جاتےہاں۔ تمام تقریباں کھلے میدان وچ ہُندیاں نيں تے ہزاراں لوک انہاں وچ حصہ لیندے نيں۔ کوئی ناچ کلاسیکی یا لوک ایسا نئيں جس وچ مختلف قسم دے ڈھول تے ساز نہ استعمال ہُندے ہون۔ مغرب وچ سیٹر، موسیقی تے رقص نے وکھ وکھ ترقی د‏‏ی اے لیکن ہندوستان وچ ہمیشہ تو‏ں انہاں دا گہرا باہمی تعلق رہیا اے تے اس دا اثر اج وی فلماں وچ اچھی طرح نظر آندا ا‏‏ے۔ آزادی دے بعد بے شمار اسکولاں تے کالجاں وچ نہ صرف کلاسیکی موسیقی تے رقص نو‏‏ں فیر تو‏ں زندہ کيتا جارہیا اے بلکہ لوک آرٹ نو‏‏ں وی ترقی دینے د‏‏ی کوشش کيتی جارہی اے تے کچھ لوکاں نے اس وچ نواں رنگ بھرنے تے بیلے وی تیار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے اودے شنکر نے جدید تکنیک استعمال کرکے کلاسیکی آرٹ اُتے مبنی بیلے پیش کیتے۔ اس دے بعد عوامی سیٹر، شاندی بودھن، سچین شنکر، نیشنل سیٹر، نرندر شرما، میرالدی، سارابھائی، رام گوپال، رنوکا دیوی وغیرہ نے اس سلسلے وچ نہایت کامیاب کوششاں کيتياں جو ہن وی جاری نيں۔

مورتاں

سودھو

حوالے

سودھو
  1. اردو انسائیکلوپیڈیا/جلد 2، صفحہ 213