لہندے ترکستان چ بدھ مت
اج سارے ترکستان (لہندا ترکستان جاں روسی ترکستان تے چڑھدا ترکستان جاں چینی ترکستان) چ اسلام ای سبتوں وڈا مذہب اے ، پر ایہو جہے ثبوت ملے نیں کہ کدیں اینہاں علاقےآں چ بدھ مت اپنی سکھر اتے سی ۔
تاریخی لحاظ نال، بدھ مت دی ساریاں پشلیاں پنج روسی وسطی ایشیائی ریاستاں جو کہ رل کے لہندا ترکستان بندیاں نیں: ترکمانستان، ازبکستان، تاجکستان، کرغزستان، اتے قازقستان وچ بنیاد رکھی گئی۔ پہلی صدی قبل مسیح وچ ایہ گندھارا (پاکستان) اتے افغانستان توں پارتھیا[۱] اتے باختریا دے راجاں ول پھیلیا۔ ترکمانستان اتے اتری پوربی ایران رل کے پارتھیا راج بندا سی؛ جد کہ دکھنی ازبکستان، تاجکستان، اتے اتری افغانستان رلا کے باختریا راج[٢] کہلواندا سی۔
سغدیا
سودھووسطی ازبکستان وچ سغدیا[٣] اتے اتری پچھمی تاجکستان وچ بدھ مت باختریا ولوں آیا۔ چھیویں صدی دے چینی زیارتی زوانگزنگ (حسوان-تسنگ) نے سغدیا دی راجدھانی سمرقند وچ دو بوہت وڈیاں بودھی خانقاہواں دا ذکر کیتا ہے۔
ستویں صدی عیسوی وچ جدوں منگولیا دے آلتائی لوکاں نے وسطی ایشیا دا وڈا حصہ فتح کر لیا، تے بدھ مت سغدیا توں اتے دکھنی پوربی ترکستان وچ کاشغر تے خوتان توں دکھنی قازقستان دی وادی تارز(تلاس) اتے اتری کرغزستان وچ وادی چو ول پھیلیا۔ ایہ علاقے لہندی ترک خاگانیٹ [۴] دا حصہ سن۔ اٹھویں صدی وچ جدوں تبت دا ترکستان اوپر راج سی، تبتیاں نے پوربی کرغزستان اوپر وی قبضہ کر لیا، تے ایس طراں اوہ اپنے نال پراکرتی بدھ مت [۵] لیائے۔
بھاویں اسلام ناویں تے دسویں صدی وچ وسطی ایشیا دی ریاستاں دے دکھنی حصے وچ آیا، اتے یارہویں صدی وچ اتری حصے وچ، پر بدھ مت اتری حصے وچ اکا ہی نئیں سی مک گیا۔ اوتھے اسلام ہمیش ہی کمزور رہیا سغوں شمانی پنتھ اتے بدھ مت وچ رل وی گیا۔ ایس سارے علاقے وچ اسلام دا وڈا روپ ہمیش توں ہی صوفیانہ رہیا اے، یعنی اک غیر اصول پرست فرقہ جیہڑا کہ مراقبے اوپر زور دیندا ہے، اک بوہت زیادہ شیدائی مریداں دی جماعت جیہڑی کسے مرشد دے دوالے رہندی ہے۔
ژنگری منگول
سودھوچڑھدے ترکستان دے ژنگری منگول[۶] جیہڑے کہ تبتی بدھ مت دے گیلوگ روپ نوں مندے سان، اتے جنہاں توں ستویں صدی دے شروع وچ کلمک نکھڑ گئے سان، نے سولھویں صدی توں اٹھارویں صدی دے وسط تیکر بلخاش جھیل دے پورب اتے دکھن ول، پوربی قازقستان دے علاقے سیمی رشے وچ، نالے ستویں صدی دے وسط توں اٹھویں صدی دے وسط تیکر کرغزستان وچ جھیل اسیک کول دے آلے دوالے تنبوواں دیاں خانقاہواں بنایاں۔ کلمک لوکاں نے وی، جد اوہ وولگا ول ہجرت کر گئے، قازقستان دے کئی حصیاں وچ تنبوواں دیاں خانقاہواں بنائیاں سان۔
ژنگراں نے وی پوربی قازقستان دے علاقیاں وچ جھیل بلخاش دے آلے دوالے پتھر دیاں خانقاہواں[۷] بنائیاں۔ ایہ گیلوگ خانقاہواں[۸] انہویں صدی دے وسط تیکر روس دے قازقستان نوں فتح کرن تیکر قائم رہیاں۔ ایس گل بارے پکا پتہ نئیں کہ ایہ خانقاہواں ڈزنگراں نے اٹھارویں صدی دے وسط وچ منچوریاں ہتھوں شکست توں پہلاں بنوائیاں سان تے اوہ تباہی توں بچ رہیاں، یا ایہ اوہناں ڈزنگر مہاجراں نے بنائیاں جیہڑے کہ قتلِ عام اتے پوربی ترکستان دے چین دی منچوریا سلطنت وچ رلان مغروں کازخستان نوں نس گئے۔ ایہناں وچوں کجھ کلمک لوکاں نے وی بنائیاں ہوون دیاں جو کہ اٹھارویں صدی دے اخیر وچ وولگا توں پوربی ترکستان مُڑ آۓ، پر اوہ کازخستان وچ وس رہے۔ ایہ ذرا اوکھا سوال اے کیوں جے روسی زبان وچ ڈزنگراں نوں اکثر کلمک آکھیا جاوندا ہے۔
بدھ مت اتے اسلام وچکار سنسکاری لین دین
سودھوایس سارے علاقے وچ، بدھ مت اتے اسلام وچکار سنسکاری لین دین دیاں کئی نشانیاں ملدیاں نیں۔ مثال دے طور تے، قازق صوفی نہ صرف پنر جنم نوں مندے نیں، سغوں پشلے مرشداں دے تناسخ اوپر وی یقین رکھدے نیں جویں کہ تبتی اتے منگول اپنے استاداں بارے ایمان رکھدے نیں۔ صوفیاں نے اپنے مرشداں دے مزار بناۓ جنہاں دوالے اوہ پھیرے لاوندے نیں اتے گھیو دے دیوے بالدے نیں، ایہ اوس بودھی رسم دی یاد دواندی ہے جدے وچ بودھی اپنے سورگ واس استاداں دے ستوپیاں دوالے ایہو کجھ کردے نیں۔ صوفی مراقبے وچ بودھی منتراں وانگوں اسلامی ذکر کردے نیں، جیہڑا ساہ دے پھیر نال ہوندا ہے، نالے پیغمبرﷺ اتے روحانی مرشداں دا تصور کردے نیں۔
حوالے
سودھو[١] ترکمانستان وچ میری (مرو)اتے اشک آباد دے نیڑے دوہناں تھاواں اوپر اک اک پارتھی بودھی ستوپ دے نشان ملے نیں۔ اشکبات(اشک آباد) دے نیڑے بودھی غار وی ملے نیں۔
[٢] دکھنی ازبکستان وچ ترمذ دے نیڑے کارا، فیاس دلویرزن تیپے اوپر دو باختری بودھی خانقاہواں دے نشان ملے نیں، نالے زرمولا اوپر اک ستوپ دے نشان، اتے بلالک تیپے اوپر دیواراں اوپر بودھی مورتاں دے نشان ملے نیں، ایہ دونویں تھاواں صوبہ سرخان دریا دے علاقے وچ واقع نیں۔
[٣] سگدی سنسکار دے بودھی نشان یرکرگن وچ سمرقند دے نیڑے، ازبکستان، اتے پنجکنت، تاجکستان وچ ملے نیں۔ ایہ نشان پوربی ازبکستان دی فرغانہ وادی دے مقام کووا وچ وی ملے نیں۔ باختر وچ ملے نشان جنہاں دا اوپر ذکر ہویا اے سگدی یگ وچ وی ملدے نیں۔
[۴] دریا تراز(تلاس) دی وادی وچ شمکنت (چمکنت) دے نیڑے سیرم کیلے اوپر اتے صوبہ جمبول وچ تکتور ماس اوپر نشان ملے نیں۔ سناتن آثار دے ماہر امید کردے نیں کہ تراز (جمبول ) دے نیڑے کوس توبے وچ وی بودھی نشان ملن دے۔ بودھی ٹھکانے دریا چو دی وادی دے نال نال اجوکے چالپن آتا دے نیڑے جھیل اسیک کول دے اتری دندے اوپر، اتے اک بیشم (سویاب) وچ، توکمک (توکمک) دے نیڑے بالساغم وچ اتے دریا چو تے کراسنویا دریا دے ملاپ والی تھاں اوپر پاۓ گئے نیں۔
[۵] جھیل اسیک کول دے آلے دوالے کاراکول (پرزیولسک) دے نیڑے اتے تامگا گورج دے دکھنی دندے ول، نالے دکھن ول جلکو تے بالسکن درے اوپر ، جھیل دے اتری پاسے اسیکاتا درے وچ پانی تھلے "مانی" پتھر ملے نیں۔
[۶] اوس ویلے دے مانی پتھر سیمی رچے وچ تانگلیلی-تاس دے مقام تے، المیتی دیاں کئی تھاواں اوپر، اتے زانگا گورج وچ جھیل اسیک کول دے اتری دندے اوپر وی ملے نیں۔
[٧] پتھر دی بنیاں ہوئیاں ژنگر بودھی خانقاہواں دے نشان قازقستان وچ الملک دے مقام اوپر، چین تے کازخستان دی سرحد دے نیڑے جھیل بلخاش دے پورب وچ دریا ایلی دے نال نال، اتے کزل-کنت وچ جزکازگان (ڈزکازگان) دے نیڑے، جھیل بلخاش دے پچھم ول ساری سو دریا دے نال نال ملے نیں۔ روس تے قازقستان دی سرحد دے نیڑے، جھیل بلخش دے اتر ول، دریا ارتش دے نال نال، سیمے (سیمیپالا تنسک) وچ اک وڈی بودھی خانقاہ سی، اتے اک ہور دے نشان اُست کمینوگورسک دے نیڑے ابلیکت اوپر ملے نیں۔ آلماتی دے پورب ول، زیلسکی آلا تاؤ پہاڑ دی اتری لانبھ ول جو کہ قازقستان نوں جھیل اسیک کول توں وکھ کردا ہے، اجوکی چینی سرحد دے نال نال توڑ تیکر بودھی خانقاہواں قائم سان، جنہاں دے نشان آلماتی دے نیڑے تلگر وچ، اتے سرحد اوپر نرنکول دے علاقے وچ سمبے دے مقام اوپر ملے نیں۔
[۸] ایہناں وچوں سب توں نویں اک لکڑی دی خانقاہ انیہویں صدی دے شروع وچ آلماتی دے نیڑے میدیو (میدیو) دے مقام تے بنائی گئی سی۔