ترک لوکاں اندر بدھ مت
دنیا دے کئی لوک جنہاں نے اسلام قبول کیتا اوہناں وچوں بوہت سارے اک پکے پیٹھے بدھ متی پچھواڑے دے مالک سن جنہاں وچ ترک، افغان، پاکستانی، انڈونیشیائی اتے ملیشیائی لوک رلت نیں۔ چلو اسی ایہناں وچوں اک پہلے پہل جتھے دی نیڑلی پرچول کرنے آں۔
ترکی شاہی لوک
سودھوترکاں اندر ترکی شاہی گھرانہ اسلام قبول کرن والیاں وچ پہلے پہل لوکاں وچوں ہے۔ ایہناں لوکاں نے تیجی صدی عیسوی دے ادھ توں لے کے چوتھی صدی عیسوی دے شروع تک اتر پچھمی ہندوستان اوپر راج کیتا سی۔ فیر ایہ لوکیں پچھم ول ٹُر گئے اتے فیر اجوکے افغانستان دے میانے حصے اوپر اتے اخیر میانے اتے اتری پاکستان اوپر ناویں صدی عیسوی تیکر راج کردے رہے۔ اوہناں نوں اپنے وڈیاں کولوں ہنایان اتے مہایان بدھ مت دا اک رلیا ملیا روپ ورثے وچ ملیا سی۔ اوہناں دے وڈے وڈیرے، جنہاں وچ کشان اتے چٹی نسل دے ہُن شامل سن، نے ایس علاقے اندر پہلاں توں قائم آشرماں اندر تعلیمی مدرسیاں دی بڑی سہائیتا کیتی سی۔ اٹھویں صدی عیسوی دے اخیر اتے نویں صدی عیسوی دے شروع وچ ترکی شاہی تبتی سامراج دے جاگیرداراں وچوں سن اتے اوہناں نے اوتھے بدھ مت نوں پھیلان وچ اہم کردار ادا کیتا سی۔
پوربی اتے پچھمی ترک
سودھوایس مغروں جنہاں ترک لوکاں نے بدھ مت قبول کیتا اوہ پراچین ترک سن جنہاں دے نام توں ترک لوکاں دی پچھان ہوندی اے۔ پوربی ترک سامراج نے چھیویں صدی عیسوی دے شروع توں لے کے اٹھویں صدی عیسوی دے ادھ تیکر راج کیتا سی۔ ایہناں دی سرپرستی ہیٹھ ہندوستانی، میانے ایشیائی اتے چینی گورواں نے کئی بودھی دھرمی لکھتاں دا پرانی ترکی بھاشا وچ ترجمہ کیتا۔ ایس پاروں پراچین ترکی دی کئی بودھی تکنیکی اصطلاحواں وچلے ایشیا اندر معیاری اصطلاحواں منیاں جان لگ پئیاں اتے مغروں ایغور اتے منگولاں نے ورتنیاں شروع کر دتیاں۔ پرانے ترکاں نے بدھ دھرم اندر اپنے پرانے ترک دیوتا، جویں "تنگری" اتے زرتشت دیوتا جنہاں دی اوہ وچلے ایشیائی لوکاں راہیں پہلاں توں پچھان رکھدے سان، نوں وی رلا لیا سی۔ چنگیاں گلاں دے چنا دا ایہ ول ایغوراں اتے منگولاں نوں ورثے وچ ملیا سی اتے اوہناں نے ایس نوں چالو رکھیا۔ اٹھویں صدی عیسوی دے شروع وچ پوربی ترکی شاہی گھرانے دی اک شہزادی دا بیاہ تبت دے شہنشاہ نال ہویا سی اتے شہزادی نے دکھنی پوربی ترکستان دے ختن توں بوہت سارے بدھ بھکشواں نوں تبت سدیا سی۔
لہندی ترک خاگانیٹ نے ستویں صدی عیسوی دے شروع توں لے کے اٹھویں صدی عیسوی دے شروع تیکر بدھ مت دی ڈاڈھی سہائتا کیتی۔ ایس راج دے راجیاں نے ازبکستان اندر نویں آشرم بناۓ۔ پچھمی ترکاں دی اک پیڑھی ترغی قبیلیاں توں بنی سی۔ ایہناں قبیلیاں نے بدھ مت نوں کرغزستان اتے دکھنی پوربی قازقستان تیکر اپڑایا۔ اتے ایہ کم ستویں صدی عیسوی دے اخیر توں اٹھویں صدی عیسوی دے شروع دے وچکار توڑ اپڑیا۔ ترغی لوک تبتی سامراج دے سنگی ساتھی سن۔
اٹھویں صدی عیسوی دے شروع وچ کرغزستان اتے قازقستان وچ ترغی قبیلے دی تھاں قرلوق قبیلے نے لے لئی جو کہ پوربی ترک دا اک قبیلہ سی۔ ایہناں لوکاں نے بدھ مت قبول کر لیا سی اتے ایہ تبتیاں دے حمائتی بن گئے سان۔ قرلوق قبیلے دا اک انگ قاراخانی اکھواندے سان۔ ایہناں لوکاں نے نویں صدی عیسوی دے ادھ وچ پوربی کرغزستان اتے کاشغر دے علاقے وچ، جو پوربی ترکستان دے دکھنی پچھم وچ واقع سی، اپنا راج قائم کر لیا۔ قاراخانیاں نے سو ورہے توں ودھ چِر تیکر کاشغری بدھ مت نال اپنی مقامی شمن پرستی نوں قائم رکھیا۔
بدھ مت دا اک وڈا ترکی روپ پوربی ترکستان (سنکیانگ) دے ایغور لوکاں اندر موجود سی۔ اجوکا اتری پوربی سنکیانگ جو اوس ویلے دا ترفان علاقہ سی، نویں صدی عیسوی وچ منگولیا توں ایس ول ہجرت مغروں اوہناں نے بدھ مت دا اک نواں روپ ڈھالیا جو اجوکے ازبکستان دی کاروباری قوم، سغدیان اتے ترفان دے تشاری اتے اوس علاقے دے چینی تاجراں دے عقیدیاں دا اک رلیا ملیا روپ سی۔ بدھ مت دا ایہ روپ ایغور قوچو راج دے سارے علاقے وچ پھیل گیا جو دکھن پچھمی کاشغر اتے ختن دے علاوہ اجوکے پورے سنکیانگ وچ کھلریا ہویا سی۔
دوجے پاسے تیرھویں صدی عیسوی دے شروع وچ، یعنی چنگیز خان دے ویلے، ایغوراں نے اپنے طور تے متھیا ہویا بدھ مت دا روپ، اپنی الف بے اتے اپنے انتظامی ول منگولاں نوں سکھا دتے۔ تیرھویں صدی عیسوی دے اخیر وچ ایغوراں نے اپنا دھرمی واتا ورن بدل دتا اتے بدھ مت دے تبتی روپ نوں اپنا لیا، جویں ایہناں دے منگول ساتھیاں نے کیتا سی۔ ایغوراں نے کئی بدھ لکھتاں دے سنسکرت، سغدیائی، تخاری، چینی، اتے تبتی توں اپنی ترکی بھاشا وچ ترجمے کیتے سان، اتے اوہ بدھ دھرمی لکھتاں دا منگول بھاشا وچ ترجمہ کرن والے پہلے لوک سان۔ اوہناں دا ترجمے دا ایہ ول جس اندر سنسکرت دی تکنیکی اصطلاحواں نوں قائم رکھیا گیا سی منگولاں نے اپنا لیا۔ ایغوراں اندر بدھ مت دھرم دی پوجا لگ بھگ ستارھویں صدی تیکر چالو رہی۔
ایغوراں دے تِن ہور جتھے بدھ مت نوں پوجدے سن۔ ایہناں وچوں اک جتھا انہیویں صدی عیسوی دے ادھ وچ اتر پچھمی کرغزستان دے دریا چو دی وادی وچ جا وسیا سی۔ ایہناں لوکاں نے بدھ مت دا اوہ روپ اپنا لیا سی جو اوتھے قرلوق سرکار اتے اوس توں پہلاں ترغی ترکاں دی سرپرستی ہیٹھ قائم سی۔ اوس ویلے اک جتھہ پوربی ترکستان دے کاشغر علاقے وچ جا وسیا سی اتے بدھ مت دے کاشغری روپ نوں مندے سان۔ قاراخانی ترک، جنہاں نے اک یُگ مغروں ایس علاقے تے راج کیتا سی، اوہناں نے وی ایہو ہی کاشغری روپ اپنایا سی۔ ایغوراں دا تیجا جتھہ جو پیلے ایغور اکھواندا سی، ایہ لوک منگولیا توں ناویں صدی عیسوی دے ادھ وچ اجوکے چین دے گانسو صوبے وچ جا وسے سان، جتھے اوس ویلے تبتی راج قائم سی۔ پیلے ایغور اج وی بدھ مت دے تبتی روپ نوں مندے نیں۔
چھیکڑلا ترکی جتھہ جس نے بدھ مت نوں قبول کیتا سی اوہ لوکیں تووا یعنی اجوکے سائبیریا دے رہن والے سان۔ ایہ پچھمی منگولیا دے اتر وچ واقع اے۔ ایہ لوک اٹھارویں صدی عیسوی توں بدھ مت دے تبتی روپ نوں منگول انگ نال گوڑھے سانگھے نال مندے چلے آ رہے نیں۔