صادق محمد خان سوم
| صادق محمد خان سوم | |
|---|---|
| تاریخ پیدائش |
|
| تاریخ وفات | سنہ 1861
|
| شہریت |  برطانوی ہندستان
|
ترمیم  | |
نواب صادق محمد خان سوم (سعادت یار خان) (وفات 1861ء) ریاست بہاولپور دے ستويں نواب سن ۔ آپ محمد بہاول خان سوم دے بیٹے سن ۔ آپ نوں نواب نے اپنی زندگی وچ ولی عہد نامزد کیتا سی ۔ آپ نے صرف چار ماہ حکمرانی دی اس دے بعد آپ نوں صاحبزادہ حاجی خان (نواب فتح محمد خان) نے معزول کر کے قید کر ليا سی ۔
سلسلہ نسب
سودھونواب آف بہاولپور عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں نيں انہاں دا شجرہ نسب کچھ ایويں اے
- صادق محمد خان سوم بن محمد بہاول خان سوم بن صادق محمد خان دوم بن محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبد المطلب۔ [۱]
ولی عہدی
سودھوبورڈ آف کنٹرول دے ارکان مسٹر Hansel تے مسٹر جان لارنس دی دعوت اُتے نواب محمد بہاول خان سوم، صاحب زادہ سعادت یار خان، مبارک خان، محمد خان تے ریاست دے ہور امرا دے ہمراہ (1100 پیدل، 400 سواراں تے 2 توپاں سمیت ) ملتان دے دورے اُتے آیا۔ 31 دسمبر 1851ء نوں لارڈ ڈلہوزی نال ملاقات کيتی جس وچ ملتان مہم وچ خدمات انجام دینے اُتے نواب محمد بہاول خان سوم دا شکریہ ادا کیتا گیا۔ اس ملاقات وچ نواب نے اک خریطہ پیش کیتا جس وچ چار درخواستاں کيتی گئی سن
- صاحبزادہ حاجی خان دی بجائے سعادت یار خان نوں اس دا وارث تسلیم کیتا جائے
- نواب محمد بہاول خان سوم نوں اک لکھ روپے سالانہ وظیفے دی بجائے زمین بطور جاگیر دتی جائے
- پہلے ازاں انواب محمد بہاول خان سوم نوں رنجیت سنگھ توں اجارہ وچ ملنے والے علاقے (دریاواں دے پار) اسنوں پٹے اُتے دتے جان ۔
- نواب محمد بہاول خان سوم نوں عطا کردہ کوٹ سبزل علاقے نوں روہڑی تک توسیع دتی جائے گی جداں کہ جزل نیپیر نے وعدہ کیتا سی ۔
18 جنوری نوں لارڈ ڈلہوزی نے اپنے جواب وچ سعادت یار خان نوں ولی عہد مان لیا تے اسنوں 21 خلعتاں توں نوازیا۔
دستار بندی
سودھوچونکہ مرحوم نواب محمد بہاول خان سوم نے سعادت یار خان نوں ولی عہد مقر کیتا سی اورحکومت ہند نے اوہدی نامزدگی کوتسلیم کیتا سی اس لئی اوہ نواب محمد بہاول خان سوم دی وفات دے بعد کسی مسئلے دے بغیرتخت بر بیٹھ گیا۔ نويں نواب دی دستار بندی مورخہ 5 محرم الحرام بمطابق 19 اکتوبر 1852ء نوں ہوئی۔ 28 محرم (11 نومبر 1852ء) نوں اُچ دے گیلانی مخدوم (گنج بخش)، بخاری مخدوم نو بہار تے چاچڑاں شریف دے خدا بخش نے دراوڑ وچ نويں نواب دے سر اُتے دوسری دستار بنھی۔ صاحبزادہ سعادت یار خان نے نواب صادق محمد خان سوم دا ناں اپنایا۔
کابینہ
سودھونواب صادق محمد خان سوم نے درج ذیل تقرریاں کيتیاں ۔
- وزیر اعظم : منشی چوکاس رائے
- توشہ خان دا نگران : لالہ سلامت رائے
- میر منشی : لال خان چند
- دیوان دا چیف : ملیا جیون
- ناظم خان پور : معزالدین خاکوانی
زوال دے اسباب
سودھونواب صادق محمد خان سوم دا طرز عمل جلد ہی اس دے زوال دا سبب بن گیا۔
- نواب صادق محمد خان سوم نے اپنے باپ دی زندگی وچ ہی صاحب زادہ حاجی خان (نواب فتح محمد خان) نوں دین گڑھ قلعے وچ نظر بند کروادتا سی تے اپنی دستار بندی دے اگلے دن ہی اس نے اسنوں دراوڑ توں 18 میل جنوب دی طرف فتح گڑھ بھجوا دتا تے نہایت سخت رویہ اپنایا۔ اسنوں زندہ رہنے دے لئی روزانہ صرف اک بہاولپوری روپیہ تے بارہ چھٹاک آٹا دتا جاندا سی ۔ صرف اک خادم اوہدی خدمت اُتے مامور سی تے اک محافظ ہر وقت ننگی تلوار لئی اس دے سر پرپہرہ دیندا رہندا۔ اس سلوک نے داؤد پوتراں وچ نفرت دی اگ نوں ہويا دتی۔
- صاحبزادہ حاجی خان دے ہور بھائیاں نوں وی محصور تے زیرنگرانی رکھیا گیا۔
- 11 محرم کونواب صادق محمد خان سوم نے متعدد حکام نوں برطرف کیتا جنہاں وچ کیپٹن ہول وی شامل سی جس نے ملتان وچ ریاست دے لئی بہت اچھی خدمات انجام دتیاں سن تے انہاں وچ جمعدار احمد خان ملیزئی ( نواب محمد بہاول خان چہارم دا وزیر) وی شامل سی ۔ موخر الذکر نوں اہل خانہ سمیت وطن بدر کے دتا گیا۔
- نواب صادق محمد خان سوم نے فقیر سراج الدین نوں وی صاحبزادہ حاجی خان دے نال مل دے سازش کرنے دا الزام دتا۔ فقیر سراج الدین گرفتاری توں بچنے دی خاطر یکم ربیع الثانی نوں ریاست چھڈ کے چلا گیا۔
- سر ہنری لانس نے نواب صادق محمد خان سوم نوں اخراجات کم کرنے دی ہدایت دی سی جس اُتے عمل کرنے دی وجہ توں متعدد گھوڑ سوار فارغ کے دتے گئے تے چند اک خادم ہی نواب دے پاس رہ گئے۔ داؤد پوتراں تے ہور کوتخت نشینی دے موقع اُتے دتے جانے والے تحائف گھٹادیے گئے تے حقوق یا دعوےآں توں صرف نظر کیتا گیا۔
ان اقدامات دے نتیجے وچ لوگاں دے درمیان وچ کافی بے چینی پیدا ہوئی۔ کیٹین ہول، سراج الدین تے ہور پناہ گزیناں نے آدم واہن نوں لما دے امیراں تے داؤد پوتراں دے نال گٹھ جوڑ دا گڑھ بنایا۔ انہاں سب دا مقصد ایہ سی کہ عقیل خان، سردار خان تے احسن خان دی مدد توں صاحبزادہ حاجی خان نوں تخت اُتے بیٹھایا جائے۔
صاحبزادہ حاجی خان دی رہائی
سودھونواب صادق محمد خان سوم دے خلاف سازش کرنے والےآں نے بنگل خان، بہرام خان چوندتا، علی بخش دستی، احمد خان دستی، خدا بخش خان ہالانی، اللہ بچایا خان، محمد یار خان تے خان محمد خان نوں وی اپنے نال ملیا لیا تے سب سازشیاں نے قرآن اُتے حلف لیا کہ شہزادہ حاجی خان نوں بچائاں گے۔ چنانچہ 29 ربیع الثانی 1269ھ نوں اوہ اک سو داؤد پوتراں نوں لے کے فتح گڑھ دے لئی روانہ ہوئے تے رات دے وقت قلعے دے پھاٹک وچ نقب لگانا شروع کيتی۔ قلعے دی فوج نے خوف زدہ ہو کے دروازے کھول دیے۔ داؤد پوتراں دے داخل ہونے اُتے اک ہندو نے صاحبزادہ حاجی خان نوں ہلاک کرنے دی کوشش کيتی لیکن علی بخش دستی نے اوہدی کوشش ناکام بنا دتی۔ علی بخش دستی حملہ آور توں چھینی ہوئی تلوار دا وار کر کے اسنوں مار ہی ڈالتا لیکن شہزادے نے مداخلت کر کے بچا لیا۔ سازشی شہزادے نوں اپنے کندھےآں اُتے اٹھا دے تن میل تک لے گئے۔ اس دے بعد اونٹھ اُتے سوار کر کے خان پور پہنچایا جتھے سراج الدین، کیپٹن ہول تے غلام محمد خان ملیزئی ( جمعدار احمد خان دا بھائی) وی انہاں توں آملے۔ ہور داؤد پوترے تے لما دے چھوٹے موٹے امیر وی آئے۔
بغاوت دے منصوبے
سودھوصاحبزادہ حاجی خان دی رہائی دی خبر 9 فروری نوں نواب صادق محمد خان سوم تک پہنچی تے اسنوں مشورہ دتا گیا کہ فوراً حاجی خان دے تعاقب وچ روانہ ہو جائے لیکن اس نے تمام مشوراں نوں رد کردے ہوئے خان پور دے حکام نوں ہی احکامات جاری کرنے اُتے ہی اکتفا کیتا کہ شہزادے نوں حراست وچ لے لیا جائے۔ نواب دا ایہ حکم کوئی کارروائی عمل وچ لیانے دے قابل نئيں ہويا کیونکہ حاجی خان اس جگہ اُتے پہلے ہی اک نواں کمانڈر تعینات کے چکيا سی ۔ جدوں صاحبزادہ حاجی خان کافی رسد، توپ خانے تے اسلحے دے نال پنج ہزار آدمیاں دی فوج جمع کے چکيا سی تب نواب نے محمد خان غوری نوں اپنی افواج دا قائد بنایا تے جمعدار معز الدین خان خاکوانی نوں اسی ہزار روپے دتے تا کہ سپاہیاں نوں اکٹھا کیتا جائے ہور حاجی خان دے ساتھیاں نوں ورغلیانے دے لئی سرفراز خان نوں وی اِنّی ہی رقم دتی گئی۔ تن دن بعد ساری فوج دی کمان معز الدین نوں سونپی گئی تے فتح محمد نوں کچھ دستےآں دے ہمراہ احمد پور ایسٹ (شرقیہ) وچ تعینات کے دتا گیا۔ حاجی خان نے سعادت یار خان دے افسراں نوں خطوط بھیجے تے زیادہ تر نوں اپنے نال ملیا لیا۔ صرف احمد پور ایسٹ (شرقیہ) دا سی نہ دار تے منشی سلامت رائے نے قاصداں نوں قید کر ليا۔ انہاں خطوط نے نواب نوں شک وچ مبتلا کے دتا کہ اس دے تمام افسران نوں ورغلایا گیا ہوئے گا۔ نواب نے سلامت رائے نوں مشن سونیا کہ اُبھا دے داؤد پوتراں دے نال اتحاد نوں ہور تقویت دتی جائے لیکن بہت دیر ہو چکی سی۔ فوج وچ جمعدار معز الدین، شیرعلی شاہ، یوسف علی شاہ جدوں کہ دربار ہاں وچ راجن بخش، سید خدا بخش، علی گوہر خان تے محمد رضا خان نے صاحبزادہ حاجی خان نوں خفیہ طور اُتے یقین دہانی کروائی کہ جے اوہ احمد پور ایسٹ (شرقیہ) وچ داخل ہويا تاں کوئی مدافعت نئيں کيتی جائے گی۔
حاجی خان دی بغاوت
سودھو12 فروری 1853ء نوں نواب دی افواج گوٹھ چی پہنچیاں جتھے انہاں نوں احمد خان دشتی تے بہرام خان چانڈیا دی زیر قیادت اک وڈی فوج مخالفت دے لئی تیاری ملی۔ نواب دے سپہ سالاراں نے ہدایات مانگاں کہ آیا رکاوٹ ڈالاں یا انتظار کرنے دی پالیسی دے ذریعے دشمن اُتے ہیبت طاری کرن۔ جواب وچ نواب نے معز الدین تے سردار خان لکوزئی نوں حکم بھیجیا کہ ہر سپاہی نوں اک گریجوئیٹی داں تے ایويں انہاں نوں دشمن اُتے غلبہ پانے دی ترغیب دلائاں لیکن نواب دے احکامات ایمان داری توں اگے نہ پہنچائے گئے کیونکہ سرفراز خان نے کیولری نوں انہاں دی گریجوئیٹی تاں ادا کے دتی لیکن انفنٹری نوں کچھ وی نہ ملیا تاں انہاں نے نواب دی مخالفت دا حلف اٹھایا۔ 15 فروری نوں فقیر سراج الدین، علی گوہر خان تے احمد خان چونڈیا نے چار ہزار آدمیاں دے ہمراہ گوٹھ چینی دی طرف مارچ کیتا تے نواب دی افواج نوں مختلف وعداں دے ذریعے بہانے پھسلیانے لگے۔ نتیجتاً 17 فروری نوں جھانتوں ميں آئے ہوئے سپاہی پنج توپاں سمیت حاجی خان دے پاس چلے گئے جدوں کہ انہاں دے افسران (جنہاں وچوں کچھ اک پہلے ہی اوہدی طرف مائل ہو چکے سن ) اپنے گھراں دی طرف نکل گئے۔ 18 فروری نوں حاجی خان خان پور دے معاملات سلجھانے دے بعد چودھری دے مقام اُتے پہنچیا۔ راستے وچ ملنے والے لوگاں نے اظہار اطاعت کیتا۔ 19 فروری نوں غروب آفتاب دے وقت اوہ احمد پور ایسٹ (شرقیہ) وچ داخل ہويا۔ شہر وچ چراغاں کیتا گیا تے سلامی دی توپاں فائز ہوئیاں ۔ ایتھے حاجی خان نے نواب فتح محمد خان دا خطاب اختیار کیتا۔ 20 فروری نوں قلعہ دراوڑ دی فوج نے نويں نواب نوں پیغام اطاعت بھیجیا۔ اس نے فقیر سراج الدین نوں اپنی افواج دا کمان دار تعینات کردے ہوئے حکم دتا کہ دراوڑ اُتے قبضہ کیتا جائے ۔ اس دے اوتھے پہنچنے اُتے قلعے دی فوج اس دے نال مل گئی تے قلعہ بغیر مدافعت دے فتح ہو گیا
نواب دی گرفتاری
سودھومنشی چوکس رائے اپنے اہل خانہ سمیت قلعے توں فرار ہُندے ہوئے پھڑیا گیا تے اس دے قبضے توں دس ہزار طلائی مہراں تے زیور برآمد ہوئے۔ صلح نامہ توں پتہ چلدا اے کہ اوہ لاہور جا کے انگریزاں توں مدد مانگنیا چاہندا سی ۔ دراوڑ دی تسخیر دے بعد نواب صادق محمد خان سوم نوں غلے دے اک گودام وچ قید کر ليا گیا تے اس دے حامیاں نوں بیڑیاں ڈال دتیاں گئیاں۔ نواں نواب 22 فروری نوں دراوڑ وچ فاتحانہ داخل ہويا تے سعادت یار خان دی جان بخش دتی۔
معزول نواب دے متعلق احکامات
سودھودستار بندی دے بعد نواب فتح محمد خان نے معزول نواب صادق محمد خان سوم نوں بھانڈا (غلے دا گودام) توں کڈ دے اک راحت بخش مکان وچ زیر حراست رکھیا گیا۔ معزول نواب نے اپنے زیر قبضہ تاج تے زیور نواب فتح محمد خان نوں بھیج دیے۔ نواب فتح محمد خان نے کمال فراخ دلی دا مظاہرہ کردے ہوئے نہ صرف اوہ سب واپس بھیج دتا بلکہ ہور کئی تحائف بھیجے تے بوہت سارے خادم بھجوائے ہور یقین دلایا کہ اس دے نال رویے وچ کوئی فرق نئيں آئے گا ماسوائے اس دے کہ اوہ نظر بند رہے گا۔ نواب فتح محمد خان نے معزول نواب دے ہور بھائیاں نوں وی رہیا کے دتا تے انہاں دے نال مہربانی توں پیش آئے۔
ملتان منتقلی
سودھو5 مارچ 1853ء نوں مقامی پولیٹکل ایجنٹ پیر ابراہیم خان نے نواب نوں پنجاب دے چیف کمشنر سر جان لارنس دی طرف توں آیا ہويا اک خط پیش کیتا جس وچ درخواست کيتی گئی سی کہ معزول نواب نوں اہل خانہ سمیت ملتان بھیج دتا جائے۔
نواب نے جواب وچ لکھیا کہ اسنوں برطانوی حکومت دا حکم مننے وچ کوئی ہچکچاہٹ نئيں لیکن بہ امر حقیقت اس نے تخت اُتے بالکل جائز حق جتایا سی تے اوہ سعادت یار خان (نواب صادق محمد خان سوم) دا جانی دشمن نئيں سی ہور جے برطانوی حکام معزول نواب نوں لاہور یا جالندھر بھیج دے تاں اسنوں کوئی اعتراض نہ ہوئے گا لیکن برطانوی حکام نوں نواب فتح محمد خان نوں بہاولپور دا حکمران تسلیم کرنا ہوئے گا۔
ملتان دا کمشنر مسٹر پی ایم ایجورتھ 30 مارچ نوں بہاولپور پہنچیا۔ نواب نے کمشنر توں درخواست کيتی کہ سعادت یار خان نوں برطانوی حکام دے حوالے کے دینے دے لئی اوہ تیار اے بشرطیکہ اوہ اپنے دعوےآں توں دست بردار ہو جائے تے اس سلسلے وچ اک باقاعدہ معاہدے اُتے دستخط کرے۔ چنانچہ سعادت یار خان نوں یکم اپریل نوں بہاولپور لیایا گیا۔ مسٹر ایجورتھ نواب فتح محمد خان دی خواہش اُتے پیر ابراہیم خان دے نال معزول نواب دے کیمپ وچ گیا تے اسنوں دسیا کہ برطانوی حکام دی ہدایات دے مطابق اسنوں درج ذیل شرائط اُتے رہیا کیتا جاسکدا اے
- اسنوں ریاست دے خزانے توں 1600 روپے ماہانہ بطور پنشن ملیاں گے
- اوہ لاہور یا جالندھر وچ رہنے دا انتخاب کے سکدا اے۔
معزول نواب نے ایہ شرائط قبول کے لین لیکن درخواست کيتی کہ اس دے بھائی تے ماں نوں نال ہی رہنے دتا جائے۔ شروع وچ تاں نواب فتح محمد خان نے اس درخواست اُتے اعتراض کیتا لیکن انجام کارمسٹرایجورتھ دی سفارش اُتے راضی ہو گیا۔
- عوامی دربار2 اپریل نوں دوبارہ منعقد ہويا۔ ملتان دے کمشنر نے معزول نواب دی رہائی دی شرائط پڑھ کے سنائاں۔ اوہدی دست برداری دا معاہدہ دستخط کروانے دے بعد فتح محمد خان نوں دتا تے اک نقل اپنے پاس رکھ لی۔ اسی دن شام نوں سعادت یار خان تے اس دے اہل خانہ نوں 100 سواراں دے محافظ دستے دے ہمراہ ملتان بھیجیا گیا۔ بہاولپور شہر وچ اس رات چراغاں ہويا تے سلامی دی توپاں فائر کيتیاں گئیاں۔ برطانوی حکومت نے نويں نواب کوخلعت وی بھیجی۔
داؤد پوتراں دے ناں خط
سودھولاہور دے قلعے وچ نظر بند سعادت یار خان نوں دست برداری اُتے پچھتاوا ہويا کیونکہ ہن اس دا نصف الاونس معطل کے دتا گیا۔ اس نے جیل توں ہی اک خط داؤد پوتراں دے ناں لکھیا جونواب تک پہنچ گیا۔
وفات
سودھونواب صادق محمد خان سوم نے لاہور وچ نظر بندی دی حالات وچ ہی 1861ء وچ وفات پائی۔ نواب دی تدفین لاہور وچ ہی کيتی گئی۔ [۲]