سلطان شاہ جہاں، بیگم بھوپال
سلطان شاہ جہاں، بیگم بھوپال | |
---|---|
جم | 29 جولائی 1838 [۱]
|
وفات | 16 جون 1901 (63 سال) |
وجہ وفات | سرطان |
طرز وفات | طبعی موت |
شریک حیات | نواب صدیق حسن (۸ مئی ۱۸۷۱–۲۶ مئی ۱۸۹۰) |
اولاد | کیخسرو جہاں |
والدہ | نواب سکندر بیگم |
عملی زندگی | |
پیشہ | سلطان ، لکھاری |
ترمیم |
سلطان شاہ جتھے بیگم (30 جولائی 1838ء– 16 جون 1901ء) ریاست بھوپال دی دسويں حکمران تے تیسری بیگم بھوپال سن۔ مرکزی ہندوستان دی نوابی شاہی ریاست بھوپال دی تقریباً 57 سال تک حکمران رہیاں جس وچ 32 سال تک عنانِ حکومت اُنہاں دے ہتھوں وچ رہی۔ شاہ جتھے بیگم دے عہدِ حکومت وچ ریاست بھوپال ایسٹ انڈیا کمپنی دے دائرہ اقتدار وچ سی جدوں کہ ریاست دا مکمل انتظام سلطنت اُنہاں دے پاس رہیا۔ 1844ء وچ اپنے والد نواب جہانگیر محمد خان بہادر دے انتقال دے بعد اوہ کم عمری وچ ہی ریاست بھوپال دی بیگم قرار پائاں مگر انتظامِ سلطنت اُنہاں دی والدہ نواب سکندر بیگم نوں تفویض کر دتا گیا۔ نومبر 1868ء وچ نواب سکندر بیگم دے انتقال دے بعد اوہ بیگم بھوپال بن گئياں تے تادمِ آخر بحیثیتِ حکمران ریاست بھوپال اِسی عہدے اُتے فائز رہیاں۔ 16 جون 1901ء نوں انتقال ہويا۔
پیدائش تے ابتدائی حالات
سودھوشاہ جتھے بیگم دی پیدائش بروز پیر 6 جمادی الاول 1254ھ/ 30 جولائی 1838ء نوں قلعہ اسلام نگر، بھوپال وچ ہوئی۔ اُس وقت اُنہاں دے والد نواب جہانگیر محمد خان بہادر نواب بھوپال یعنی حاکم ریاست بھوپال سن ۔ شاہ جتھے بیگم دی ہر قسم دی تربیت نواب سکندر بیگم نے خود کی، اگرچہ تربیت دا طریقہ کار اج کل دی جدید تربیت جداں تاں نئيں سی مگر جو ماحول بہتر توں بہتر میسر آیا، شاہ جتھے بیگم نوں ویسی ہی تربیت دتی جاندی رہی۔ قدرت دی جانب توں غیر معمولی ذہانت، استقلال و قابلیت تے بیدار مغزی دا حصہ اُنئيں ودیعت ہويا سی ۔ نواب سکندر بیگم نے تربیت خانہ داری دی تعلیم اپنے ذمہ رکھی جدوں کہ کتابی تے دینی تعلیم دے لئی اُس زمانہ دے ممتاز علما نوں مقرر کیتا۔ استوں علاوہ اسپ سواری تے نشانہ بازی دی مشقاں وی کروائی جادیاں سن۔ شاہ جتھے بیگم نے خداداد صلاحیت و ذہانت، جودتِ طبع تے شوق و دلچسپی وچ ایہ تمام مراحل بہت جلد طے کرلئی۔[۲]
تخت نشینی
سودھو9 دسمبر 1844ء نوں شاہ جتھے بیگم دے والد تے نواب بھوپال نواب جہانگیر محمد خان بہادر دا انتقال ہويا تاں قاعدہ تخت نشینی دے تحت شاہ جتھے بیگم نواب بھوپال مقرر ہوئیاں۔ اُس وقت شاہ جتھے بیگم دی عمر محض 6 سال سی، ایسٹ انڈیا کمپنی نے اُنہاں دی والدہ نواب سکندر بیگم نوں بحیثیتِ نائب السلطنت مقرر کر دتا۔ نواب سکندر بیگم دسمبر 1844ء توں 30 اکتوبر 1868ء تک بیگم بھوپال دے عہدے اُتے فائز رہیاں تے شاہ جتھے بیگم نے پاس صرف رسمی طور اُتے عنانِ حکومت سی۔ 30 اکتوبر 1868ء نوں نواب سکندر بیگم دے انتقال دے بعد بروز پیر یکم شعبان 1285ھ/ 16 نومبر 1868ء نوں اوہ بحیثیت بیگم بھوپال تخت نشاں ہوئیاں۔ 1844ء وچ تخت نشینی دی ایہ رسم اِس طرح قابل قبول پائی سی کہ جدوں اوہ شادی کر لین گی تاں اُنہاں دے شوہر نوں رئیس ریاست بھوپال دا خطاب دتا جائے گا۔
ازدواج و اولاد
سودھو- ہور پڑھو: سلطان کیخسرو جتھے
جب شاہ جتھے بیگم سن شعور نوں پہنچیاں تاں اُنہاں دی شادی دے لئی بہت تلاش و جستجو اورغورو خوض دے بعد بخشی باقی محمد خان نصرت جنگ، سپہ سالار ریاست بھوپال (مکمل ناں: نصیر الدولہ نواب باقی محمد خان بہادر امراؤ الدولہ نصرت جنگ) کاانتخاب کر ليا گیا جنہاں وچ موروثی و ذاتی طور اُتے رئیس و ریاست بھوپال دی وفاداری دے اعلیٰ جوہر موجود سن ۔ ایسٹ انڈیا کمپنی توں منظوری ہوجانے دے بعد کہ اوہ برائے ناں نواب یا رئیس ریاست بھوپال ہون گے، ایہ شادی 26 جولائی 1855ء نوں طے پائی۔[۳] اُس وقت شاہ جتھے بیگم دی عمر 16 سال 11 ماہ 26 دن شمسی سی۔ جمعہ 9 جولائی 1858ء نوں شاہ جتھے بیگم دے ہاں سلطان کیخسرو جتھے، بیگم بھوپال دی پیدائش ہوئی۔ 26 نومبر 1860ء نوں نواب سلیمان جتھے بیگم دی پیدائش ہوئی جو محض 5 سال دی عمر وچ 8 جون 1865ء نوں فوت ہوئی۔26 جولائی 1867ء وچ شوہر باقی محمد خان نصرت جنگ بہادر نے انتقال کیتا۔
باقاعدہ تخت نشینی
سودھو26 جولائی 1855ء نوں شادی دے بعد شاہ جتھے بیگم نوں ایہ اختیار حاصل ہوئے گیا سی کہ اوہ اقتدار نوں اپنے ہتھوں وچ لے سکن۔ مگر اِس توں پہلے نواب سکندر بیگم نے ایسٹ انڈیا کمپنی توں ایہ منظور کروا لیا کہ ریاست بھوپال اُتے اُنہاں دی فرماں روائی و حکومت اُنہاں دا خاندانی حق اے جسنوں ایسٹ انڈیا کمپنی نے تسلیم کر ليا۔ 1855ء وچ ایہ مشکل پیدا ہوچکی سی کہ نواب سکندر بیگم بحیثیت بیگم بھوپال وی موجود سن تے شاہ جتھے بیگم اقتدار حکومت نوں اپنی تحویل وچ لینے دی قانونی وارث وی موجود سن۔ ایسٹ انڈیا کمپنی نے اِس مشکل دے حل دا فیصلہ نواب سکندر بیگم دی مرضی اُتے چھڈ دتا۔ شاہ جتھے بیگم نے فراخدلی توں کم لیا تے اپنی والدہ نواب سکندر بیگم نوں بحیثیتِ بیگم بھوپال دے عہدے اُتے فائز رہنے دتا تے خوشی توں استحقاقِ حکومت توں دستبردار رہیاں۔ 30 اکتوبر 1868ء نوں نواب سکندر بیگم نے انتقال کیتا تاں شاہ جتھے بیگم بحیثیتِ نواب بھوپال و بیگم بھوپال 16 نومبر 1868ء نوں ایوانِ موندی محل وچ نواب شاہ جتھے بیگم دے ناں توں تخت نشاں ہوئیاں۔
نکاحِ ثانی
سودھوشاہ جتھے بیگم دا عقدِ اول 1855ء وچ باقی محمد خان نصرت جنگ بہادر توں ہويا سی جو 1867ء وچ فوت ہوئے۔ 1867ء وچ شاہ جتھے بیگم 29 سال دی عمر وچ بیوہ ہوئیاں تے 3 سال تک تنہا زندگی بسر کردی رہیاں۔ دسمبر 1869ء وچ جدوں اوہ ڈیوک آف ایڈنبرا شہزادہ الفریڈ، ڈیوک سیسکوبرگ گوتھا نال ملاقات نوں کلکتہ گئياں تاں گورنر جنرل ہند دے ایجنٹ کرنل رِچرڈ ہیڈ دے مشورہ اُتے نکاحِ ثانی اُتے آمادہ ہوگئياں کیونجے اُمورِ حکمرانی وچ اک قابل اعتماد مشیر تے مددگار دی ضرورت سی تے عمر دے مطابق ایہ لازم سی کہ ایسا مشیر یا مددگار شوہر ہی ہوئے سکدا اے۔ صاحب مدارالمہام ریاست بھوپال مولوی جمال الدین دے تے ریاسی وزراء دے مشورہ اُتے نواب صدیق حسن خان دا انتخاب کیتا گیا تے 8 مئی 1871ء نوں ایہ نکاح قرار پایا۔[۴] شاہ جتھے بیگم دی کوشش توں نواب صدیق حسن خان نوں برطانوی حکومت کیتی جانب توں نواب والا جاہ امیر الملک دا خطاب تے خلعت مرحمت ہوئی تے اُنہاں دا رتبہ نوابانِ بھوپال دے مثل تسلیم کر ليا گیا۔ یکم جنوری 1877ء نوں دہلی دربار دے موقع اُتے 17 فائر سلامی دے مقرر کردیے گئے۔ 26 مئی 1890ء نوں نواب صدیق حسن خان انتقال کر گئے تاں شاہ جتھے بیگم 52 سال دی عمر وچ دوسری بار بیوہ ہوئیاں۔
اصلاحات
سودھوشاہ جتھے بیگم اپنی ولی عہدی دے زمانہ وچ اگرچہ ریاست بھوپال دے مختلف امو رہائے حکومت نوں انجام دتا کردیاں سن جو اُنئيں نواب سکندر بیگم دی جانب توں تفویض ہُندے سن ۔ جدوں نواب سکندر بیگم حج دے لئی گئياں تاں قائمقام کونسل ریاست بھوپال دے انتظام دے لئی مقرر کيتی گئی جس وچ شاہ جتھے بیگم مستقل صدر سن۔ 1868ء وچ جدوں اوہ باقاعدہ حکمران مقرر ہوئیاں تاں ہر ملکی و سیاسی کم دا تجربہ رکھدیاں سن تے تمام جزوی و کلی امو رہائے ریاست دا اُنئيں علم سی ۔ فطرتاً بیدار مغز تے عادتاً جفاکش محندیاں سن۔ علمی قابلیت انتہا نوں پہنچی ہوئی سی۔ نواب سکندر بیگم دے ہمراہ مختلف سفراں وچ نال رہیا کردیاں سن تے سیاسی شخصیتاں توں میل ملاقات رہندی سی۔ نواب سکندر بیگم دے اواخر زمانہ حکومت وچ جو امو رہائے ریاست ادھورے رہ گئے سن، اُنئيں شاہ جتھے بیگم نے انجام دتا۔ جدید اصلاحات کيتیاں، ہر ضلع دے متعدد بار دورے کیتے۔ بوہت سارے ٹیکس معاف کردتے۔ قوانین ریاست نوں جدید طرز اُتے منضبط کیتا۔ قوانین دی اصلاح کيتی گئی۔ وضع قوانین دے لئی اک مستقل محکمہ بناں تنظیماتِ شاہجہانی قائم کیتا۔ عدالدی اختیارات دی تقسیم کيتی گئی۔ امن و حفاظتِ عامہ توں متعلق وسیع پیمانے اُتے انتظامات کیتے گئے۔ حفظانِ صحت دے متعلق خاس توجہ دتی۔ ہر تحصیل وچ اک سرکاری طبیب مقرر کر دتا گیا۔ حسبِ ضرورت طبی شفاء خانے قائم کیتے گئے۔ شہر بھوپال وچ اک وڈا شفاء خانہ ہز رائل ہائینس پرنس آف ویلز دے ناں توں تے خواتین دے لئی اک مخصوص شفاء خانہ لیڈی لینسڈون دے ناں توں قائم کیتا گیا۔ زِچہ و بچہ دی حفاظت و نگرانی دا خاص انتظام کیتا گیا۔ چیچک دے ٹیکہ دا باقاعدہ انتطام ہويا تے ترغیبِ عامہ دے باعث جو بچےآں نوں ٹیکہ لگوائاں، اُنہاں نوں ریاست دی جانب توں انعام دینے دا اعلان کیتا گیا۔ رعایا دے اطمینان دی خاطر اپنی نواسی بلقیس جتھے بیگم نوں چیچک توں بچاؤ دا ٹیکہ لگوایا۔ سیہور وچ جذامیاں دے لئی شفاء خانہ تعمیر کروایا۔ مدرسہ سلیمانیہ جو نواب سلیمان جتھے بیگم دی یاد وچ تعمیر ہويا، اُس نوں ترقی دتی تے ہائی اسکول دے بعد یونیورسٹی توں الحاق کروایا۔ والد دے ناں اُتے مدرسہ جہانگیریہ قائم کیتا جس وچ صرف قرآن مجید دی تعلیم خاص سی۔ بلقیس جتھے بیگم دی یاد وچ لاوارث تے یتیم بچےآں دی پرورش تے تعلیم دے لئی مدرسہ بلقیسی قائم کیتا۔
دینی خدمات
سودھوامورِ مذہبی دا اک جدید محکمہ قائم کیتا گیا۔ کئی لکھ روپے صرف کرکے شہر دی اکثر مسیتاں نوں پختہ کروایا۔ تمام ریاست وچ ہر اک مسجد وچ امام، مؤذن تے جاروب کش مقرر کیتے گئے جو نمازِ پنجگانہ دے اہتمام دے ذمہ دار سن ۔ مسیتاں وچ روشنی تے جائے نمازاں دا تے سردی دے مومس وچ گرم پانی دے واسطے ہر مسجد وچ لکڑی فراہم کیتے جانے دا انتظام کیتا گیا۔ شہر دی تمام مسیتاں دی نگرانی دے لئی اک محکمہ بناں مہتمم مسیتاں قائم کیتا تے ضروری عملے دا تقرر کیتا گیا۔ ماہِ رمضان وچ حفاظ قرآن دے لئی جو تراویح وچ قرآن مجید تلاوت کرن، دے لئی انعام تے شیرینی تے طعام مفت تقسیم کرنے دا اعلان کیتا تے اُنہاں دے ہور مصارف دا جو مسجد دے لئی ضروری نيں، ریاست دی جانب توں عطاء کیتا جانا منظور کیتا گیا۔ نواب سکندر بیگم دے عہدِ حکومت (1844ء– 1868ء) وچ جو امدادی وظائف حرمین شریفین دے غرباء نوں بھجوائے جاندے سن، اُس وچ توسیع دی تے اُس دے انتظام دے واسطے اک مستقل محکمہ قائم کر دتا گیا تے ہر سال اک قافلہ سرکاری خرچ اُتے حج اُتے جانے لگیا۔ حصولِ ثواب تے ردِ بلا دی خاطر اک ختم خانہ قائم کیتا جس وچ متعدد لوک قرآن مجید دی تلاوت دی خاطر ملازم رکھے گئے۔ ایہ لوک حدیث نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تعلیم وی دیندے سن ۔[۵]
دینی کتاباں دی اشاعت
سودھوشاہ جتھے بیگم علم دی قدرشناس سن، علمی کماں وچ ایسی ہی فراخدلی دکھادی کہ تمام بیگمات بھوپال نوں پِچھے چھڈ دتا۔ اک محکمہ بناں مطبع شاہجہانی قائم کیتا گیا جس وچ قرآن مجید دی طباعت کيتی جاندی سی تے ایہ قرآن مجید عوام وچ بلا ہدیہ تقسیم کیتے جاندے سن ۔ نیل الاوطار، فتح البیان، تفسیر ابن کثیر، روضۃ الندیہ، نزل الابرار، جلا العینین، فتح الباری شرح صحیح البخاری ورگی نایاب و نادر کتاباں نوں شائع کروایا تے اِس وچ زرِ کثیر صرف ہويا۔ فتح الباری پہلی مرتبہ مطبع شاہجہانی توں ہی شائع ہوئی سی۔ سائینٹفک سوسائٹی علی گڑھ دی سرپرست سن۔
تعمیرات
سودھوتاج المسیتاں
سودھو- ہور پڑھو: تاج المسیتاں
شاہ جتھے بیگم ریاست بھوپال دی اُنہاں حکمران بیگمات وچوں اک نيں جنہاں نے فن تعمیر نوں وی عروج دتا۔ تاج المسیتاں جو بھوپال دی عظیم ترین جامع مسجد اے، دی بنیاد اُنہی دے حکم توں رکھی گئی۔ اُس وقت دہلی وچ مغل شہنشاہ بہادر شاہ ظفر دی حکومت قائم سی، البتہ اس مسجد دا سنہ بنیاد معلوم نئيں ہوئے سکیا۔ اِس مسجد دی تعمیر دا کم جنگ آزادی 1857ء دے دناں وچ تعطل دا شکار ہوئے گیا سی، بعد وچ ایہ مسجد جدید طرز اُتے 1971ء وچ مکمل ہوئی۔ مسجد دا اندرونی رقبہ 4,300,000 مربع فٹ (400,000 مربع میٹر) اے جس وچ 175,000 نمازیاں دی گنجائش موجود اے۔ تاج المسیتاں ایشیا دی وڈی مسیتاں وچوں اک اے۔
شاہ جتھے مسجد، ووکنگ
سودھو- ہور پڑھو: شاہ جتھے مسجد، ووکنگ
یہ مسجد انگلستان وچ پہلی باضابطہ عبادت گاہ سی جو نواب شاہ جتھے بیگم دے جزوی اخراجات توں 1889ء وچ ووکنگ وچ تعمیر کيتی گئی۔ اِس مسجد دی تعمیر دا اصل مقصد ووکنگ وچ مقیم اورینٹل انسٹی ٹیوٹ دے طلبہ دے لئی عبادت گاہ دا قیام سی ۔ اورینٹل انسٹی ٹیوٹ دی بنیاد 1881ء وچ گوٹ لیئیب ویل ہیلم لیئیٹنر نے رکھی، جس دے لئی ایہ مسجد تعمیر کيتی گئی سی۔ اس نے ووکنگ، انگلستان وچ سابقہ رائل ڈرامیٹک کالج دی عمارت خرید کر مشرقی ادب دے فروغ دے لئی ادارہ قائم کیتا سی ۔ ایتھے توں پنجاب یونیورسٹی، لاہور توں ڈگری عطا کيتی جاندی سی۔ ملکہ وکٹوریہ جدوں قلعہ ونڈسر وچ ہُندی تاں اس دے ہندوستانی ملازم تے ہندوستانی سیکرٹری منشی عبد الکریم اس مسجد نوں استعمال کردے سن ۔
- ہور پڑھو: تاج محل، بھوپال
اِس محل دا اصل ناں راج محل اے۔ تاج محل، بھوپال دی تعمیر دا آغاز 1871ء وچ ہويا تے اِس دی تکمیل 13 سال بعد 1884ء وچ ہوئی۔ اِس دی تعمیر اُتے 30 لکھ روپے لاگت آئی۔ ایہ محل اپنے زمانے وچ تعمیر کیتے جانے والے بہترین محلات وچوں اک سی ۔ محل دے طرزِ تعمیر وچ اسلامی طرز تعمیر، برطانوی طرز تعمیر، فرانسیسی طرز تعمیر، ہندو طرز تعمیر تے مغلیہ طرز تعمیر دی جھلک دکھادی دیندی اے۔
لکھتاں
سودھو- ہور پڑھو: تاج الکلام
شاہ جتھے بیگم مصنفہ وی سن۔ مشہور لکھتاں وچ رہتل النسواں، خزینۃ اللغات نيں۔ اک مذہبی کتاب تصنیف کر رہی سن لیکن اوہ مکمل نہ ہوسکی۔ شاعری وی کردیاں سن جس وچ تاجور تے شیريں تخلص سن ۔ فارسی زبان وچ شعر کہیا کردیاں سن۔ مثنوی صدق البیان، تاج الکلا تے دیوانِ شیريں اُنہاں دی یادگار نيں۔ اِنہاں تِناں کتاباں توں متعلق سلطان کیخسرو جتھے، بیگم بھوپال نے لکھیا اے کہ:
"اِنہاں دے دو مطبوعہ دیواناں وچ کچھ غزلاں وغیرہ اُنہاں کيتیاں ناں، اِس وچ شک نئيں کہ اوہ شاعرہ سن، لیکن نہ ایسی فرصت سی تے نہ طبیعت دا ایہ رنگ سی کہ ایداں دے عامیانہ مذاق وچ جو اِنہاں دیواناں وچ جابجاء پایا جاندا اے، اوہ شعر و سخن کنيں۔ اُنہاں دی تہذِب دا معیار نہایت اعلیٰ سی ۔ اُنہاں دے ہر فعل و قول وچ کامل متانت بھری ہوئی سی، اوہ کوئی سوقیانہ گل کدی منہ توں نئيں کڈدتیاں سن۔ ایہ صحیح اے تے بالکل صحیح معلوم ہُندا اے کہ بعض درباری لوکاں نے جو رسوخ یافتہ سن، اُنہاں دے ناں توں ایسی غزلاں تے اشعار نوں مستزاد کرکے طبع کروایا تے سرکارِ عالیہ نے اپنی خلقی مروت و چشم پوشی توں خاموشی اختیار کيتی یا اُنہاں دے ملاحظہ وچ دِیوان پیش نہ ہوئے۔[۶]
وفات
سودھواواخر ماہِ اکتوبر 1900ء وچ شاہ جتھے بیگم نوں مرض سرطان (کینسر) لاحق ہويا جو کبھے رخسار دے اندر نمودار ہويا۔ اِس مرض وچ گیارہ مہینے مبتلا رہیاں۔[۷] بروز اتوار 28 صفر 1319ھ/ 16 جون 1901ء نوں 62 سال 5 ماہ 17 دن شمسی دی عمر وچ انتقال کرگئياں۔ دوپہر چار بجے باغ نشاطِ افزاء وچ تدفین کيتی گئی۔ گورنر جنرل ہند لارڈ جارج کرزن سمیت ہندوستان دے نوابانِ ریاست تے ہور امرائے ہند نے تعزیت دا اظہار کیتا۔
خطابات شاہی
سودھو- 1838ء–1844ء: نواب زادی سلطان شاہ جتھے بیگم صاحبہ۔
- 1844ء– 1860ء: عالی جاہ نواب سلطان شاہ جتھے بیگم صاحبہ، نواب بیگم دارالاقبالِ بھوپال۔
- 1860ء–1868ء: ولی عہد بہادر نواب زادی سلطان شاہ جتھے بیگم صاحبہ۔
- 1868ء–1872ء: عالی جاہ نواب سلطان شاہ جتھے بیگم صاحبہ، نواب بیگم دارالاقبالِ بھوپال۔
- 1872ء–1878ء: عالی جاہ نواب سلطان شاہ جتھے بیگم صاحبہ، نواب بیگم دارالاقبالِ بھوپال، گرینڈ کمانڈر آف اسٹار آف انڈیا۔
- 1878ء– 16 جون 1901ء: عالی جاہ نواب سلطان شاہ جتھے بیگم صاحبہ، نواب بیگم دارالاقبالِ بھوپال، گرینڈ کمانڈر آس اسٹار آف انڈیا، نائٹ کمانڈر، کراؤن آف انڈیا۔
ہور ویکھو
سودھو- ریاست بھوپال
- نواب جہانگیر محمد خان بہادر
- نواب سکندر بیگم
- بیگم بھوپال
- نواب بھوپال
- سلطان کیخسرو جتھے، بیگم بھوپال
- نواب صدیق حسن خان
- اسلام نگر، بھوپال
- شاہ جتھے مسجد، ووکنگ
حوالے
سودھو- ↑ Collective Biographies of Women ID: http://cbw.iath.virginia.edu/women_display.php?id=19203 — subject named as: H.H. Nawab Sultan Jahan Begam, G.C.S.I., G.C.I.E. — عنوان : Collective Biographies of Women
- ↑ محمد امین مارہروی: بیگمات بھوپال، صفحہ 73۔ مطبوعہ بھوپال 1337ھ۔
- ↑ محمد امین مارہروی: بیگمات بھوپال، صفحہ 74۔ مطبوعہ بھوپال 1337ھ۔
- ↑ محمد امین مارہروی: بیگمات بھوپال، صفحہ 75۔ مطبوعہ بھوپال 1337ھ۔
- ↑ محمد امین مارہروی: بیگمات بھوپال، صفحہ 80/81۔ مطبوعہ بھوپال 1337ھ۔
- ↑ محمد امین مارہروی: بیگمات بھوپال، صفحہ 95/96۔ مطبوعہ بھوپال 1337ھ۔
- ↑ محمد امین مارہروی: بیگمات بھوپال، صفحہ97۔ مطبوعہ بھوپال 1337ھ۔
سلطان شاہ جہاں، بیگم بھوپال
| ||
شاہی القاب | ||
---|---|---|
پیشرو نواب سکندر بیگم |
بیگم بھوپال 9 دسمبر1844ء–15 نومبر 1868ء (رسمی طور پر) 16 نومبر 1868ء– 16 جون 1901ء (باقاعدہ طور پر) |
جانشین سلطان کیخسرو جتھے، بیگم بھوپال |