سانچہ:چونواں مضمون/۲۲
پنجاب دی دھرتی جگ دے مُڈھلے وسیباں وچوں ہے۔ جِنّا وسیب پراݨا ہُندا ہے اونا ہی اوہدی بولی۔ ایتھے دی لوکائی قبل از تریخ توں ہی اُچ پدھر دا جیون جیوندی رہی ہے۔
پنجاب دی تریخ تے تہذیب دی اک لمبی کہاݨی ہے جیہدے وچ اوہدا ادبی اَتے ثقافتی ورثہ اک وکھری شناخت تے پچھان رکھدا ہے جیہنوں پوری دنیا دیاں پرانیاں تہذیباں دے ساہویں اُچے سر اَتے پورے قد نال کھڑا کیتا جاسکدا ہے۔ ایس پنجابی ورثے دیاں جے کئی شکلاں تے پرتاں نیں جیہڑیاں ویلے اَتے حالات دے ٹورے نال دریاواں دیاں لہراں وانگوں اگے ودھدیاں رہیاں نیں ۔
پنجاب برصغیر وچ اگونہا اشارہ رہیا ہے۔ ایہہ گل پتھر دے زمانے توں لَے کے ہݨ تیکر صحیح ہے۔ سندھ وادی دی رہتل دا مرکز پنجاب اَتے سندھ سی۔ پتھر دے زمانے وچ ایہہ تھاواں پہلاں ایس لئی آباد ہویاں جو ایتھے جنگل بیلے سنگھنے نہیں سن، سگوں ایہہ ورلے رکھاں اتے جھاڑیاں والے سن اتے ایہناں نوں ہتھاں اتے پتھراں نال صاف کیتا جا سکدا سی۔ باقی ہندوستان وچ سنگھنے جنگل سن تے لوہے دی ایجاد توں پہلاں اہناں جنگلاں نوں صاف کرکے رہن دے قابل بناونا ممکن نہیں سی۔ایس علاقے وچ واہی بیجی دے وی اگوناے ثبوت ملدے نیں۔ ایس علاقے دی زمین پولی تے زرخیز سی ایس لئی ایتھے لکڑی دے ہل نال وی زمین واہی جا سکدی سی۔ پھیر جدوں سندھ وادی دے اخیرلے وارے وچ لوہے دی ایجاد ہوئی تے اوہ وی ایس علاقے وچ ہوئی۔ : سنسکرت وچ ہل دے پھالے لئی پھالے دا ہی لفظ اے۔
سندھ وادی وسوں 5500 قبل مسیح توں شروع ہوئی سی۔ ہڑپا تے موہنجوداڑو ورگے وڈے شہراں دے آباد ہوون توں پتہ لگدا اے جو ایس علاقے وچ جنساں دی وادھو پیدا ہوندیاں سن۔ ایہہ گل سب جاندے ہین جو علاقے وچ جنساں دی وادھو پیداور توں بنا شہر آباد نہیں ہو سکدے۔ سندھ وادی توں ملن والیاں نشانیاں توں پتہ لگدا اے جو ایتھے دست کاری تے آرٹ وی پر چلت سی۔ ایہہ وی ثابت ہو چکیا اے جو سندھ وادی دا بحرین راہیں مڈل ایسٹ دے نال بیوپار سی۔ اوہناں ویلیاں دیاں نشانیاں اج تائیں سانوں اپنے ادب وچ ملدیاں ہین۔
سندھ وادی دی وسوں دے مکن بارے کئی نظریے ہین جنھاں تے بحث کرن دی ایتھے تھاں نہیں ہے۔ پر سانوں ایہہ پتہ اے جو شمال تے وچلے ایشیا ولوں بہت وڈھی گنتی وچ قبیلے ایتھے آکے آباد ہوئے جیہناں نوں آریا آکھیا جاندا ہے۔ آریا اپنے نال نویں پیداواری ڈھنگ تے وچار دھارا لے کے آئے۔ پہلا وید، رگ وید 1500 قبل مسیح وچ پنجاب ہی سرجیا گیا تے ایس نوں 300 قبل مسیح وچ لکھیا گیا۔ رگ وید توں ہی پتہ لگدا ہے جو ذات پات تے مرد شاہی دا نظام وی ایتھوں ہی شروع ہویا:
"برہمن اوہدا مُکھ سی، کھشتری اوہدیاں دو باہاں نال بنیا اوہدے دوواں پٹاں نال ویش بنیا اتے اوہدے پیراں توں شودر پیدا ہویا"
ایتھے ایہہ گل وی کردے جائیے جو سندھ وادی دے آریاں دے آون توں پہلاں وسدے پرانے وسنیک ہگدوں مکے نہیں سن سگوں اوہناں دی آریاواں دے نال وچار دھارا سمیت ہر پدھر تے جنگ جاری رہی۔ آریا چٹے رنگ دے لوک سن تے اوہناں دا رب یا دیوتا، برہما، وی چٹے رنگ دا سی۔ ہندو مذہب وچ کالی دیوی تے سانولے رنگ دے کرشن دا ابھرنا سندھ وادی دے پرانے وسنیکاں تے آریاواں دے آپسی جوڑ دا نتیجہ سی۔ مہا بھارت وی پنجاب وچ لڑی گئی جیہدے وچ سانولے رنگ دا کرشن جتن والے پانڈواں دا موہری ہے۔ ایس پکھ توں ویکھو تے وچار دھارا وچ پنجاب سارے علاقے وچوں موہری سی۔
پنجاب والے تھاں چ انسان ہزاراں وریاں توں ریندا آیا ہے۔ اتلے پنجاب دی سوانی رہتل 4 لکھ ورے پرانی ہے۔ ایس رہتل دے دریائے سواں دے کنڈھیاں توں پتھر دے بݨے اوزار لبھے نیں۔ مہرگڑھ، بلوچستان، پاکستان نویں پتھر ویلے دا اک گڑھ سی 9000 توں 5200 ورھے پہلے تک لوک وسدے رہے۔ ہڑپا رہتل، کانسی ویلا دی اک رہتل سی۔ ہڑپا موہنجوداڑو تے کئی ہور نگر ایہدے گڑھ سن۔ ایہہ اج توں 4500 ورھے پہلے وس رہی سی 3600 ورھے پہلے باہروں آن والیاں دی ہلے پاروں مُک گئی۔ ایتھوں دے لوکی مٹی دے برتن بنانا جاندے سن وائی بیجی کرنا جاندے سن اَتے اوہناں نے چنگے نگر وی وساۓ۔ شکر، کھنڈ، گڑ، کاٹن دا کپڑا تے شطرنج ایتھے بݨے۔ اوہناں دے نگر اک پدھر نال بنے سن۔
آریائی لوک کئی جٹاں وچ 3600 ورھے دے نیڑے تریڑے ایدھر وشکارلے ایشیاء ولوں آئے۔ ایتھے دی رہتل نوں توڑیا اتے پرانی اتے اپنی رہتل نال اک نویں ویلے دی اک نویں رہتل دی نیون٘ہہ رکھی۔ ایہنوں وید رہتل کہہ سکنے ہاں۔ ایس ویلے وچ پنجاب وچ ہندوواں دی پوتر کتاب رگ وید لکھی گئی۔ ایسے ویلے وچ ای ہندومت دی پینڈی نیون٘ہہ رکھی گئی۔ رگ وید سنسکرت وچ ہے۔ پنجاب دے کافی وڈے حصے دا ناں گندھارا سی تی ایتھے دی بولی گندھاری سی۔ رگ وید تے سنسکرت وچ لکھی گئی پر عام لوکاں دی بولی گندھاری سی۔ گندھارا دا ای اک پڑھاکو پانینی سی جیہنے پشکلاوتی، گندھارہ وچ گریمر تے پہلی پوتھی استا دہائی 26 صدیاں پہلے لکھی۔ ایہہ گندھاری، پنجابی دی پرانی ونڈ ہے یا ایہنوں پرانی پنجابی کہیا جاسکدا ہے۔ ٹاکساشلا (ٹیکسلا)، کٹاس راج، پشاور، ملتان وید رہتل دے نگر سن۔ بدھ مت آن نال گندھارا بدھ مت دا گڑھ بݨ گیا۔ اتلے پراݨے پنجاب چ کئی تھانواں تے بدھ مت دی پڑھائی دے تھاں بنے۔ گندھارا توں بدھ مت افغانستان، چین، کوریا تے جپان ول گیا۔ ہیون سانگ تے فاہیان دو چینی مذہبی یاتری پرانے پاکستان آۓ۔ لہندے گندھارا اُتّے ھخامشی سلطنت مل ماردی ہے۔ 326 م پ وچ سکندر یونانی ھخامشی سلطنت نوں مکان دے چکر وچ پاکستان وچوں لنگ جاندا ہے۔ موریہ سلطنت دکھنی ایشیاء دی پہلی وڈی سلطنت سی جیہڑی بنگلہ دیش توں نیپال تک پھیلی ہوئی سی تے پاکستان وی اوہدا اک انگ سی۔ ایہدی نیون٘ہہ چندرگپت موریہ نے رکھی جیہدا وزیر کوٹلیہ چانکیہ ٹیکسلا دا پڑھیار سی۔اشوک ایس سلطنت دا اک وڈا راجہ سی اَتے اوس دے مگروں ایہہ سلطنت ماڑی پَے گئی اَتے پاکستان نالے افغانستان تے یونانی بادشاہواں دا راج ٹریا جیہدے راجگڑھ پنجاب دے شہر سیالکوٹ، پشکلاوتی اَتے ٹیکسلا سن۔ بدھ یونانی رہتل چھائی ہوئی سی اَتے ٹیکسلا دی گنتی دنیا دے وڈے لکھن پڑھن دے گڑھاں وچ ہوندی سی۔ ایس دے مگروں سندھ دے ہندو راۓ ٹبر (489–690) دا سندھ توں کشمیر تک دی تھاں تے راج ریا۔ ۔۔۔۔۔۔۔