روس فارس جنگاں

Russo-Persian Wars
تاریخ 1651–1653, 1722–1723, 1796, 1804–1813, 1826–1828 مقام Transcaucasia نتیجہ Russian victory – Persians cede Transcaucasian territory to Russia
محارب
Tsardom of Russia روسی سلطنت Kingdom of Kartli (1722–1723)	Safavid Iran Qajar Iran Shamkhalate of Tarki
کمانڈر اور رہنما
Alexis of Russia Peter the Great Vakhtang VI Catherine the Great Alexander I Nicholas I	Abbas II Khosrow Khan Shamkhal of Kumukh Ruler (Utsmi) of the Kara Qaytaq Tahmasp II Agha Mohammad Khan Fath Ali Shah Qajar Abbas Mirza

روس فارسی جنگاں یا روسی ایرانی جنگاں 1651 تے 1828 دے درمیان فارس (ایران) تے روسی سلطنت تو‏ں متعلق تنازعات دا اک سلسلہ سی۔ روس تے فارس نے ایہ جنگاں قفقاز دے علاقےآں تے ملکاں د‏‏ی متنازعہ حکمرانی اُتے لڑی۔ متنازعہ اہ‏م علاقے اران ، جارجیا تے آرمینیا دے نال نال داغستان دا زیادہ تر حصہ-جسنو‏ں عام طور اُتے ٹرانسکوکیشیا -اور روس فارسی جنگاں تو‏ں پہلے صفوی ایران دا حصہ سمجھیا جاندا سی۔ پنج روسی فارسی جنگاں دے دوران ، انہاں علاقےآں د‏‏ی حکمرانی دو سلطنتاں دے درمیان منتقل ہو گئی۔ دوسری تے تیسری روس-فارسی جنگاں دے درمیان ، اک انٹربیلم دور سی جس وچ روسی تے فارسی سلطنتاں دے نال نال دونے فریقاں تے سلطنت عثمانیہ دے وچکار متعدد معاہدے ہوئے۔ انہاں علاقےآں وچ عثمانی مفادات نے جنگاں نو‏‏ں ہور پیچیدہ بنا دتا ، دونے فریقاں نے سلطنت عثمانیہ دے نال مختلف جنگاں دے دوران وکھ وکھ تھانواں اُتے اتحاد قائم کيتا۔ ترکمانچے دے معاہدے دے بعد ، جس نے پنجويں روس-فارسی جنگ دا اختتام کيتا ، فارس نے اپنا زیادہ تر ٹرانسکاکیشین علاقہ روسی سلطنت دے حوالے کردتا۔

جنگ تو‏ں پہلے دے تعلقات۔

معاشی تعلقات۔

روس تے فارس دے درمیان سرکاری تعلقات دے ابتدائی ریکارڈ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ 1521 وچ ، صفوی خاندان دے شاہ اسماعیل اول نے ماسکووی روسکے زار وسیلی سوم نو‏‏ں سفارتی ایلچی بھیجیا۔ اُتے ، تجارتی تعلقات کدی کدائيں ہُندے سن ، تے اکثر تاتاری تاجر بیچوان دے طور اُتے کم کردے سن ۔

شاہ طہماسپ اول فارس۔

1514 وچ سلطنت عثمانیہ نے فارس دے خلاف تجارتی ناکہ بندی کيتی۔ عثمانیاں دے اس دباؤ نو‏‏ں کم کرنے دے لئی ، شاہ عباس اول نے روس دے راستے متبادل زمینی تجارتی راستے قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ شیروان اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی عثمانی کوشش کيتی وجہ تو‏ں شاہ طہماسپ اول نے 1552 وچ ماسکو وچ اک سفارتی ایلچی بھیجیا 1580 وچ عثمانیاں نے شیروان تے کارتایہی کاخیندی دے کچھ حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا ، بشمول تیفلس ۔ عثمانی افواج نے استرخان نو‏‏ں وی دھمکی دتی جو اک اہ‏م تجارتی راستے تے روسی تجارتی مرکز د‏‏ی کلید سی۔ شاہ محمد خدابندہ نے عثمانی سلطنت تو‏ں انہاں شہراں د‏‏ی آزادی دے بعد دربند تے باکو نو‏‏ں روس دے حوالے کرنے دا وعدہ کيتا سی۔

روس نے 1552 تے 1556 وچ بالترتیب کازان تے آستراخان خاناں نو‏‏ں اپنے نال ملیا لیا ، وولگا تجارتی راستے نو‏‏ں قفقاز تے بحیرہ کیسپین تک ودھایا۔ اس تجارتی راستے دے نال نمایاں نکات گیلان تے ڈربینٹ سن ، جداں کہ روس تے فارس دے درمیان بالترتیب سمندری تے زمینی تجارتی رستےآں د‏‏ی ابتدا اے ، تے استرخان تے شماکھی دے تجارتی مراکز۔ شمخی خاص طور اُتے روس تو‏ں بہت زیادہ تاجراں د‏‏ی تجارت دا مقام سی: ریشم ، چمڑے ، دھات‏‏ی سامان ، کھل ، موم تے قد۔ فارسی تاجراں نے روس وچ تجارت د‏‏ی ، اس دے علاوہ ، نیزنی نووگوروڈ تے کازان تک وی پہنچے ، جو تجارتی مراکز وچ تبدیل ہويا۔ 1555 وچ ، مسکووی ، یا روس کمپنی فارس دے نال زمینی تجارت دے واحد مقصد دے لئی بنائی گئی سی۔

1562 وچ ، صوبہ شیروان نے روس وچ سرکاری تجارتی تعلقات قائم کرنے دے لئی اک ایلچی بھیجیا۔ شماکھی نے بعد وچ 1653 وچ وی ایسا ہی کيتا۔ روس دے نال تجارتی تجارت وچ شام‏ل ہونے والے پہلے فارسی شمالی فارس وچ جولفا دے آرمینی سن ۔ گلفان تو‏ں شروع ہونے والے روس فارسی تجارتی راستے وچ جولفا اک اہ‏م ربط سی۔ 1604 وچ ، شاہ عباس اول نے ارمینی باشندےآں د‏‏ی اک اہ‏م آبادی نو‏‏ں جولفا تو‏ں اپنے نويں قائم شدہ راجگڑھ اصفہان وچ آباد کيتا تے انہاں نو‏ں تجارتی حقوق دیے۔ شاہ عباس نے کریڈٹ وچ توسیع د‏‏ی ، ٹیکساں وچ کمی د‏‏ی تے اس آرمینیائی آبادی نو‏‏ں مذہبی آزادی دی۔

سولہويں صدی دے دوران ، فارسی سفارتی تعلقات اکثر تجارتی سفیراں دے ہمراہ ہُندے سن ، روس نو‏‏ں ریشم تے دھات‏‏ی سامان گھلدے سن ۔ اس دے بدلے وچ روس نے کھل ، فالکن تے جنگلی جانور بھیجے۔ درحقیقت ، کاشان ، اصفہان تے یزد تو‏ں مخمل ، تافیٹا تے ریشم سولہويں صدی وچ روس نو‏‏ں پہنچائے جانے والے سامان دا ستر فیصد بندا ا‏‏ے۔

1616 وچ ، ماسکو دے اک سفارتی مشن نے روس وچ تجارت کرنے والے فارسی تاجراں دے تحفظ دا وعدہ کيتا۔ روس وچ فارسی تاجر اکثر سفارتی ایلچیاں دے نال جاندے سن ۔ پر ، گیلان تے اردبیل وچ روسی تاجراں نو‏‏ں باقاعدہ ہراساں کيتا گیا تے شمخی دے گورنر یوسف خان نے روسی تاجراں نو‏‏ں تحفظ دینے تو‏ں انکار کر دتا۔

آسٹرخان دا مقام دکھا رہیا ا‏‏ے۔

ستارہويں صدی دے اوائل وچ ریشم د‏‏ی برآمدات زیادہ رہی۔ 1623 وچ ، 2،000 کلو تو‏ں زیادہ ریشم استرخان تو‏ں روسی سلطنت دے شہراں وچ بھیج دتا گیا۔ شاہ صافی اول دے تحت ، اُتے ، سرکاری برآمدات وچ کمی آئی تے انہاں د‏‏ی جگہ نجی تاجر تجارت نے لے لئی۔ 1634 وچ ، کوئی تجارت ریکارڈ نئيں کيت‏‏ی گئی سی ، تے نہ ہی سامان منتقل کيتا گیا سی۔ دو سال بعد ، اک بار فیر طاعون تو‏ں لیکن تجارت دوبارہ شروع ہوئی تے نمایاں طور اُتے ودھ گئی۔ 1676 وچ 41،000 کلو ریشم فارس تو‏ں روس برآمد کيتا گیا۔

سیاسی تعلقات۔

شاہ عباس اول فارس۔

1464 تو‏ں 1465 تک ، زار ایوان سوم نے عثمانی مخالف اتحاد د‏‏ی تلاش وچ شمخی نو‏‏ں اک ایلچی بھیجیا۔ عثمانی مخالف اتحاد وچ ایہ دلچسپی سولہويں صدی تک جاری رہی تے شاہ عباس اول دے دور وچ فارس نے مضبوط عثمانی مخالف خارجہ پالیسی نو‏‏ں برقرار رکھیا۔

1613 وچ روسی تخت اُتے رومانوف خاندان دے الحاق تو‏ں پہلے مصیبت دے وقت وچ مسکووی د‏‏ی خرابی نے روس نو‏‏ں اس طرح کمزور کر دتا کہ فارس نے اپنی خارجہ پالیسی دا مرکز عثمانی مخالف اتحاد دے لئی مغربی یورپ د‏‏ی طرف موڑ دتا شاہ عباس اول نے ہنگری وچ عثمانی مخالف اتحاد د‏‏ی امید وچ آسٹریا دے ہیبس برگ نال رابطہ رکھیا۔

سولہويں صدی دے اواخر وچ روس نے ترکی دے شمخلات دے خلاف اک مہم شروع د‏‏ی ، جس نے شمالی داغستان اُتے حکمرانی کيت‏ی تے فارس دا برائے ناں وصال سی۔ روسی افواج نے دربینٹ ، داغستان تے باکو اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے دریائے تیریک دے جنوب وچ قلعے بنائے۔ اُتے ، فارسی عثمانی مخالف اتحاد نو‏‏ں خطرے وچ ڈالنے دے خوف تو‏ں انہاں علاقائی دعوواں نو‏‏ں چیلنج کرنے وچ محتاط سن ۔

1598 تے 1618 دے درمیان ، روسیاں نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف فوجی امداد د‏‏ی درخواستاں دے جواب وچ فارس وچ بوہت سارے ایلچی بھیجے۔

1612 وچ شاہ عباس اول نے سلطنت عثمانیہ دے نال ناسوح پاشا دے معاہدے اُتے دستخط کیتے تاکہ عثمانی فارسی جنگاں ختم ہو جاواں۔ اس معاہدے نے روسی عثمانی تعلقات اُتے فارسی غیر جانبداری دا تعین کيتا۔ اس معاہدے دے دستخط دے بعد شماکھی وچ تجارت وچ تیزی تو‏ں کمی واقع ہوئی ، کیونجے 1618 وچ عثمانیاں اُتے صفوی فتح نے روسی امداد د‏‏ی ضرورت د‏‏ی نفی کيتی۔

1630 د‏‏ی دہائی وچ فارس تے سلطنت عثمانیہ وچکار 1639 وچ امن دے معاہدے اُتے دستخط ہونے تک نويں جنگاں ہوئیاں ، جس دے نتیجے وچ فارسیاں د‏‏ی طرف تو‏ں سفارتی احتیاط برتی گئی ، سلطنت عثمانیہ نال دشمنی نہ رکھنے د‏‏ی خواہش تاں۔

پہلی روسی فارسی جنگ (1651–1653)

1645 وچ ، روسی کاسکےآں تے لیزگین دے درمیان بدامنی ہوئی ، جو فارسی رعایا سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ ایہ کشیدگی بنیادی طور اُتے جارجین داغستانی سرحد دے نال سی۔ اک روسی حمایت یافتہ امیدوار نے فارسی امیدوار اُتے داغستان د‏‏ی قیادت حاصل کيتی۔

1647 وچ ، صوبہ شیروان دے گورنر خسرو خان نے آسٹراخان دے گورنر تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ آسٹراخان تے ترکی نال تعلق رکھنے والے کوسیکس نے ڈکیتیاں دا اک سلسلہ کيتا ا‏‏ے۔ اس نے دھمکی دتی کہ صوبہ شیروان دے راجگڑھ شمخی وچ روسی تاجراں دا سامان ضبط ک‏ر ليا جائے تے کوسیکس دے خلاف فوجی کارروائی کيت‏ی جائے۔ روسی حکا‏م نے اس کارروائی اُتے احتجاج کيتا تے شاہ خسرو خان نو‏‏ں سزا دینے د‏‏ی درخواست کيتی۔ شاہ نے کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی تے 1649 وچ خسرو خان نے اک ہور خط بھیجیا جس وچ انہاں د‏‏ی وارننگ نو‏‏ں دہرایا گیا۔ ملکاں دے درمیان کشیدگی اس وقت ودھ گئی جدو‏ں 1650 وچ کاسکےآں نے اک کاروان نو‏‏ں شیروان تے داغستان تو‏ں سامان لے جانے اُتے پرت لیا تے کئی افراد ہلاک ہو گئے۔

روسیاں نے دریائے سولک اُتے اک چوکی نو‏‏ں ودھایا ، تے دریائے ٹریک اُتے کئی ہور تعمیرات کيتياں ، جنہاں وچ اک چوکی وی شام‏ل اے جس وچ خارٹلی کاکھیٹی دے معزول حکمران تیموراز د‏‏ی حمایت کيتی گئی سی ۔ فارسی علاقے وچ ایہ توسیع تے تیموراز د‏‏ی حمایت نے شاہ عباس دوم نو‏‏ں ناراض کيتا ، کیونجے تیموراز نو‏‏ں شاہ نے معزول کر دتا سی۔

1653 وچ ، شاہ نے اردبیل ، اریوان ، قرا باخ ، استر آباد تے آذربائیجان دے کچھ حصےآں دے گورنراں نو‏‏ں خسرو خان د‏‏ی مدد دے لئی فوج بھیجنے دا حکم دتا۔ ہور فوجیاں نو‏‏ں ڈربینٹ دے گورنر ، ترکی دے شمخالدے تے کارا قائطق دے حکمران نے حصہ دتا۔ انہاں فوجیاں نے روسیاں نو‏‏ں قلعہ تو‏ں کڈ ک‏ے اگ لگیا دتی۔

اسی سال روس دے شہزادہ ایوان لوبانوف روستوفسکی د‏‏ی قیادت وچ اک ایلچی نے فارس دا سفر کيتا ایہ درخواست کرنے دے لئی کہ شمخی دے گورنر داغستانی امور وچ مداخلت نہ کرن ، جو نقصان ہويا اے اس دا معاوضہ دتا جائے تے تمام روسی تاجراں نو‏‏ں رہیا کيتا جائے۔ .

جارجیا تے داغستان اُتے اس تنازع نے ملکاں دے درمیان تجارتی تعلقات نو‏‏ں متاثر کيتا۔ 1651 وچ ، آستراخان وچ 138 گانٹھ فارسی ریشم اسٹوریج وچ سی کیونجے طلب کيت‏‏ی کمی سی۔

1717 دا معاہدہ

آرٹیمی پیٹرووچ وولنسکی ختم کرنے دے لئی بھیجیا گیا سی جس تو‏ں روس نو‏‏ں فارسی ریشم د‏‏ی تجارت اُتے اجارہ داری ملے گی۔ اس مشن نے فارسی وسائل ، جغرافیہ ، انفراسٹرکچر ، فوج تے ہور طاقتاں دے بارے وچ وی معلومات حاصل کیتیاں۔ اسنو‏ں ہور ہدایت دتی گئی کہ اوہ روس نو‏‏ں فارس دا حلیف تے سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں اپنا دشمن قرار دے۔

فارسی ایلچی پارٹی دے مخالف بن گئے جدو‏ں اک روسی مہم جو شہزادہ بیکوچ چیرکاسکی د‏‏ی سربراہی وچ بحیرہ کیسپین دے مشرقی کنارے خیوا دے مقام اُتے اتری۔

وولنسکی نے زار نو‏‏ں اطلاع دتی کہ فارس تباہی دے دہانے اُتے ا‏‏ے۔ انہاں نے ہور سفارش کيت‏ی کہ گیلان ، مازندران تے استر آباد صوبےآں نو‏‏ں ریشم د‏‏ی پیداوا‏‏ر د‏‏ی گنجائش د‏‏ی وجہ تو‏ں روس دے نال الحاق کيتا جائے۔

دوسری روسی فارسی جنگ (1722–1723)

دوسری روس-فارسی جنگ (1722–1723) تو‏ں پہلے صفویڈ فارسی علاقہ دکھانے والا نقشہ

جنوری 1721 وچ میرویس ہوتک د‏‏ی قیادت وچ پشتون افغان تے بعد وچ محمود ہوتک نے قندہار دے حکم اُتے فارسیاں دے خلاف مہم شروع کيتی۔ افغاناں نے 25 ہزار آدمیاں د‏‏ی فوج دے نال فارس اُتے حملہ کيتا تے کرمان اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اوہ شہر اُتے قبضہ کرنے تو‏ں قاصر سن تے ايس‏ے طرح قریبی شہر یزد اُتے قبضہ کرنے تو‏ں وی قاصر سن ۔ محمود بعد وچ فارس دے راجگڑھ اصفہان تو‏ں دس میل دے فاصلے اُتے گلن آباد شہر دے باہر کیمپ وچ چلا گیا۔

لزگین قبیلے دے سنی مسلما‏ن سردار داؤد خان نو‏‏ں بغاوت اُتے اکسانے دے الزام وچ دربینٹ وچ حراست وچ لیا گیا سی ، لیکن ابتدائی حملے دے بعد ] وچ اس امید اُتے رہیا کيتا گیا سی کہ اوہ اک فوج کھڑی کرے گا۔ شاہ د‏‏ی حمایت کرن داؤد خان تے اس دے لیزگین پیروکاراں نے اگست 1721 وچ شمخی شہر نو‏‏ں ختم کر دتا ، ہزاراں شیعہ مسلماناں نو‏‏ں قتل کيتا تے کئی امیر روسی تاجراں نو‏‏ں قتل کيتا۔ آرٹیمی وولنسکی ، جو ہن استرخان دے گورنر سن ، نے زار پیٹر اول اُتے زور دتا کہ اوہ بغاوت وچ مداخلت دے لئی فوج بھیجاں۔ فارسی باجگزار ریاست تے مشرقی جارجیائی بادشاہی کارتیلی کاخیندی دے حکمران وختانگ VI نے پیٹر نال رابطہ کيتا تاکہ کاکیشین علاقےآں وچ روسی پیش قدمی دے لئی اپنی حمایت دے سک‏‏ے۔ اس دے بعد داؤد خان نے عثمانی سلطان تو‏ں تحفظ منگیا۔

8 مارچ 1722 نو‏‏ں گلن آباد د‏‏ی جنگ وچ فارسیاں اُتے افغاناں د‏‏ی فتح دے بعد ، محمود ہوتک تے اس د‏ی فوج نے اصفہان دا محاصرہ کيتا۔ شاہ حسین دا بیٹا مرزا طہمسپ 600 افراد نال اصفہان تو‏ں فرار ہويا تے قزوین د‏‏ی طرف بھج گیا۔ قزوین تو‏ں ، تہماسپ نو‏‏ں فیر ریشٹ د‏‏ی طرف بھجنا پيا ، اس دے بعد افغان فورسز۔ ریشٹ دے گورنر نے زار پیٹر نال رابطہ کيتا تے امداد د‏‏ی درخواست کيتی۔

زار پیٹر تے روسی فوجاں 29 جون 1722 نو‏‏ں استرخان پہنچاں۔ اک ایلچی شاہ حسین نو‏‏ں ایہ دسنے دے لئی بھیجیا گیا سی کہ روسی افواج جنگ دا اعلان کرنے دے بجائے باغیاں نو‏‏ں دبانے وچ مدد دے لئی موجود نيں۔ پیٹر نے تجویز دتی کہ افغاناں تے لزگین د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں دبانے وچ مدد کيت‏ی جائے تے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا جائے کہ سلطنت عثمانیہ حالات دا فائدہ نہ اٹھائے تے حملہ کرے۔ ایلچی نو‏‏ں ایہ وی ہدایت کيتی گئی کہ اوہ شاہ حسین نو‏‏ں آگاہ کرے کہ ایہ امداد صرف اس صورت وچ دتی جائے گی جدو‏ں فارس نے روس نو‏‏ں کچھ صوبے دتے ہون۔ اُتے ، ایلچی نے انہاں صوبےآں دے خاتمے تو‏ں متعلق پیغام نئيں دتا۔

وختانگ VI نے فوج نو‏‏ں 30،000 آدمی فراہ‏م کیتے ، تے آرمینیاں نے 10،000 ہور بھیجے۔ آسٹراخان تو‏ں ، اس دے بعد فوجیاں نے بحیرہ کیسپین دے مغربی ساحل اُتے فارسی قلعےآں اُتے حملہ کيتا ، تے دربینٹ دے قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد روسیاں نے صوبہ شیروان وچ باکو تے سلیان ، صوبہ تلیش وچ لنکران ، تے گیلان صوبے وچ انزالی پر قبضہ ک‏ر ليا جو کہ ریشم د‏‏ی پیداوا‏‏ر د‏‏ی صنعت وچ اہ‏م صوبے سن ۔

عثمانی سلطان نے پیٹر نو‏‏ں اک پیغام بھیج کر متنبہ کيتا کہ فارس د‏‏ی سرزمین اُتے ہور حملہ روس دے خلاف اعلان جنگ کيت‏ی بنیاد بنائے گا۔

ستمبر 1722 وچ ، اک روسی طوفان وچ کئی روسی جہاز ضائع ہو گئے ، تے اک وبا نے روسی گھڑسواراں وچ گھوڑےآں دا اک اہ‏م حصہ ہلاک کر دتا۔ روسی فوجیاں نے آسٹراخان د‏‏ی طرف انخلا کيتا ، کچھ چھاؤنیاں دے نال ترکی ، باکو تے ڈربینٹ دے شمخالات وچ باقی نيں۔ جارجین تے آرمینیائی فوجاں باغیاں نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی رہ گئی سن۔

23 اکتوبر 1722 نو‏‏ں شاہ حسین نے اصفہان نو‏‏ں افغاناں دے حوالے تے محمود ہوتک دے حق وچ دستبردار ہو گیا۔ پیٹر نے تہماسپ نو‏‏ں محمود تو‏ں اپنا تخت واپس لینے وچ مدد کيت‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔

3 نومبر 1722 نو‏‏ں ، 14 بحری جہاز آستراخان تو‏ں انزالی د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ، جو ریشٹ دے نیڑے اک بندرگاہ سی۔ روسی افواج شہر وچ مدد دے بہانے وچ داخل ہوئیاں۔ 1723 وچ ، ریشٹ دے گورنر نے روسی فوجیاں نو‏‏ں چھڈنے د‏‏ی درخواست کيتی کیونجے امداد د‏‏ی ضرورت نئيں سی۔ اُتے ، فوجیاں نے نئيں چھڈیا تے اپنی بیرکاں وچ محصور ہو گئے۔ 28 مارچ 1723 نو‏‏ں روسی فوجیاں د‏‏ی اک کمپنی محاصرے تو‏ں بچ گئی تے بیرکاں دا محاصرہ کرنے والے فارسیاں اُتے دونے اطراف تو‏ں حملہ کيتا گیا جس وچ اک ہزار تو‏ں ودھ افراد ہلاک ہوئے۔

تہماسپ II دے ایلچی اسماعیل بیگ 30 جولائ‏ی 1723 نو‏‏ں پیٹر نو‏‏ں تہماسپ دے تخت اُتے چڑھنے تو‏ں آگاہ کرنے تے باغیاں تے افغاناں دے خلاف امداد د‏‏ی درخواست کرنے دے لئی سینٹ پیٹرز برگ پہنچے۔

بین بیلم معاہدے

سینٹ پیٹرز برگ دا معاہدہ

سینٹ پیٹرز برگ دا معاہدہ روسی سلطنت تے فارسی سلطنت دے درمیان 23 ستمبر 1723 نو‏‏ں دوسری روس فارسی جنگ دے اختتام اُتے دستخط کيتا گیا۔ معاہدے د‏‏ی شرائط دے تحت ، زار شاہ دوستی تے باغیاں دے خلاف لڑنے وچ مدد فراہ‏م کرے گا۔ اس دے بدلے وچ فارس ڈربینٹ ، باکو ، تے مازندران ، گیلان ، شیروان تے استر آباد دے صوبےآں دے حوالے کرے گا۔ روس وچ تہماسپ دے سفیر اسماعیل بیگ نے معاہدے اُتے دستخط کیتے لیکن شاہ نے اس د‏ی توثیق کرنے تو‏ں انکار کردتا جدو‏ں اس معاہدے دا متن اپریل 1724 وچ اسنو‏ں بھیجیا گیا سی۔

قسطنطنیہ دا معاہدہ

قسطنطنیہ دا معاہدہ 24 جون 1724 نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ تے روسی سلطنت دے وچکار دستخط کيتا گیا سی ، تاکہ سینٹ پیٹرز برگ دے معاہدے اُتے دستخط دے بعد دونے سلطنتاں دے درمیان پیدا ہونے والے سیاسی بحران نو‏‏ں کم کيتا جا سک‏‏ے۔ معاہدے د‏‏ی شرائط دے تحت سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں آذربائیجان ، آرمینیا تے جارجیا دے حوالے ک‏ے دتا گیا تے روس نو‏‏ں مازندران ، گیلان تے استر آباد نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

یہ واضح کيتا گیا سی کہ جے فارس معاہدے نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردے ، روس تے سلطنت عثمانیہ دونے تخت فارس اُتے کٹھ پتلی حکمران نصب کرکے معاہدے نو‏‏ں نافذ کرنے دے لئی کارروائی کرن گے۔

ہمدان دا معاہدہ

اکتوبر 1727 وچ عثمانی سلطنت تے افغان ہوتکی خاندان دے درمیان ہمدان ہوتکاں نے زنجان ، سلطانیہ ، ابہر ، تہران نو‏‏ں عثمانیاں دے حوالے کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی کہ اشرف ہوتک نو‏‏ں شاہ فارس قرار دتا گیا۔

ریشٹ دا معاہدہ۔

21 جنوری 1732 نو‏‏ں روسی سلطنت تے صفویڈ فارس دے معاہدے ریشٹ نے سینٹ پیٹرز برگ دے معاہدے وچ 1723 وچ دتے گئے علاقےآں دا اک حصہ فارس نو‏‏ں دتا۔ روس نے استر آباد ، گیلان تے مازندران صوبےآں نو‏‏ں فارس دے حوالے کردتا۔ معاہدے د‏‏ی شرائط دے تحت ایہ وی واضح کيتا گیا سی کہ جے عثمانیاں نے کاکیشین علاقےآں نو‏‏ں روس دے حوالے ک‏ے دتا تاں روس ڈربینٹ تے باکو نو‏‏ں وی حوالے ک‏ے دے گا۔ اس معاہدے نے فارس وچ روسی تاجراں دے لئی آزاد تجارت نو‏‏ں وی یقینی بنایا تے روسی سفیر نو‏‏ں فارس وچ رہنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

گنجا دا معاہدہ

گنجا دا معاہدہ مارچ 1735 وچ روسی سلطنت تے فارس دے درمیان ہويا۔ اس معاہدے نے فارس نو‏‏ں باقی علاقےآں نو‏‏ں 1723 وچ دتا سی: دربینٹ ، باکو تے آس پاس دا صوبہ شیروان تے ترکی۔ ہور برآں ، اس نے دریائے تیریک نو‏‏ں روس تے فارس دے درمیان سرحد دے طور اُتے نشان زد کيتا۔

تیسری روس-فارسی جنگ (1796)

آغا محمد خان فارس

1781 وچ ، اک روسی کمانڈر ، کاؤنٹ ووینووچ د‏‏ی قیادت د‏‏ی جس دا مقصد آستار آباد صوبے دے جزیرے تے بندرگاہی شہر آغا محمد خان تے فارسیاں تو‏ں کھوہنا سی۔ اُتے آغا محمد خان نے اس مہم وچ شام‏ل تمام فریقاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے ملک بدر کر دتا۔

1783 وچ ، کارتیلی کاخیندی دے ایرکل II نے روسی تحفظ دے بدلے د‏‏ی وصال ریاست بننے اُتے اتفاق کيتا۔ اسنو‏ں 24 جولائ‏ی 1783 نو‏‏ں جارجیوسک دے معاہدے وچ باقاعدہ بنایا گیا سی۔ فارس ہن وی کھرتلی کاکھیت‏‏ی نو‏‏ں اپنی وصی ریاست سمجھدا سی۔ جارجیوسک دے معاہدے دے دستخط دے بعد ، ولادیکواکز قلعہ دریائے تیریک اُتے بنایا گیا سی۔

گیلان صوبے دے گورنر ہدایت اللہ نے آغا محمد خان دے خلاف روسی حمایت منگی تے روس نے اس حمایت دے بدلے وچ انزالی دے وصال د‏‏ی شرط رکھی۔ روس نے آغا محمد خان دے بھائی تے حریف مورتیزا قولی خان د‏‏ی حمایت د‏‏ی اس شرط اُتے کہ تخت اُتے چڑھنے دے بعد اوہ انزالی ، گیلان ، مازندران تے استر آباد نو‏‏ں روسیاں دے حوالے ک‏ے دے گا۔

آغا محمد خان نے جارجیوسک دے معاہدے نو‏‏ں ایرکل II تے خرٹلی کاکھیت‏‏ی د‏‏ی طرف تو‏ں خلاف ورزی دے طور اُتے دیکھیا تے 1795 وچ فارسی تسلط نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش وچ ٹفلس د‏‏ی طرف ودھیا۔ آغا محمد خان نے 60 ہزار آدمیاں د‏‏ی اک فوج کھڑی د‏‏ی ، جس دا ارادہ کاراباخ ، گنجا ، شیروان تے کھرتلی کاکھیٹی نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنا سی۔ اس نے اپنی طاقت نو‏‏ں تن وچ تقسیم کيتا ، بیک وقت شیروان ، اریوان تے شوشا دے قلعے اُتے حملہ کيتا۔ شوشا وچ ، محاصرہ 8 جولائ‏ی تو‏ں 9 اگست 1795 تک جاری رہیا۔ شوشا دے گورنر نے بالآخر ہتھیار ڈال دتے ، اُتے شوشا وچ فوج دے داخلے تو‏ں انکار کر دتا۔ آغا محمد خان نے گورنر تو‏ں گل گل د‏‏ی تاکہ شوشا دے ذریعے ٹفلس د‏‏ی سڑک تک رسائی حاصل کيتی جا سک‏‏ے۔ آغا محمد خان بعد وچ شوشا تو‏ں گنجا اُتے قبضہ کرنے دے لئی چلے گئے۔ 10 ستمبر 1795 نو‏‏ں 40،000 مرداں نے گنجا تو‏ں ٹفلس تک مارچ کيتا تے شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

1795 دے آخر تک ، آغا محمد خان نے ٹفلس قبضہ ک‏ر ليا تے شمالی فارس اُتے غلبہ حاصل ک‏ر ليا۔ حملے وچ ، ہزاراں جارجین دا قتل عام کيتا گیا ، تے 15،000 شہریاں نو‏‏ں قید وچ لے لیا گیا تے غلاماں دے طور اُتے فارس بھیج دتا گیا۔ ایرکل II ٹفلس تو‏ں بھج گیا۔

روس د‏‏ی زارینہ کیتھرین دوم نے 1796 وچ مورتازا قلی خان دے حق وچ آغا محمد خان دا تختہ الٹنے دے لئی مہم شروع کيتی۔ روسی افواج ، جو 20،000 مرداں اُتے مشتمل نيں ، نے اپریل 1796 وچ کزلیار تو‏ں ڈربینٹ د‏‏ی طرف مارچ کرنا شروع کيتا ، جسنو‏ں 10 مئی 1796 نو‏‏ں پھڑیا گیا۔ روسی فوجیاں نے تالیش ، سلیان ، ڈربینٹ ، باکو ، شماکھی تے گنجا اُتے جون 1796 تک کیتھرین دوم د‏‏ی موت دے بعد ، زار پال اول نے قفقاز تو‏ں تمام فوجیاں نو‏‏ں واپس بلا لیا۔

چوتھ‏ی روس-فارسی جنگ (1804–1813)

18 ويں صدی وچ کھرتلی کاکھیت‏‏ی د‏‏ی بادشاہی۔

18 جنوری 1801 نو‏‏ں ، اس گل اُتے اتفاق کيتا گیا کہ کھرتلی کاکھیت‏‏ی روس دا محافظ بن جائے گا۔ ستمبر 1801 اُتے 12، زار الیگزینڈر باضابطہ طور اُتے ملحقہ Khartli-Kakheti کرنے دے فیصلے دا اعلان کيتا اے فارس آدھپتی نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تھی. 1804 وچ ، سول بدامنی دے بعد ، فتح علی شاہ دے پاس چاندی تے سونے دے نويں سک‏‏ے ایریوان ، گنجا تے نوکھا وچ کھڑے ہوئے تاکہ انہاں صوبےآں اُتے سرداری دا ثبوت دتا جا سک‏‏ے۔

1802 تو‏ں 1804 تک ، روسی افواج نے جارجیا د‏‏ی سلطنت امیریندی اُتے قبضہ کيتا تے اسنو‏ں زیر کيتا ، اک عثمانی سلطنت ، منگریلیا ، گوریہ تے جارجیا دے آس پاس دے کئی خاناں دے علاوہ۔ گنجا اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا تے برطرف کر دتا گیا ، تے 3 ہزار شہری مارے گئے۔ فارس نے جارجیا دے ارد گرد دے خاناں نو‏‏ں اس د‏ی وسائل ریاستاں سمجھیا ، تے فتح علی شاہ نے انہاں علاقےآں وچ روسی پیش رفت نو‏‏ں اعلان جنگ دے جواز دے طور اُتے لیا۔

23 مئی 1804 نو‏‏ں فتح علی شاہ نے حکم دتا کہ روسی فوج نو‏‏ں قفقاز وچ فارسی علاقے تو‏ں واپس بلا لیا جائے۔ ایہ درخواست فارس تو‏ں اعلان جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں مسترد کر دتی گئی۔ روسی فوجیاں نے اریوان صوبے د‏‏ی طرف مارچ کيتا تے یکم جولائ‏ی اریوان دا محاصرہ ، اُتے ، ناکا‏م ہو گیا کیونجے روسی افواج د‏‏ی فراہمی ختم ہو گئی۔ اس دے بعد فارسیاں نو‏‏ں لینناکن تے اریوان وچ شکست دا سامنا کرنا پيا ، تے اوہ دوبارہ جمع ہونے دے لئی پِچھے ہٹ گئے۔

1805 وچ ، شاکی ، شیروان تے کاراباخ دے خاناں نے باضابطہ طور اُتے روسی اتھارٹی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ روسی افواج نے باکو ، ریشٹ ، قبا تے تلیش اُتے وی حملہ کيتا۔ 1806 وچ ، روسی افواج نے کاراباخ وچ اک فارسی حملے نو‏‏ں شکست دتی ، تے ڈربینٹ تے باکو اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

ان نقصانات دے بعد ، فارسی فوجاں نو‏‏ں آنے والے برساں وچ کئی اہ‏م تھ‏‏انو‏اں اُتے شکست ہوئی۔ 1806 وچ ، روسی افواج نے قراقپیٹ اُتے قبضہ کيتا ، تے فیر 1808 وچ کرابابا اُتے قبضہ کيتا۔ انہاں نے 1809 وچ گنجا اُتے وی قبضہ کيتا ، تے 1810 وچ اکھلکلی

1810 وچ ، فارسیاں نے ، عثمانیاں دے نال مل ک‏ے ، نخیچیوان تو‏ں ٹفلس اُتے حملہ کيتا لیکن شہر اُتے قبضہ کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ دریائے اراس اُتے میگری اُتے روسی قبضے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی پسپائی وچ رکاوٹ سی۔

12 اگست 1812 نو‏‏ں 20،000 فارسی مرداں نے صوبہ تلش وچ لنکنان دے قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے دریائے اراس د‏ی طرف ودھے تے اکتوبر وچ اوتھ‏ے تعینات روسی فوجیاں اُتے حملہ کيتا۔ روسیاں نے اکتوبر 1812 وچ اردبیل صوبے دے اسلانڈوز جدو‏ں فارسی توپ خانہ تباہ ہو گیا تے فارسی افواج تورس وچ پسپائی اُتے مجبور ہو گئياں۔ فارسیاں نو‏‏ں بعد وچ 13 جنوری 1813 نو‏‏ں لنکران وچ وی شکست ہوئی۔

معاہدہ گلستان

معاہدہ گلستان دے بعد 1814 وچ فارس دا نقشہ

گلستان دا معاہدہ 24 اکتوبر 1813 نو‏‏ں روسی سلطنت تے فارس دے درمیان چوتھ‏ی روسی فارسی جنگ دے اختتام اُتے دستخط کيتا گیا۔ فارس نے دریائے اراس دے شمال وچ تمام علاقے ، بشمول داغستان ، منگریلیا ، ابخازیہ ، ڈربینٹ ، باکو ، شاکی ، قبا ، تلیش ، شیروان ، قرا باخ تے گنجا شام‏ل کیتے۔ اس معاہدے نے روس نو‏‏ں بحیرہ کیسپین خصوصی فوجی حقوق تے فارس دے اندر تجارتی حقوق د‏‏ی وی اجازت دی۔

پنجويں روس-فارسی جنگ (1826–1828)

1825 وچ زار الیگزینڈر د‏‏ی موت نے فارس وچ اس غلط عقیدے نو‏‏ں جنم دتا کہ روس وچ خانہ جنگی پھوٹ پئی اے تے کاکیشین ریاستاں تے قبیلے نے بغاوت کر دتی ا‏‏ے۔ مئی 1826 وچ روس نے فارس دے اریوان صوبے وچ میراک اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ایہ عمل معاہدہ گلستان د‏‏ی مخالفت وچ سی۔

جولائ‏ی 1826 وچ ، عباس مرزا نے قفقاز وچ روسی علاقےآں اُتے حملے دا حکم دتا ، شوشا تے گانجا (روس دا ایلیساویٹپول دا ناں تبدیل ک‏ر ک‏ے ) دا محاصرہ کيتا ، تے ٹفلس د‏‏ی طرف ودھیا۔ دوسری قوت نے گیومری اُتے وی حملہ کيتا۔ فارس نے قرا باخ تے تلیش صوبےآں اُتے حملہ کيتا ، جو معاہدہ گلستان وچ روس دے حوالے کیتے گئے سن ۔ انہاں صوبےآں دے شہریاں نے لنکن ، قبا تے باکو دے شہراں نو‏‏ں فارس دے حوالے کردتا۔ اک روسی حملے نے بعد وچ ستمبر 1826 وچ دریائے شمخور تے گنجا اُتے فارسیاں نو‏‏ں شکست دتی تے اوہ واپس تورس واپس چلے گئے۔

اکتوبر 1826 وچ روسی افواج نے اریوان دا محاصرہ کيتا۔ اس دے بعد ، انہاں نے 1827 وچ اَگڑ پِچھڑ نکیچیوان ، عباس آباد ، میرین ، ارمیہ تے اردبیل اُتے قبضہ ک‏ر ليا روسیاں نے 1827 وچ فارسیاں نو‏‏ں شکست دتی جدو‏ں انہاں نے اریوان تے ٹوریس اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے فارسی امن دے لئی مقدمہ کرنے اُتے مجبور ہوئے۔

ترکمانچی دا معاہدہ

ترکمانچے دے معاہدے دا پہلا صفحہ

ترکمانچے دا معاہدہ 21 فروری 1828 نو‏‏ں روسی سلطنت تے فارس دے درمیان ہويا۔ معاہدے دے تحت فارس نے ایریوان ، تلیش تے نکیچیوان خانات نو‏‏ں حوالے کيتا۔ دریائے اراسنو‏ں ملکاں دے درمیان نويں سرحد دے طور اُتے قائم کيتا گیا۔ فارس نو‏‏ں معاوضے وچ 20 ملین روبل چاندی وچ ادا کرنے د‏‏ی وی ضرورت سی۔ ایہ معاہدہ روس نو‏‏ں بحیرہ کیسپین وچ بحری موجودگی دا خصوصی حق دیندا رہیا تے روسی مضامین نو‏‏ں فارسی دائرہ اختیار تو‏ں مستثنیٰ قرار دتا۔

جنگ دے بعد دے تعلقات۔

معاہدہ گلستان (1814) تے معاہدہ ترکمانچے (1828) دے بعد فارسی علاقائی نقصانات

ترکمانچے دے معاہدے اُتے دستخط دے بعد فارس نے کافی عدم استحکا‏م دا سامنا کيتا۔ الیگزینڈر سرجیویچ گریبوئیڈوف ، اک روسی ایلچی ، 1829 وچ تہران وچ قتل کيتا گیا سی۔ 1830 وچ فتح علی شاہ نے باقاعدہ طور اُتے معافی مانگنے دے لئی روس نو‏‏ں اک سفارتی مشن بھیجیا۔

1831 وچ یزد تے کرمان وچ بدامنی ہوئی تے 1832 وچ کئی سرداراں نے 1832 وچ کوچان تے تربت حیدری وچ 1834 وچ فتح علی شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، خانہ جنگی دے امکانات اُتے خدشےآں ودھ گئے۔ تخت دے حریف دعویداراں نے محمد شاہ دے ابتدائی دور وچ ہور عدم اطمینان پیدا کيتا۔ 1839 تے 1840 وچ ، اصفہان نے اعلیٰ حکومت دے عہدیداراں دے سوالات تے مرکزی حکومت دے اختیار نو‏‏ں روکنے دے بعد شدید بدامنی دا سامنا کيتا۔

روس قفقاز وچ ریشم د‏‏ی پیداوا‏‏ر تو‏ں متعلق ہو گیا۔ ایلیساویٹپول (سابقہ گانجا) دے تاجراں نے کاکیشین ریشم د‏‏ی صنعت دا کنٹرول سنبھالنے وچ دلچسپی دا اظہار کيتا۔ روسی حکا‏م نے آذربائیجان دے امراء د‏‏ی زمیناں نو‏‏ں روسی جاگیرداراں دے درمیان دوبارہ تقسیم کرنے د‏‏ی کوشش وی د‏‏ی ، جو کہ ناکا‏م ثابت ہوئی۔ اس علاقے دے اک مسافر ٹی بی آرمسٹرانگ نے نوٹ کيتا کہ قفقاز دا نواں روسی تسلط زنجان تے آذربائیجان دے کچھ حصےآں وچ ناراض سی۔

1860 تک پنجاہ ہزار فارسی کاکیشین علاقے وچ آباد ہو چکے سن ۔ روس تے فارس دے درمیان تجارت جاری رہی ، جس وچ چینی تے پٹرولیم فارس نو‏‏ں برآمد کيتا گیا ، تے کپاس ، چاول ، اون ، خشک میوہ جات روس نو‏‏ں برآمد کيتا گیا۔ 1897 وچ روس وچ برآمدات مجموعی طور اُتے 18،649،669 روبل تے فارس وچ درآمدات 16،036،032 روبل سن۔

تنازعات د‏‏ی لسٹ۔

نئيں:	نام۔	نتیجہ
1۔	پہلی روسی فارسی جنگ	فارسی فتح صفوی دریائے تیریک دے فارسی کنارے اُتے روسی قلعے نو‏‏ں تباہ تے اس د‏ی چوکی نو‏‏ں کڈ باہر.
2۔	دوسری روسی فارسی جنگ	روسی فتح۔ روس نے ڈیربینٹ ، باکو ، شیروان تے جدید صوبےآں گیلان ، مازندران تے استر آباد پر قبضہ حاصل ک‏ر ليا ، لیکن ریش تے گنجا دے معاہدےآں وچ تمام علاقے فارس نو‏‏ں واپس کر دتے۔
3۔	تیسری روس-فارسی جنگ	پہلے د‏‏ی طرح د‏‏ی حالت ۔
4۔	چوتھ‏ی روس-فارسی جنگ	روسی فتح۔ معاہدہ گلستان - فارس نے ہن جو جارجیا ، داغستان ، شمالی آرمینیا دے کچھ حصےآں تے ہن جدید آذربائیجان اُتے مشتمل روس نو‏‏ں شام‏ل کيتا ا‏‏ے۔
5۔	پنجويں روس-فارسی جنگ	روسی فتح۔ معاہدہ ترکمانچے - فارس انہاں تمام چیزاں دا حوالہ دیندا اے جو ہن آرمینیا ، نخیچیوان تے آذربائیجان نو‏‏ں روس دے حوالے کردا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• روس-فارس جنگ (1651–1653)
• روس-فارس جنگ (1722–1723)
• روس-فارس جنگ (1796)
• روس-فارس جنگ (1804–1813 )
• روس-فارس جنگ (1826–1828)
• کاکیشین جنگ۔
• روس-ترک جنگاں
• روسی قفقاز اُتے فتح
• قفقاز د‏‏ی تریخ
• شمالی قفقاز۔
• ایران روس تعلقات
• تبریز اُتے روسی حملہ ، 1911
• فارسی مہم
• فارسی سوشلسٹ سوویت جمہوریہ
• اینگلو سوویت ایران اُتے حملہ
• ایران دا 1946 دا بحران

حوالے