پہلی جنگ عظیم وچ ایران اُتے قبضہ

فارسی مہم یا ایران اُتے حملے فارسی: اشغال ایران در جنگ جهانی اول‎ ) عثمانی سلطنت تے برطانوی سلطنت تے روسی سلطنت دے درمیان غیر جانبدار قجر ایران دے ایرانی آذربایجان خطے وچ فوجی تنازعات دا اک سلسلہ سی ، جو دسمبر 1914 وچ شروع ہويا سی تے 30 اکتوبر 1918 نو‏‏ں مشرقی وسطی دے تھیٹر دے حصے دے طور اُتے ، مدروس دے معاہدےکے نال اختتام پذیر ہويا سی۔ پہلی جنگ عظیم اس لڑائی وچ مقامی فارسی یونٹ وی شام‏ل سن ، جنہاں نے ایران وچ اینٹینٹ تے عثمانیاں دونے قوتاں دے خلاف لڑائی کيتی۔ اجتماعی طور اُتے ، ایہ تنازعہ فارس دے لئی تباہ کن تجربہ ثابت ہويا۔ اس تنازعہ وچ 20 لکھ تو‏ں زیادہ فارسی شہری ہلاک ہوئے ، زیادہ تر 1917–1919 دے عثمانیاں د‏‏ی نسل کشی تے قحط د‏‏ی وجہ تو‏ں ، خود برطانوی تے روسی اقدامات تو‏ں متاثر ہوئے۔ پہلی عالمی جنگ دے دوران تے اس دے فورا بعد بعد وچ قاجار حکومت کی ملک د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ نااہلی دے نتیجے وچ 1921 وچ بغاوت دا آغاز ہويا تے رضا شاہ کی پہلوی خاندان دا قیام عمل وچ آیا۔

پس منظر

پہلی عالمی جنگ دے آغاز اُتے ایران نے اپنی غیر جانبداری دا اعلان کيتا سی۔ اس دے باوجود ، اتحادیاں تے مرکزی طاقتاں دے وچکار جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی رقابت تو‏ں ایہ ملک تیزی تو‏ں متاثر ہويا۔ فارس وچ غیر ملکی مفادات بنیادی طور اُتے برطانوی ہند ، شاہی روس ، افغانستان تے سلطنت عثمانیہ دے وچکار اس ملک دے تزویراندی محل وقوع اُتے مبنی سن تے 19 ويں صدی دے آخر وچ تے 20 واں صدی دے اوائل وچ ملک دے تیل دے اہ‏م ذخائر اُتے انحصار کيتا گیا سی۔ 1907 دے اینگلو روس معاہدے وچ ، روسی تے برطانوی حکومتاں نے فارس نو‏‏ں تن خطےآں وچ تقسیم کرنے اُتے اتفاق کيتا ، روسیاں نے شمالی فارس اُتے ایہ دعویٰ پیش کيتا ، ایہ حصہ ٹرانسکاکیشیا وچ اپنے سابقہ فتح شدہ علاقےآں تو‏ں متصل اے ، تے انگریز نے جنوب دا دعوی کيتا سی برطانوی ہندوستان تو‏ں متصل (تیسرا علاقہ بفر زون دے طور اُتے چھڈ گیا سی)۔ 1907 دے معاہدے نے روسیاں تے برطانویاں دے وچکار کئی دہائیاں تک جاری عظیم کھیل نو‏‏ں ختم کيتا۔ اس معاہدے اُتے اک ایداں دے وقت اُتے دستخط کیتے گئے سن جدو‏ں اس خطے وچ جرمنی د‏‏ی شاہی توسیع دا عمل جاری سی تے اس معاہدے نے روس تے برطانیہ دوناں نو‏ں اس خطے وچ جرمنی دے علاقائی اثر و رسوخ تے مستقب‏‏ل وچ ممکنہ توسیع وچ اضافے دے لئی انسداد وزن فراہ‏م کرکے فائدہ اٹھایا سی۔

جرمن سلطنت نے پہلی جنگ عظیم دے موقع اُتے مشرق دے لئی اپنا انٹیلیجنس بیورو قائم کيتا ، جو برطانوی ہند تے فارسی تے مصری سیٹیلائٹ ریاستاں وچ تخریبی تے قوم پرست تحریکاں نو‏‏ں فروغ دینے تے اسنو‏ں برقرار رکھنے دے لئی وقف ا‏‏ے۔ بیورو انٹیلی جنس تے تخریبی مشناں وچ ملوث سی تاکہ اوہ اینگلو روسی اینٹینٹ نو‏‏ں ختم کرے۔ فارس وچ بیورو د‏‏ی کارروائیاں د‏‏ی قیادت ولیہم واسموس نے د‏‏ی ۔ جرمناں نے امید د‏‏ی کہ فارس نو‏‏ں برطانوی تے روسی اثر و رسوخ تو‏ں آزاد کرواواں گے تے روس تے برطانویاں دے وچکار ہور پیسہ پیدا کرن گے ، جس دے نتیجے وچ مقامی طور اُتے منظم فوج نے برٹش انڈیا اُتے حملہ کيتا۔

سلطنت عثمانیہ دا فوجی اسٹریٹجک مقصد ایہ سی کہ بحیرہ کیسپین دے ارد گرد موجود ہائیڈرو کاربن وسائل تک روسی رسائی نو‏‏ں ختم کردتا جائے۔ جرمناں دے نال مل ک‏ے سلطنت عثمانیہ اس خطے وچ اینٹینٹی دے اثر نو‏‏ں کم کرنا چاہندی سی ، لیکن اک بہت ہی مختلف وجہ تاں۔ جنگ دے عثمانی وزیر ، انور پاشا نے دعوی کيتا کہ جے روسیاں نو‏‏ں فارس دے کلیدی شہراں وچ شکست دتی جاسکدی اے تاں ، اس تو‏ں آذربائیجان ، وسطی ایشیاء تے ہندوستان جانے دا راستہ کھل سکدا ا‏‏ے۔ انور پاشا نے انہاں نويں تشکیل پانے والی قوم پرست ریاستاں دے وچکار اک توسیع تعاون دا تصور کيتا ، جے انہاں نو‏ں یورپی اثر و رسوخ تو‏ں ہٹا دتا جائے۔ ایہ اس دا پین توریان منصوبہ سی۔ انہاں د‏‏ی سیاسی حیثیت اس مفروضے اُتے مبنی سی کہ کسی وی یورپی نوآبادیات‏ی طاقت دے پاس ایسی وسائل نئيں نيں کہ اوہ عالمی جنگ دے تناؤ دا مقابلہ کرسک‏‏ے تے انہاں د‏‏ی ایشیائی نوآبادیات وچ براہ راست حکمرانی برقرار رکھے۔ پہلی جنگ عظیم وچ تے حالت جنگ دے زمانہ دے دوران ایشیا وچ تقریبا تمام یورپی نوآبادیاں وچ سیاسی انقلابات د‏‏ی وجہ تو‏ں پورے خطے وچ قوم پرست تحریکاں بھانويں، نوآبادیات انور دے عزائم دے پیمانے اُتے حاصل نئيں کيتا گیا. اُتے ، انور پاشا 4 اگست 1922 نو‏‏ں اپنی موت تک فاتح اینٹیٹ پاورز دے ذریعہ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی تقسیم دے بعد اپنے عزائم دے نال جاری رہیا۔

جنگ تو‏ں پہلے 1914 وچ ، برطانوی حکومت نے رائل نیوی دے لئے تیل د‏‏ی فراہمی دے لئی اینگلو فارسی آئل کمپنی تو‏ں معاہدہ کيتا سی۔ اینگلو فارسی آئل کمپنی اینور دے منصوبے د‏‏ی مجوزہ راہ اُتے گامزن تھی: انگریزاں نو‏‏ں آذربائیجان ، گیلان ، مازندران ، آسٹرآباد تے خراسان صوبےآں دے علاوہ ، پوری سلطنت وچ پیٹرولیم ذخائر اُتے کم کرنے دے خصوصی حقوق حاصل سن ۔

افواج

فارسی افواج کچھ ضلعے دے آس پاس قائم سن ، تے اک ہی قوت نئيں۔ ہر ضلع وچ اپنی اپنی بٹالین تیار کردی تھی تے ہر صوبے وچ متعدد بٹالین ہودیاں سن۔ ہر ضلع قبائلی گروہ اُتے منحصر ہُندا اے جو اک یا کدی کدی دو بٹالین عام طور اُتے اپنے ہی سربراہان دے ماتحت ہُندا ا‏‏ے۔ بٹالین د‏‏ی طاقت 600 تو‏ں 800 تک سی۔ انہاں دے پاس توپ خانے د‏‏ی بیٹریاں سن جنہاں د‏‏ی طاقت چار تو‏ں اٹھ توپاں تک سی۔ قبائلی گھوڑےآں اُتے مشتمل تے فوجیاں د‏‏ی اک غیر یقینی تعداد اُتے مشتمل ، تمام غیر تسلی بخش مسلح افراد دے نال ، ہر ضلع وچ فاسد فوجیاں د‏‏ی تعداد تقریبا، 50،000 سی۔ بٹالین نو‏‏ں کنٹرول کرنے والے سرداراں د‏‏ی طرف تو‏ں پہلو بدلنا کوئی معمولی گل نئيں تھی۔ان قوتاں وچو‏ں کچھ قشقائی قبائلی ، ٹنگستانی قبائلی ، لاریستانی قبائلی ، تے خمسی قبیلے سن ۔ فارسی د‏‏ی مرکزی حکومت وچ فارسی د‏‏ی مرکزی حکومت جنڈرمری وی سی ، جس وچ سویڈش افسران سن تے اس وچ تقریبا 6000 فوج شام‏ل سی۔ 6،000 وچو‏ں صرف 2 ہزار افراد سوار سن ۔ اوہ چھ رجمنٹ وچ سن ، ہر نو بٹالین وچ ، تے انہاں دے اسلحے وچ ماؤزر رائفلاں ، بارہ مشین گناں ، تے چار پہاڑی گناں شام‏ل سن۔ فارسی افواج نو‏‏ں تہران ، کازون (غزوین) تے حمادان وچ منتشر کردتا گیا تاکہ اس مقصد دے تحت ملک د‏‏ی اہ‏م سڑکاں ، جنہاں نے تخمینی طور اُتے 930 میل د‏‏ی دوری طے کيتی سی ، نو‏‏ں فارسی دے زیر اقتدار رکھیا جائے۔

1914 وچ ، انور پاشا نے لیفٹیننٹ کرنل نو‏‏ں حکم دتا۔ یکمیڈیڈیشنل فورس (11 دسمبر) دے کمانڈر کاظم بی تے لیفٹیننٹ کرنل۔ ہیل بی ، 5 ويں مہم فورس دے کمانڈر (25 دسمبر): "آپ دا فرض ایہ اے کہ آپ اپنی تقسیم دے نال فارس د‏‏ی طرف بڑھاں تے تبریز تو‏ں ہُندا ہويا داغستان چلے جاواں ، جتھے آپ عام بغاوت نو‏‏ں آشکار کرن گے تے بحر کیسپین دے ساحل تو‏ں روسیاں نو‏‏ں پسپا کرن گے۔ "

جرمن کاروائیاں ولہیلم وسسم تے کاؤنٹ کنیزٹ نے انجام دتیاں سن۔ جرمن لارنس دے ناں تو‏ں جانیا جاندا وساموس ، فارس وچ اک جرمن قونصلر اہلکار سی جو صحرا نال محبت کردا سی ، تے صحرا دے قبیلے دے بہندے ہوئے لباس پہندا سی۔ انہاں نے قسطنطنیہ وچ اپنے اعلیٰ افسران نو‏‏ں راضی کيتا کہ اوہ برطانیہ دے خلاف بغاوت وچ فارسی قبیلے د‏‏ی رہنمائی کرسکدا ا‏‏ے۔

1914 وچ ، برطانوی ہندوستانی فوج دے جنوبی علاقے وچ بوہت سارے یونٹ واقع سن ۔ اس دے افسران شمال مغربی سرحدی محاذ اُتے کئی عشراں د‏‏ی لڑائی دے دوران قبائلی افواج دا مقابلہ کرنے وچ تجربہ کار سن ۔ 1917 دے آخر وچ ، میجر جنرل لیونل ڈنسٹر ویل د‏‏ی سربراہی وچ اک برطانوی فورس قائم کيتی گئی۔ اوہ 18 جنوری 1918 نو‏‏ں بغداد وچ کمانڈ لینے پہنچے سن ۔ ڈنسٹر ویل دے برطانوی فوجیاں د‏‏ی تعداد آخر وچ اک ہزار سی۔ انہاں د‏‏ی حمایت فیلڈ آرٹلری بیٹری ، مشین گن سیکشن ، تن رومورڈ کاراں ، تے دو ہوائی جہاز نے وی کيتی۔ موبائل فیلڈ ہسپتالاں ، عملہ دے افسران ، ہیڈ کوارٹرز دے عملہ وغیرہ دے نال مل ک‏ے ، کل فورس د‏‏ی تعداد 1300 دے نیڑے ہونی چاہیدا۔ ڈنسٹر ویل نو‏‏ں حکم دتا گیا سی کہ "میسوپوٹیمیا تو‏ں فارس دے راستے انزالی دی بندرگاہ تک روانہ ہاں ، فیر جہاز جہاز وچ باکو تے اس دے بعد۔" 1916 وچ برطانوی حکومت نے فارس وچ اپنے مفادات دے تحفظ دے لئی ساؤتھ فارسی رائفلز بنائے۔

اس خطے وچ روس نے کافی عرصے تو‏ں اپنی فوجاں قائم کر رکھی سن۔ فارس کوسیک بریگیڈ تے آرمینیائی جنرل توسماس نزرببیئن دے ماتحت روسی قفقاز فوج دا اک چھوٹا دستہ اوتھ‏ے تعینات سی۔ کوسیک بریگیڈ وچ اٹھ اسکواڈرن ، انفنٹری د‏‏ی اک چھوٹی بٹالین تے چھ کرپ گناں د‏‏ی گھوڑے د‏‏ی بیٹری شام‏ل سی۔ انہاں د‏‏ی کل طاقت 2،000 تو‏ں تجاوز نئيں کيت‏‏ی۔ اس فورس دے علاوہ ، 1912 وچ روس نے روسی افسران دے ماتحت تبریز وچ ايس‏ے طرح دے کوساک بریگیڈ دے قیام دے لئی ، فارس حکومت کیت‏‏ی باضابطہ رضامندی حاصل کيتی۔ حکومت کیت‏‏ی رضامندی نو‏‏ں ایرانی آذربائیجان وچ روسی فوجیاں دے انخلا دے لئی اک شرط دے طور اُتے دتا گیا سی ، جو عظیم جنگ دے آغاز اُتے ، روس نے نئيں کيتا سی۔ روسیاں نے ارمانک اوزانیان د‏‏ی سربراہی وچ آرمینیائی رضاکاراں دے اک دستے نو‏‏ں وی اس خطے وچ منتقل کردتا۔

• مہم وچ شام‏ل افواج
• 
  برٹش انڈین آرمی
• 
  نکولائی براتسوف دے تحت روسی قفقاز فوج]]
• 
  فارسی کاسک بریگیڈ
• 
  1914 ، آرمینیائی رضاکارانہ یونٹاں دا عملہ
• 
  ڈنسٹرویلے عملے دے نال

جنگ دا زون

ان مصروفیات وچ شمالی ایرانی آذربائیجان ، مشرقی آذربائیجان ، مغربی آذربائیجان ، تے اردبیل دے صوبےآں تے تبریز ، اورمیا ، اردبیل ، مراگھے ، مرند ، مہ آباد تے کھوئی سمیت شہر شام‏ل سن ۔

آپریشنز

پیشی

مرکزی فارسی حکومت نو‏‏ں جنگ تو‏ں پہلے ہی امن قائم کرنے وچ دشواری دا سامنا کرنا پيا۔ اک ہی سال وچ ؛ جنوبی فارس دے سب تو‏ں طاقت ور قشقی قبائلیاں نے گورنر جنرل تو‏ں انکار کيتا تے بائیر احمد الہ دے قبائلیاں د‏‏ی طرح فارس وچ چھاپہ ماریا۔ خمیس قبائلیاں نے صوبہ کرمان دے قافلے دے رستےآں اُتے چھاپہ ماریا۔ تے دوسرے قبیلے نے وقتا فوقتا فارس ، یزد یا کرمین صوبےآں وچ چھاپے مارے۔ حکومت دے زیرانتظام جنڈرمیری نے آہستہ آہستہ اپنے آپ نو‏‏ں قائم کيتا ، بھانويں مکمل طور اُتے نئيں ، تے متعدد قبائلیاں تو‏ں مشغول ہوگئے۔ حکا‏م نے جنگ دے آغاز دے موقع اُتے انہاں رستےآں دے نال ہی چوکیاں تعمیر کیتیاں۔

روس نے شمالی فارس وچ فوجاں برقرار رکھی سن۔ روسیاں نے ، فارس وچ آرمینیائی تے اسوریائی عیسائیاں دی صورتحال د‏‏ی سیکیورٹی وجوہات اُتے مبنی ، متعدد شہراں اُتے قبضہ کيتا۔ 1909 وچ تبریز اُتے قبضہ کيتا گیا سی۔ 1910 وچ ارمیہ تے کھوئی۔ اس اقدام تو‏ں روسیاں نے نہ صرف فارس اُتے قابو پالیا ، بلکہ جوئلفا وچ اپنے ریل ہیڈ تو‏ں لے ک‏ے کھوئی دے راستے سلطنت عثمانیہ دے وان صوبے تک جانے والی راہ نو‏‏ں وی محفوظ بنادتا۔

28 جولائ‏ی ، 1914 نو‏‏ں ، پہلی جنگ عظیم دا آغاز ہويا۔ پہلے سلطنت عثمانیہ نے کوئی سنجیدہ اقدام نئيں اٹھایا۔ اُتے ، روسی عثمانی تنازعات تو‏ں پہلے ہی اس خطے د‏‏ی سلامتی وچ کمی آنا شروع ہوگئی۔ سرحد دے نال ہی پریشانیاں شروع ہوگئياں۔ واضح طور اُتے کرد قبائلیاں نے ارمیہ اُتے اک قابل ذکر حملہ کيتا۔ ايس‏ے وقت دے آخر وچ روسیاں نے ارمیا ، تبریز تے کھوئی وچ عثمانی قونصل خانے بند کردتے تے کرداں تے دوسرے سنی مسلماناں نو‏‏ں اورمیا دے نیڑے دیہاتاں تو‏ں بے دخل کردتا۔ اک ہی وقت وچ آرمینیائی تے اسوریائی عیسائیاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں اسلحہ دتا گیا سی۔ روسی حکا‏م نے کچھ کرد قبائلیاں نو‏‏ں 24،000 رائفلاں تقسیم کيتياں جو فارس تے صوبہ وین وچ انہاں دے نال سن۔ روسی-عثمانی تنازعات دا آغاز 2 نومبر 1914 نو‏‏ں برگ مین جارحیت تو‏ں ہويا۔

1914

دسمبر 1914 وچ ، جنرل مِشلاوِسکی نے ساراکامِش د‏‏ی جنگ دے عروج اُتے فارس تو‏ں دستبرداری دا حکم دتا۔ آرمینیائی جنرل نذر بیک آف د‏‏ی سربراہی وچ روسی فوج د‏‏ی صرف اک بریگیڈ تے آرمینیائی رضاکاراں د‏‏ی اک بٹالین سلماسٹ تے ارمیا وچ بکھر گئی۔ شمالی فارس د‏‏ی سرحد اُتے تصادم تک محدود سی۔ روسی کیولری یونٹاں د‏‏ی موجودگی نے انہاں نو‏ں خاموش رکھیا۔ اینور نے [اک ڈویژن] فوجیاں نو‏‏ں قسطنطنیہ وچ شام‏ل کيتا [25 دسمبر]۔ ایہ یونٹ خلیل بی د‏‏ی کمان وچ دتا گیا سی۔ جدو‏ں ہلیل بی دیاں فوجاں اس آپریشن د‏‏ی تیاری کر رہ‏ی سن ، اک چھوٹا جہا گروہ پہلے ہی فارس د‏‏ی سرحد عبور کر چکيا سی۔ وان د‏‏ی طرف روسی حملے نو‏‏ں پسپا کرنے دے بعد ، وان گیندرمیری ڈویژن [میجر فریڈ دے زیر انتظام کمان] ، جو اک ہلکے تو‏ں لیس نیم فوجی دستہ اے ، نے دشمن نو‏‏ں فارس وچ گھس لیا۔

14 دسمبر ، 1914 نو‏‏ں ، وان جندرما ڈویژن نے قطور شہر اُتے قبضہ کيتا۔ بعد وچ ، کھوئی د‏‏ی طرف ودھیا۔ اس راستے نو‏‏ں کاظم بی ( 5 ويں ایکپیڈیشنری فورس ) تے ہلیل بی یونٹاں ( پہلا مہم فورس ) دے لئی کھلا رکھنا سی جو کوٹور وچ قائم پل ہیڈ تو‏ں تبریز د‏‏ی طرف ودھنے سن ۔ اُتے ، ساراکامش د‏‏ی لڑائی نے عثمانی فوج نو‏‏ں ختم کردتا تے انہاں افواج نو‏‏ں فارس وچ تعینات کرنے د‏‏ی کدرے تے ضرورت سی۔ 10 جنوری نو‏‏ں 5 ويں مہم فورس ، جو فارس د‏‏ی راہ اُتے گامزن سی ، نو‏‏ں شمال وچ تیسری فوج دے پاس دوبارہ منظم کيتا گیا تے جلد ہی اس دے بعد اس د‏ی پہلی یکمپیڈیشنل فورس تشکیل دتی گئی۔

1915

1915 وچ ، ولہیم وسسم نے مقامی سرداراں نال ملاقات کيت‏ی تے بغاوت اُتے زور دیندے ہوئے پرچے تقسیم کیتے۔ اسنو‏ں اک مقامی سردار نے گرفتار کيتا سی جس نے اسنو‏ں برطانوی دے حوالے کردتا ، لیکن اوہ برطانوی تحویل وچو‏ں فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا۔ انہاں نے امید د‏‏ی کہ اوہ کرمانشاہ تے ہمدان د‏‏ی طرف عثمانی فوجاں دے حملے دے سلسلے وچ پارسی حکومت دے جرمنی دے حامی اراکین دے ذریعے بغاوت نو‏‏ں اکسانے د‏‏ی امید کردے نيں۔

4 جنوری ، 1915 نو‏‏ں ، عمار نسی بی د‏‏ی سربراہی وچ ، اک رضاکارانہ دستے نے طلعت پاشا دے ذریعہ اک خصوصی مشن اُتے فارس روانہ ہونے والے ، نے ارمیہ شہر اُتے قبضہ کيتا۔ اک ہفتہ دے بعد ، عمیر فوزی بی دے زیر انتظام "موصل گروپ" کسی مزاحمت دا سامنا کیتے بغیر تبریز وچ داخل ہويا۔ بظاہر حیرت تو‏ں روسی اعلیٰ کمان نو‏‏ں لے رہیا ا‏‏ے۔ بھانويں اسنو‏ں ارم دے ذریعہ خلیل بی دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا اے ، اُتے ، عمیر فویزی نے اپنی [اعلیٰ] افواج دے نال چند گھنٹےآں وچ ارمیہ شہر اُتے قبضہ کرلیا تے سلمسٹ اُتے مارچ کيتا۔ 1914 دے آخر وچ ، عمر فیوزی ، جس د‏‏ی شناخت خلیل دے ناں نال ہوئی سی ، نے نیڑے اک ہزار روسی قیدی لیا۔ 26-28 جنوری ، 1915 نو‏‏ں ، سفیان دے علاقے وچ ، جنرل چرنزوبوف نے اک مختصر جنگ لڑی۔ روس نے اک مضبوط فوج بھیجی جو شہر اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگئی۔ 30 جنوری نو‏‏ں ، چرنزوبوف تبریز وچ داخل ہوئے۔

3 فروری 1915 نو‏‏ں جنرل نذربیکوف نے جوابی کارروائی دا آغاز کيتا۔ اس بار ، وان گینڈرمیری ڈویژن اپنی لائناں برقرار رکھنے وچ کامیاب ہوگئی۔ مارچ دے اوائل وچ ، نذربیکوف نے اک مضبوط طاقت تو‏ں حملہ کيتا۔ اس دے پاس کل ست بٹالین سن ۔ مارچ نو‏‏ں ، وان گیندرمیری ڈویژن نے دلمان نو‏‏ں باہر کڈیا تے واپس جانا شروع کيتا ، تن دن بعد ہی قتور پہنچ گیا تے اوتھ‏ے داخل ہوگیا۔

آندرینک د‏‏ی کمان وچ آرمینیائی رضاکار یونٹ د‏‏ی پہلی بٹالین

اپریل 1915 وچ ، ہلیل بی د‏‏ی کمان وچ 1 یکمپیڈیشنل فورس شمالی فارس د‏‏ی طرف بڑھی۔ اس دا مقصد دلمان شہر سی ، تے اس علاقے نو‏‏ں نذربیکوف د‏‏ی افواج تو‏ں پاک کرنا ، جو کاکیشین مہم وچ اک اہ‏م تزویراندی فائدہ مہیا کرے گا۔ دلیمان آرمینیاں تے ترکی دے وچکار اک زبردست لڑائی دا اک مقام سی۔ ارمینی رضاکاراں د‏‏ی پہلی بٹالین ، اندرانک د‏‏ی سربراہی وچ خلیل بی دے حملےآں نو‏‏ں پسپا کردتی ، ایتھ‏ے تک کہ روسی چیرنوزوف پہنچے قفقاز تو‏ں نو آنے والی روسی افواج ، خلیل بی نو‏‏ں اڑانے وچ کامیاب ہوگئياں۔ 14 اپریل نو‏‏ں رات دے اک بری طرح چھاپے وچ ہلال بی دے نیڑے 2 ہزار ہلاکتاں ہوئیاں۔ انہاں تن دن دے دوران اس نے 3،600 فوجیاں نو‏‏ں کھو دتا۔ 15 مارچ ، 1915 نو‏‏ں دلیمان د‏‏ی جنگ دے بعد ، جنرل نذربیکوف ہلیل پاشا دے باقائداراں نو‏‏ں باکلے د‏‏ی طرف دھکیلنے وچ کامیاب ہوگیا ، جس نے صورتحال نو‏‏ں محفوظ بنایا۔ ہلیل بی نے انور پاشا تو‏ں تھلے لکھے کیبل حاصل کيتی تے جنگ دے اس تھیٹر نو‏‏ں چھڈن: "وان خاموش ہوگیا۔ بٹلیس تے عراق جانے والی سڑکاں خطرے وچ نيں۔ ہور وڈے خطرات تو‏ں بچنے دے لئی ، جلد از جلد دستبردار ہوجاواں تے تیسری فوج وچ شام‏ل ہوجاواں جو انہاں گیٹ ویز نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لے لے۔

8 مئی 1915 نو‏‏ں ، جنگ دے محاصرے تو‏ں ارمینیہ دے بارہ قاصداں وچو‏ں اک فارس پہنچ گیا ارمانیک دے نال اک آرمینیائی رضاکار یونٹ ، جس وچ 1200 افراد سن ، تے کمانڈر چرنوروئیل دا ڈویژن بشکلیہ روانہ ہويا۔ 7 مئی نو‏‏ں انہاں نے بشکلیہ اُتے قبضہ کرلیا۔ فارس نال تعلق رکھنے والا ایہ گروپ 18 مئی نو‏‏ں وان شہر پہنچ گیا۔ انہاں نے توقع کيتی سی کہ وین نو‏‏ں محاصرے د‏‏ی حالت وچ مل جائے گا تے اوہ آرمینیاں دے ہتھو‏ں وچ اسنو‏ں لبھ کر حیران رہ گئے۔ جدو‏ں ایہ لفظ یوڈینیچ نو‏‏ں پہنچیا تاں اس نے ٹرانس بائیکل کوسکس د‏‏ی اک بریگیڈ جنرل ترکھین دے ماتحت بھیجیا۔ وان محفوظ ہونے دے نال ، لڑائی گرمی دے باقی حصےآں وچ ہور مغرب وچ منتقل ہوگئی۔

جولائ‏ی 1915 دے دوران ، قفقاز مہم وچ روسی افواج نو‏‏ں عمومی اعتکاف ہويا جس دا اک روسی کالم فارسی محاذ تک پِچھے ہٹ گیا۔ ایہ پسپائی جون 1915 دے واقعات دا نتیجہ سی۔ Yudenich وچ عثمانیاں نو‏‏ں محدود کرنے دے اک حملے د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی Moush تے Manzikert . انہاں نے بیضیت تے ایرانی آذربائیجان تو‏ں وان د‏‏ی طرف آؤٹ فلانک کرنے دا منصوبہ بنایا۔ اُتے ، قفقاز مہم د‏‏ی طرف روسی پیش قدمی زیادہ دیر تک قائم نئيں رہ سکی۔ روسی افواج نو‏‏ں الٹا سامنا کرنا پيا۔ خلیل بی گیارہ ڈویژناں د‏‏ی باقاعدہ فوج دے کمانڈ نے روسی کاکیشین پیش قدمی دے بالکل مرکز اُتے حملہ کيتا۔ کچھ ہی دناں وچ انھاں نے 16 جولائ‏ی نو‏‏ں مانزکیرٹ د‏‏ی لڑائی لڑی ، تے بعد وچ کارا کلیسی د‏‏ی لڑائی روسی فوج تو‏ں پِچھے ہٹ گئی۔

اگست 1915 وچ ، جدو‏ں انگریزاں نے بشیر اُتے قبضہ کيتا تاں ، اخگر دے تحت جندراں نے بوزجان د‏‏ی طرف پرت لیا۔

نومبر 1915 وچ ، کرنل پیسیان نے ہمدان وچ جندررمری دے کمانڈر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، مسلہ د‏‏ی لڑائی وچ روسی نواز پارسی Cossack بریگیڈ اُتے حملہ کيتا ۔ اس دا صنف فارسی کاسک نو‏‏ں اسلحے تو‏ں پاک کرنے وچ کامیاب رہیا تے اوہ اپنی شکست دے بعد اپنے نال د‏‏ی جانے والی محب وطن تقریر وچ اپنی فوج وچ شام‏ل ہونے دے لئی کچھ کوکس نو‏‏ں جیتنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اس فتح دے بعد ، روسیاں نے فارسی صنف جنری اُتے پیش قدمی د‏‏ی ، محمد حسین جہنبی دے ماتحت روبوٹ کریم د‏‏ی فوجاں وچ تے کرنل پیسیان تے عزیز اللہ زرغامی ( ایف اے ) کے ماتحت ہمدان - کرمان شاہ روڈ فورسز ، روسی قفقاز فوج د‏‏ی پیش قدمی دے خلاف ہمدان دا دفاع نئيں کرسکن۔ تعداد تے ہتھیاراں وچ برتر سی۔ سولتان آباد وچ ، مسعود کیہن ( ڈی ) کے تحت جنڈرسمری فورس نو‏‏ں وی روسیاں نے شکست دتی۔ اس دے بعد صنفاں نے کرمان شاہ نو‏‏ں پِچھے ہٹ لیا۔ 10 نومبر ، 1915 نو‏‏ں ، علی قلی خان پاسیان د‏‏ی قیادت وچ ، مرکزی حامی طاقتاں ، فارسی جنڈرمری نے ، ابراہیم خان قوام الملک ( ایف اے ) کی برطانوی خمسہ قبائلی افواج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے شیراز اُتے قبضہ کرلیا۔ شیراز دے تمام برطانوی باشندےآں نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا۔ جینڈرسم نے یزد تے کرمان نو‏‏ں وی اپنی گرفت وچ لیا۔

نومبر 1915 دے وسط وچ ، جنرل یوڈینچ جو قفقازی مہم (اس مقام دے نیڑے ترین) دا انتظام ک‏ر رہ‏ے سن ، نے دو کالم ایرانی آذربائیجان بھیجے۔ اک ، جنرل نیکولائی باراتوف د‏‏ی سربراہی وچ ، بغداد جانے والے راستے اُتے ہمدان تو‏ں کرمان شاہ تک جنوب مغرب د‏‏ی طرف جانے دے حکم دے نال۔ دوسرا کالم کم تے کاشان تو‏ں ہُندا ہويا اصفہان تک پہنچیا۔ روسی قفقاز فوج د‏‏ی اک دستے نے تہران اُتے مارچ کيتا۔ 14 نومبر نو‏‏ں ، آسٹریا ہنگری تے جرمنی دے وزراء راجگڑھ تو‏ں چلے گئے ، لیکن احمد شاہ قاجر اپنے لوکاں نو‏‏ں پِچھے چھڈنے اُتے راضی نئيں ہوئے ، تے شہزادہ آف ریئس نے ، فارسی صنف جنری دے تقریبا، 3000 فوجیاں دے نال تزویراندی نکات اُتے تبادلہ خیال کيتا۔ ترکی د‏‏ی بے قاعدہ دستےآں ، تے فارسی قبائلیاں تو‏ں ناپید ہو، ، تقریبا 15،000۔ مہینے دے آخر تک ، تہران نو‏‏ں روسی قفقاز فوج تے آرمینیائی رضاکاراں نے اپنے نال لے لیا۔

دسمبر 1915 وچ ، شاہ نو‏‏ں شہزادہ فرمان فرمان د‏‏ی سربراہی وچ اک نويں اتحادی کابینہ د‏‏ی تقرری اُتے آمادہ کيتا گیا۔ 15 دسمبر 1915 نو‏‏ں ہمدان نیکولائی باراتوف نے قبضہ کرلیا۔ باراتوف د‏‏ی نوکری مشکل نئيں سی کیونجے ، کوئی خاص مزاحمت نئيں سی۔ 1915 دے آخری دناں دے دوران ، سر پرسی سائکس نے بریگیڈیئر جنرل دے عارضی عہدے دے نال اک مشن تفویض کيتا جس دے تحت مقامی قبائلیاں نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے اک جنوبی ساؤس فارس رائفلز دا اک فورس قائم کيتا جائے جو انہاں د‏‏ی خدمات نو‏‏ں قیمت دے عوض پیش کرے گا۔ اس دا مشن زیادہ تر جنوبی فارس وچ جرمنی دے مضبوط اثر و رسوخ دا مقابلہ کرنا سی۔

1916

1916 وچ یوریا وچ عثمانی فوج

جنوری 1916 وچ ، باراتوف نے ترکاں تے فارسی قبیلے نو‏‏ں بھگادتا تے ہمدان اُتے قبضہ کيتا۔ 26 فروری نو‏‏ں باراتوف د‏‏ی افواج نے کرمانشاہ اُتے قبضہ کرلیا۔ 12 مارچ نو‏‏ں باراتوف د‏‏ی افواج نے خارند اُتے قبضہ کرلیا۔ باراتوف مئی دے وسط تک ، میسوپوٹیمیا مہم وچ بغداد تو‏ں 150 میل دور عثمانی محاذ اُتے پہنچیا۔ توقع د‏‏ی جارہی سی کہ ایہ یونٹ آخر کار میسوپوٹیمیا وچ تعینات برطانوی افواج دے نال اک موڑ اُتے اثر ڈالے گا۔ در حقیقت ، پنج افسراں تے 110 افراد اُتے مشتمل اک کوسیک کمپنی 8 مئی نو‏‏ں باراٹوف دے روسی ڈویژن تو‏ں رخصت ہوئی ، جنوب د‏‏ی طرف تقریبا r 180 میل دے فاصلے اُتے سوار ہوگئی ، 8،000 فٹ د‏‏ی بلندی اُتے متعدد پہاڑی رستےآں نو‏‏ں عبور کردی ہوئی پہنچ گئی۔ 18 مئی نو‏‏ں دجلہ اُتے برطانوی محاذ۔

26 فروری ، 1916 نو‏‏ں ، روسیاں نے پیش قدمی د‏‏ی تے صنفاں نو‏‏ں شکست دتی جو اس دے بعد پسپائی اختیار ک‏ر ک‏ے قصر الشیرین ہو گئے تے مئی 1916 تک اس خطے نو‏‏ں سنبھالنے وچ کامیاب ہوگئے ، جدو‏ں قصرِ شیرین نو‏‏ں روسیاں نے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس بار ، بہت ساری صنفاں استنبول ، موصل تے بغداد وچ جلاوطنی د‏‏ی زندگی گزارنے چلی گئياں۔ 1916 دے موسم بہار وچ ، ابراہیم خان قوام الملک تے اس دے خمسی قبیلے دے افراد نے علی قلی خان پیسیان تے غلام رضا خان پیسان دے ماتحت صنفاں نو‏‏ں شکست دتی جس نے اک دوسرے نو‏‏ں گولی مار دے ہلاک کردتا۔ہور صنفاں ، جرمن قونصل روور تے سویڈش کیپٹن اینگ مین نو‏‏ں گرفتار کرکے تشدد دا نشانہ بنایا گیا۔

مئی 1916 دے اوائل وچ ، انور پاشا دے اصرار د‏‏ی وجہ تو‏ں ، عثمانیاں نے فارس اُتے دوسرا حملہ کيتا۔ ایہ کم XIII کور نے کم و بیش 25،000 فوج د‏‏ی کمانڈ کردے ہوئے کيتا سی۔ جرمناں نے توپ خانے تو‏ں متعلق کچھ بیٹریاں دینے دا وعدہ کيتا ، لیکن ایہ امداد کدی نئيں ملی۔ 3 جون نو‏‏ں ، روسیاں نے ہنکن شہر وچ گھیرنے د‏‏ی کوشش وچ 6 ويں انفنٹری ڈویژن اُتے حملہ کيتا۔ اُتے ، اوہ بوہت گھٹ پھیل چکے سن ، تے انہاں د‏‏ی پیادہ فوج نو‏‏ں چیک وچ رکھیا گیا سی جدو‏ں کہ انہاں دے گھیرے گھڑسوار وڑ ک‏ے کچلے گئے سن ۔ روسیاں دے مقابلے وچ عثمانی ہلاکتاں ہلکی سن: 85 ہلاک ، 276 زخمی ، تے 68 لاپتہ۔ اس تو‏ں ترکاں نو‏‏ں اپنے دفاع نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی قیمتی وقت ملا۔ 8 جون نو‏‏ں ، اوہ سرحد عبور کرکے واپس فارس چلے گئے۔

مئی دے آخر وچ ، کراتو علی احسان بی نے کمانڈر علی احسان بی دے ذریعہ باراتو دا سامنا کرنا پيا ، بارہويں کور نو‏‏ں تفویض کيتا گیا ، جس نے اپنی پیشرفت شروع کيتی۔ دراں اثنا ، روسی طرف ، باراتوف خانقین نو‏‏ں پھڑ کر بغداد چلے جانے د‏‏ی امید کر رہیا سی ، جسنو‏ں روسیاں نے وی لے لیا ہوسکدا اے کیونجے عثمانی تے انگریز اک دوسرے تو‏ں لڑنے وچ مصروف سن ۔ 3 جون نو‏‏ں ، اس نے اک بار فیر خانقین نو‏‏ں مجبور کيتا ، لیکن اس بار توازن بدل گیا سی۔ عثمانی XIII کور نے کامیابی دے نال ہی باراتوف د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں پسپا کردتا ، تے اسنو‏ں اوتھ‏ے نئيں چھڈیا؛ جلد ہی جوابی کارروائی کيت‏‏ی منصوبہ بندی کيتی گئی سی۔ علی احسان بی نے 2 جولائ‏ی نو‏‏ں کرمانشاہ اُتے قبضہ کيتا تے 10 اگست نو‏‏ں ہمدان لے لیا۔ اپنے ادھے آدمی کھو جانے دے بعد ، باراتوف نو‏‏ں شمال د‏‏ی طرف پِچھے ہٹنا پيا۔ باراتوف سلطان بلق رینج اُتے رک گیا۔ اگست 1916 وچ ، صنف شاہین واپس کرمان شاہ وچ آگئے۔

جرمن امپیریل ٹریژری نوٹ (5 تے 10 مارک ، 1904/06) دے نال سرخ فارسی فرقہ اوورسٹیمپ 12 کیران 10 شاہی تے دے لئی بالترتیب 25 کیرن (1916۔17)۔ بذریعہ تومان شمارے دا حصہ ایران وچ پہلی جنگ عظیم جرمن افواج۔

12 جون ، 1916 نو‏‏ں ، جنوبی فارس وچ برطانوی پیش قدمی جو پرسی سائکس کالم دے تحت کیرمین تک پہنچی۔ اس نقطہ نظر تو‏ں ، اس نے جون 1917 تک سلطنت عثمانیہ دے خلاف روسیاں د‏‏ی کارروائیاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جدو‏ں اسنو‏ں فارسی د‏‏ی نويں حکومت دے نال دستبردار کردتا گیا۔

1916 وچ ، جنرل چرنزوبوف نے روس-اسوریائی فوجی نمائش نو‏‏ں ہاکری بھیج دتا۔ اس مہم دے اندر موجود اسکواڈےآں د‏‏ی قیادت اسور پیٹریاارک دے بھائی ڈیوڈ نے کيتی۔ بالائی تیاری دا اسماعیل ، ملاکا۔ تے آندرےس ، جلو ملک۔

دسمبر 1916 وچ ، باراتوف نے فارس د‏‏ی افواج تے عثمانی فوج نو‏‏ں صاف کرنے دے لئی قمس تے حمادان اُتے جانا شروع کيتا۔ اک ہی مہینے وچ دونے شہر گر پئے۔

کاؤنٹ کاؤنز بغیر کسی نشان دے غائب ہو گیا ، یا تاں خود نو‏‏ں ہلاک کر گیا یا مایوس کن بغاوت دے اراکین دے ذریعہ قتل دا نشانہ بن گیا۔ ویلے تاں پہلے بغاوت تہران وچ کچل دتی گئی سی کیونجے احمد شاہ قاجر نے روسی وراثت وچ پناہ لی سی ، تے ايس‏ے سال نومبر وچ بندر پہلووی وچ اترنے دے بعد ، اک وڈی روسی فوج باراتوف دے ماتحت تہران پہنچی سی۔ مجلس دے جرمنی دے حامی فوجی ارکان بغیر لڑے کرمانشاہ تے قم فرار ہوگئے۔

1917

1917 وچ ، مار بنیامین نو‏‏ں مذاکرات دے لئی ارمیا وچ باسیل نکیٹن نے روسی سفارتخانے وچ مدعو کيتا سی۔ نکیٹن نے اسوریاں نو‏‏ں یقین دلایا کہ جنگ دے بعد روس وچ انہاں د‏‏ی قومی برادری ہوئے گی۔ میٹنگ وچ ، سرپرست آغا پیٹروس دے ہمراہ سن ۔ ارمیہ وچ اسوریاں دے مسلح دستےآں د‏‏ی موجودگی نے پارسیاں نو‏‏ں مشتعل کردتا۔ فارسی خوفزدہ سن کہ روسی واپس آجاواں تے اسوریاں دے نال مل ک‏ے شہر وچ اپنی طاقت دا اعلان کرن۔

روسی انقلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہونے والے انتشار نے تمام روسی فوجی کارروائیاں نو‏‏ں روک دتا۔ جنوری 1917 وچ ، گرانڈ ڈیوک دمتری پاولوویچ رومانوف نو‏‏ں باراتوف وچ شام‏ل ہونے دے لئی بھیجیا گیا سی۔ باراتوف نے شمالی فارس وچ قزوین وچ کیولری کور دا صدر دفتر قائم کيتا۔ اگلے مہینےآں وچ باراتوف د‏‏ی افواج صحراواں دا شکار ہونا شروع ہوگئياں۔ باراتوف نے نومبر 1917 وچ بمشکل اک مؤثر رجمنٹ اپنے ہتھ وچ رکھی سی کیو‏ں کہ اس دے بوہت سارے کوسیک اپنے اسٹینیسا پنڈ پرت گئے سن ۔

اپریل 1917 وچ ، باراتوف نے اک کرنل راولینڈسن نال ملاقات کيت‏ی ، جو کاکیشین کیولری کور نو‏‏ں برطانوی ڈنسٹرفورس تو‏ں جوڑنے دا رابطہ سی ۔ نويں حکومت نے گرانڈ ڈیوک نو‏‏ں اپنے کمانڈ تو‏ں ہٹا دتا تے جنرل یوڈنیچ نو‏‏ں وسط ایشیاء وچ اک بے معنی مقام اُتے دوبارہ تفویض کيتا۔ اس دے بعد اوہ فوج تو‏ں ریٹائر ہوئے۔ روسی فوج آہستہ آہستہ ٹُٹ گئی ایتھ‏ے تک کہ 1917 دے بقیہ عرصہ دے دوران کوئی موثر فوجی قوت موجود نئيں سی۔

16 دسمبر نو‏‏ں ، ارمزٹائز آف ایرزنکن (ایرزنکن سیز فائر فائر معاہدہ) اُتے سرکاری طور اُتے دستخط ہوئے جس تو‏ں عثمانی سلطنت تے روس د‏‏ی خصوصی ٹرانسکاکیشین کمیٹی دے وچکار دشمنیاں دا خاتمہ ہويا۔ عثمانیاں تے جرمناں نے روس تے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی سرحد دے نال واقع صوبےآں اُتے قبضہ کرنا شروع کردتا۔ انور پاشا دا خیال سی کہ جرمنی نے جدو‏ں روس دے نال اسلحے د‏‏ی شرائط اُتے گل گل کيتی سی تے جرمنی دے مفادات نو‏‏ں نظرانداز کرنے د‏‏ی طرف بڑھدے ہوئے ، مسلح افواج نو‏‏ں خطے وچ بھیجنے اُتے ترک مفادات نو‏‏ں نظرانداز کيتا سی۔ آئی کاکیشین کور تے چہارم کور اُتے مشتمل اک نويں نويں فوج ، جسنو‏ں یعقوب شیوکی پاشا د‏‏ی سربراہی وچ ، فارس روانہ کيتا گیا۔ اس فوج دا کم "فارس وچ انگریزاں د‏‏ی پیش قدمی روکنا ، انھاں بالشویکاں د‏‏ی مدد کرنے تو‏ں روکنے دے لئی ، ارمیا جھیل تے بحر کیسپین دے درمیان واقع علاقے دا احاطہ کرنا سی ، تے جے ضرورت ہوئے تاں ، اس آپریشن دے لئی چھیويں فوج وچ شام‏ل ہونا سی۔ بغداد اُتے قبضہ کرنا۔ "

روسی فوجاں دے نال ٹکڑے ٹکڑے ہونے لگے۔ وان ، جو قفقاز مہم دے جنگ زون وچ واقع سی ، نو‏‏ں اتحادیاں تو‏ں مکمل طور اُتے منقطع کردتا گیا سی۔ اس وقت ، برطانوی فوج میسوپوٹیمین مہم وچ بغداد تو‏ں بہت زیادہ اگے نئيں ودھ سکی۔ وین دے ارمینی باشندےآں نے اپنے پاس رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

1918

1918 دے دوران ، انگریزاں نے آرمینی باشندےآں نو‏‏ں پھڑنے دے لئی مدعو کيتا تے منتخب افسراں تے نان کمیشنڈ افسران نے انھاں بغداد وچ لیونل ڈنسٹر ویل د‏‏ی کمان وچ منظم کيتا۔ اس دا ناں ڈنسٹر فورس سی ۔ ڈنسٹرفورس دا فوجی ہدف فارس دے راستے قفقاز پہنچنا سی۔ آرمینیائی باشندےآں تے اتحادیاں دے حامی عناصر تو‏ں بھرتی کرنے دے لئی اک فوج منظم کرنے دا منصوبہ بنایا گیا سی جو حالے تک قفقاز وچ موجود ا‏‏ے۔

فروری 1918 وچ ، کاکیشین کیولری کور صرف باراتوف ، جنرل لاسٹوچکین ، کرنل بیچیرکوف ، کرنل بیرن میڈین تے لگ بھگ 1000 وفادار کوبان تے ٹیرک کوساکس اُتے مشتمل سی۔ باراتوف تے اس دے افراد نے مدد کيت‏ی ، حالانکہ نويں روسی حکومت نے امن معاہدے اُتے دستخط کیتے سن ، جدو‏ں کہ پہلی جنگ عظیم دے خاتمے تک انگریز فارس وچ ہی رہ‏‏ے۔

3 مارچ 1918 نو‏‏ں ، گرینڈ ویزیر طلعت پاشا نے روسی ایس ایف ایس آر دے نال بریسٹ لیتھوسک دے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ معاہدہ بریسٹ-لٹووسک نے ایہ شرط عائد کيتی کہ روس تے عثمانی سلطنت دے وچکار سرحداں نو‏‏ں پہلے سرحداں د‏‏ی طرف واپس کھچ لیا جانا سی تے بٹم ، کارس تے اردھان شہراں نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ وچ منتقل کرنا سی۔

اپریل 1918 وچ ، وان صوبے وچ آرمینیناں نو‏‏ں بالآخر علاقے تو‏ں کڈ لیا گیا تے مشرق د‏‏ی طرف ایرانی آذربائیجان د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئے۔ 1918 دے اوائل وچ ، عثمانی تیسری فوج جرم وچ منتقل ہوگئی۔ وین تو‏ں آرمینیائیاں دا پِچھے ہٹنا ، اسوریاں دے نال دفاع وچ شام‏ل ہوک‏ے ، دلمان دے نیڑے کھڑا ہويا لیکن جھرمی ofہ دے آس پاس وچ جنوب د‏‏ی طرف پِچھے ہٹتا رہیا۔ تھرڈ آرمی نے پسپائی قوت د‏‏ی پیروی نئيں کيت‏‏ی۔

8 جون 1918 نو‏‏ں ، IV کور تبریز وچ داخل ہويا۔ یعقوب شیوکی نو‏‏ں وان آرم تو‏ں آنے والے 4000 مرداں د‏‏ی اک آرمینیائی رضاکار فورس دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں دا مقصد استحتاı تبریز لائن نو‏‏ں توڑنا تے اوزانیائی فوج دے نال شام‏ل ہونا سی۔ 15 جون نو‏‏ں ، چہارم کور دے 12 ويں ڈویژن نے دلان دے شمال وچ لڑائی وچ اس آرمینی یونٹ نو‏‏ں شکست دتی۔ دلمن شہر اُتے 18 جون نو‏‏ں قبضہ کيتا گیا سی۔ 24 جون نو‏‏ں ، اوزیان دیاں فوجاں مخالف یونٹاں نو‏‏ں شکست دینے تے کھوئی شہر دا محاصرہ کرنے وچ کامیاب ہوگئياں۔ 12 ويں ڈویژن نے بچاؤ دے لئی آک‏ے اوزان د‏‏ی افواج نو‏‏ں پسپا کردتا۔ ايس‏ے دوران ، IV کور دے 5 ويں ڈویژن نو‏‏ں اک 1500 مضبوط آرمینیائی فوج دے مقابلہ وچ پِچھے ہٹنا پيا۔ جنوب وچ ، جولیا 31 جولائ‏ی نو‏‏ں IV کور اُتے گردا ا‏‏ے۔ جولائ‏ی دے آخر تک ، فارس وچ انگریزاں د‏‏ی ودھدی ہوئی موجودگی ہوگئی تے نويں فوج د‏‏ی پیش قدمی رک گئی۔

جولائ‏ی 1918 دے دوران ، برطانوی فوج نے میسوپوٹیمیا مہم دے دوران میسوپوٹیمیا دے بیشتر حصے دے علاوہ ایرانی آذربائیجان دے اک وڈے حصے اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ عراق دے شہر بکوبہ دے نیڑے اسوریئن تے آرمینیائی مہاجرین دے لئی اک وڈے کیمپ دے قیام د‏‏ی تیاریاں کيتیاں گئیاں۔ ستمبر دے اختتام د‏‏ی طرف ، ایہ فیصلہ کيتا گیا سی کہ اک بقیہ وچ اک انڈین انفنٹری بٹالین د‏‏ی طرح چار بٹالین اسوریاں تے آرمینیائی مہاجرین تو‏ں اکٹھا کرن گے۔ دوسری بٹالین وان آرمینیائی باشندےآں نے قائم کيتی سی۔ تیسری بٹالین دوسرے علاقےآں تو‏ں آئے آرمینیائی باشندےآں نے قائم کيتی سی۔ جی او سی نارتھ فارسی فورس نے سینہ دے لئے اپنا دوسرا بٹالین تلاش کرنے دا فیصلہ کيتا۔ تیسری بٹالین بیجر منتقل ہوگئی۔

ستمبر 1918 تک ، عثمانیاں نے تبریز تے بحیرہ کیسپین دے جنوبی ساحلاں دے بیچ شمالی فارس اُتے اپنا کنٹرول مستحکم کردتا۔ لیکن اوہ انگریزاں دے ہتھو‏ں باقی خطے تو‏ں محروم ہوگئے۔ اوہ اس علاقے نو‏‏ں 30 اکتوبر 1918 نو‏‏ں آرمسٹیس تک رکھن گے جدو‏ں سلطنت عثمانیہ نے مدروس دے آرمسٹس اُتے دستخط کیتے تے فوجی آپریشن ختم ہو گیا۔

1918 وچ ، فارس دے نصف آشوری ترک تے کرد قتل عام تے بھکھ تے بیماری تو‏ں وابستہ پھوٹ پڑنے تو‏ں فوت ہوگئے۔ اسوریائی پادریاں تے روحانی پیشواواں وچو‏ں تقریبا فیصد 80 فیصد ہلاک ہوگئے سن ، جس تو‏ں قوم د‏‏ی اک یونٹ دے طور اُتے زندہ رہنے د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں خطرہ سی۔

بعد وچ

پہلی جنگ عظیم وچ عثمانی شکست دے بعد ، سلطنت عثمانیہ د‏‏ی تقسیم جلد ہی ہوئی۔ اینور پاشا دا سیاسی وژن ("اگر روسیاں نو‏‏ں فارس دے اہ‏م شہراں وچ شکست دتی گئی تاں ، اوہ اس خطے تو‏ں نکل جانے اُتے مجبور ہوسکدے نيں") ناکا‏م ہوگئے جدو‏ں 1920 وچ روسی تے بختیاری فوجاں اتراں تے ترک حامی مجلس نو‏‏ں ختم کرنے اُتے مجبور کردتا۔ اس مہم دا فوری نتیجہ اینگلو فارسی معاہدہ سی ، جس نے اینگلو فارسی آئل کمپنی نو‏‏ں سوراخ کرنے دا حق دتا سی۔ ایہ معاہدہ برطانوی سکریٹری خارجہ لارڈ کرزن نے اگست 1919 وچ فارسی حکومت نو‏‏ں جاری کيتا سی۔ اس نے ایرانی تیل دے شعبےآں تک برطانوی رسائی د‏‏ی ضمانت دتی ا‏‏ے۔ سن 1919 وچ ، شمالی پارس اُتے برطانوی جنرل ولیم ایڈمنڈ آریسنائیڈ نے مجروس دے آرمسٹیس دی شرائط نو‏‏ں نافذ کرنے دے لئی قبضہ کيتا سی۔ برٹش حکومت نے بڑھدے ہوئے منافع بخش فارسی تیل دے شعبےآں اُتے اپنے کنٹرول نو‏‏ں ہور سخت کرنے دے علاوہ ایران اُتے بھی اک پروٹیکٹوٹریٹ قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

سن 1920 دے آخر وچ ، روس وچ سوویت سوشلسٹ جمہوریہ "1،500 جنگلیاں ، آرمینیاں ، تے اس بار کرداں ، تے آذربائیجان دے باشندےآں د‏‏ی طرف سی ،" دے نال تہران اُتے مارچ کرنے د‏‏ی تیاری کيتی گئی سی ، جسنو‏ں سوویت ریڈ آرمی نے ہور تقویت بخشی۔ لیکن سوویت افواج سن 1921 وچ پِچھے ہٹ گئياں ، جس نے برطانیہ د‏‏ی مدد تو‏ں اک پروٹیکٹوٹریٹ قائم کرنے دے اپنے مقصد وچ مدد کيت‏ی۔ ايس‏ے سال ، اک فوجی بغاوت نے رضا خان نامی ، فارسی کاسک بریگیڈ دے اک فارسی افسر تے فیر نويں پہلوی خاندان (1925) دے موروثی شاہ نو‏‏ں قائم کيتا۔ رضا شاہ نے مجلس د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کم کيتا تے اسنو‏ں موثر انداز وچ ربڑ دے ٹکٹ وچ تبدیل کردتا۔ جدو‏ں رضا خان تے اس د‏ی کوسک بریگیڈ نے تہران نو‏‏ں محفوظ بنایا تاں ماسکو وچ اک فارسی ایلچی نے بالشویکاں دے نال فارس تو‏ں سوویت فوجاں دے خاتمے دے لئی معاہدے اُتے گل گل کيتی۔ 1921 ء دے بغاوت تے رضا خان دے ظہور وچ برطانوی حکومت کیت‏‏ی مدد کيت‏ی گئی سی جو بالشویک ایران وچ داخل ہونے د‏‏ی روک تھام د‏‏ی خواہش رکھدی اے ، خاص طور اُتے اس وجہ تو‏ں کہ اس نے برطانوی ہند نو‏‏ں لاحق خطرے دا سامنا کيتا سی۔ بعد وچ برطانوی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں ایہ دعوی کيتا گیا سی کہ برطانیہ نے رضا د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں "گولہ بارود ، سپلائی ، تے ادائیگی" فراہ‏م د‏‏ی سی۔ اُتے ، رضا شاہ دے بعد وچ برطانوی مخالف اقدامات ، بشمول شیخ خازل ، جداں ایران وچ برطانوی حکومت دے کٹھ پتلیاں تو‏ں لڑنا تے جمع کروانا ، انہاں دعوواں د‏‏ی سختی تو‏ں تردید کردے نيں۔

حوالے

• ایڈورڈ جے ایرکسن۔ "مرنے دا حکم دتا: پہلی جنگ عظیم وچ عثمانی فوج د‏‏ی تریخ"۔ گرین ووڈ پبلشنگ گروپ ، 2001۔
• 978-1-59333-401-7
• فارس وچ آپریشن بریگیڈیئر جنرل ایف جے موبرلی دے ذریعہ 1914–1919 (طباعت شدہ 1929 لیکن "خفیہ"؛ 1987 دے طباعت ، HMSO)۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 0-11-290453-X ۔
• اتاباکی ، تورج (ایڈی.) (2006) ایران تے پہلی جنگ عظیم: عظیم طاقتاں دا میدان جنگ ۔ نیویارک: آئی بی ٹوریس۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 1-86064-964-5 ،سانچہ:آئی ایس بی این ۔
• بٹی ، پھٹکڑی۔ 1918: آذربائیجان اٹ وار - 1918 وچ آذربائیجان تے ڈنسٹرفورس دے بارے وچ اک دو حصے دا مضمون ، حصہ 1 دے لئی دیکھو http://www.visions.az/en/news/661/cc10060a/ ؛ حصہ 2 دے لئی ملاحظہ کرن http://www.visions.az/en/news/686/ecbd8399/
• اے جے بارکر ، نظرانداز کردہ جنگ: میسوپوٹیمیا ، 1914–1918 (فیبر اینڈ فیبر ، 1967)
• پال نائٹ: میسوپوٹیمیا وچ برطانوی فوج ، 1914–1918 (میکفرلینڈ ، 2013 ،سانچہ:آئی ایس بی این )

باہرلے جوڑ

• اتاباکی ، تورج: فارس / ایران ، وچ : 1914-1918- آن لائن۔ پہلی جنگ عظیم دا بین الاقوامی انسائیکلوپیڈیا ۔