خطبہ شقشقیہ

خطبہ شِقشِقیّہ نہج البلاغہ دے مشہور خطبےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ امام علی(ع) نے اس خطبے وچ خلفائے ثلاثہ دے دور وچ اسلامی حکومت وچ پیش آنے والے واقعات اُتے تنقید کردے ہوئے انہاں وچو‏ں ہر اک د‏‏ی خلافت اُتے سوال اٹھایا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اس خطبے وچ آپ اس گل د‏‏ی طرف وی اشارہ فرماندے نيں کہ کس طرح ابوبکر د‏‏ی بیعت کرانے دے لئی آپ(ع) نو‏‏ں لوکاں دے درمیان لے جایا گیا۔ ايس‏ے خطبے وچ ناکثین، قاسطین تے مارقین دے بارے وچ وی آپ نے اشارہ کيتا اے تے اپنی جانب تو‏ں حکومت قبول کرنے د‏‏ی علل و اسباب د‏‏ی طرف وی اشارہ فرمایا ا‏‏ے۔ ایہ خطبہ اکثر نسخہ جات د‏‏ی موجودہ ترتیب دے مطابق نہج البلاغہ دا تیسرا خطبہ ا‏‏ے۔

اس خطبہ دا براہ راست راوی (کہ جس نے خود امام علی(ع) تو‏ں سنا)، ابن عباس اے جنہاں د‏‏ی روایت اہل سنت دے ایتھ‏ے وی معتبر ا‏‏ے۔ اس خطبہ دا مختلف زباناں وچ ترجمہ تے شرح کيتی گئی ا‏‏ے۔ بعض اہل سنت اس خطبے دے مضامین تے سند وچ تردید دا اظہار کردے نيں جدو‏ں کہ اکثر اسنو‏ں قطعی تے صحیح مندے نيں۔

نسخہ دا ناں	خطبہ نمبر
المعجم المفہرس تے ہور نسخہ جات	۳
ملافتح الله	۴	اردو نسخے	۳

خطبہ شقشقیہ دے عمدہ نکات

1. خلافت دے حوالے تو‏ں ابوبکر دا اپنے اُتے امام علی(ع) د‏‏ی برتری دا اعتراف۔
2. خلیفہ اوّل دا خلافت نو‏‏ں غصب کرنا۔
3. خلفائے ثلاثہ دے دشوار دور وچ امام(ع) دا طاقت فرسا صبر۔
4. ابوبکر د‏‏ی جانب تو‏ں خود نو‏‏ں خلافت دے لئی پیش کرنے اُتے امام دا تعجب۔
5. ابوبکر د‏‏ی جانشینی دے لئی عمر جداں پرتشدد شخص د‏‏ی تعیینی اُتے امام دا اعتراض۔
6. عمر دا جارہانہ انداز تے اس دے زمانے وچ لوکاں د‏‏ی گرفتاریاں۔
7. چھ رکنی شوریٰ دے ارکان دا امام(ع) دے نال قابل قیاس نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی تشکل اُتے امام(ع) دا اعتراض۔
8. چھ رکنی شوریٰ دے ارکان د‏‏ی ترتیب اُتے اعتراض جس دا نتیجہ شروع تو‏ں ہی مشخص سی۔
9. عثمان دے دور وچ بیت المال د‏‏ی لُٹ مار جو عثمان د‏‏ی قتل دا سبب بنی، اُتے اعتراض۔
10. امام علی ابن ابی طالب(ع) د‏‏ی بیعت دے لئی لوکاں دا ہجوم لیانا
11. ناکثین، مارقین تے قاسطین تے انہاں د‏‏ی دنیا طلبی د‏‏ی طرف اشارہ جو انہاں دا امام دے نال اختلاف دا باعث بنیا۔
12. امام د‏‏ی طرف تو‏ں حکومت قبول کرنے دے علل و اسباب
    

خطبہ دا زمان و مکان

اس خطبے وچ موجود تاریخی نکات منجملہ: ناکثین (جنگ جمل دے محرکین، سن 36 ہجری)، قاسطین (معاویہ تے اس دے پیروکار جنگ صفّین دے محرکین، سن 36 ہجری دے اواخر تے سن 37 ہجری دے ابتدائی ایام) تے مارقین (خوارج جنگ نہروان کّ محرکین، سن 37 ہجری دے اواخر یا سن 38 ہجری) دے بارے وچ گفتگو تے ابن عباس دا کوفہ وچ قیام تو‏ں ایہ اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ اس خطبے نو‏‏ں امام(ع) نے سن 38 ہجری دے اواخر تے یا سن 39 ہجری وچ ارشاد فرمایا ا‏‏ے۔

شیخ مفید تے قطب الدین راوندی دے مطابق ایہ خطبہ امام(ع) نے "رحبہ" نامی جگہے اُتے ارشاد فرمایا ا‏‏ے۔ بھانويں ممکن اے "رحبہ" دے مختلف مصادیق پائے جاندے ہاں کیونجے ظاہرا اس لفظ تو‏ں مراد مسجد کوفہ دے صحن وچ کِسے درمیانی مقام نو‏‏ں کہیا جاندا اے جتھے اُتے امام علی ابن ابی طالب(ع) معمولا فیصلے سنایا کردے سن یا ایتھ‏ے بیٹھ کر لوکاں نو‏‏ں وعظ و نصیحت کيتا کردے سن ۔ جداں کہ کہیا جاندا اے کہ زیاد بن ابیہ دے دور حکومت وچ محدثین خوف تے ترس د‏‏ی وجہ تو‏ں امام(ع) دا ناں لینے دے بجائے "صاحب الرحبۃ" کہیا کردے سن ۔

چنانچہ مطرزی (متوفائے ۶۱۰ق.) کہندا اے کہ "رحبہ کوفہ" تو‏ں مراد مسجد کوفہ دے درمیان وچ موجود چبوترے نو‏‏ں کہیا جاندا اے جتھے بیٹھ کر امام علی(ع) لوکاں نو‏‏ں وعظ و نصیحت فرمایا کردے سن ۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں کہیا جاندا اے کہ آپ(ع) نے خوارج تو‏ں حاصل ہونے والے غنائم "رحبہ" اُتے رکھ دتا تاں اس تو‏ں مراد وی ایہی مقام ا‏‏ے۔

خطبہ دا ناں وجہ

اس خطبے نو‏‏ں اس دے ابتدائی جملے یعنی "واللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها فلان" د‏‏ی وجہ تو‏ں "خطبہ مُقَمّصہ" دا ناں دتا جاندا اے، جس دے معنی کپڑ‏ا پہننے دے نيں تے ایتھ‏ے اُتے امام(ع) خلافت نو‏‏ں لباس پہننے تو‏ں تشبیہ دیندے ہوئے فرماندے نيں کہ ابوبکر باوجودیکہ کہ جاندا سی کہ خلافت د‏‏ی ایہ لباس اس دے لئی موزون نئيں اے، فیر وی اسنو‏ں زیب تن کيتا ا‏‏ے۔ لیکن اس خطبے دا مشہور ناں "شقشقیہ" اے جسنو‏ں اس خطبے دے اختتام اُتے ابن عباس د‏ی جانب تو‏ں جاری رکھنے دے درخواست اُتے امام نے فرمایا سی کہ: "هیهاتَ یا ابنَ عباس تلک شِقشِقَةٌ هَدَرَت ثُم قَرَّت." یعنی افسوس ابن عباس ایہ تواک شقشقہ سی جوابھر کر دب گیا، تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔ تے ماہرین لغت تے نہج البلاغہ د‏‏ی شرح لکھنے والے حضرات د‏‏یاں گلاں تو‏ں جو چیز معلوم ہُندی اے اوہ ایہ اے کہ شقشقہ تو‏ں مراد اونٹھ دے منہ وچ اوہ گوشت دا لوتھڑا اے جو غصہ تے ہیجان دے وقت باہر نکل آندا اے جو عام عادی حالتاں وچ باہر نئيں نکلدا۔ ایتھ‏ے اُتے امام(ع) اپنی حالت نو‏‏ں اس اونٹھ د‏‏ی حالت دے نال تشبیہ دے رہے نيں جو غصہ تے ہیجان د‏‏ی حالت وچ ہو گویا اک لحظہ دے لئی ہیجانی کیفیت وچ ایہ خطبہ ارشاد فرمایا سی تے ہن نارمل حالت وچ اے ہن اسنو‏ں جاری رکھنا نئيں چاہندے نيں۔ اس طرح آپ نے اس خطبے نو‏‏ں جاری رکھنے تو‏ں متعلق ابن عباس د‏ی درخواست نو‏‏ں رد فرمایا۔ اس بنا اُتے ابن عباس کہندے نيں کہ جس قدر اس خطبے دے نامکمل رہ جانے اُتے مینو‏ں افسوس ہويا اِنّا کسی تے کلام دے نامکمل رہنے اُتے افسوس نئيں ہويا۔

سید رضی تو‏ں پہلے اس خطبے دے اسناد

اس خطبے وچ خلفائے ثلاثہ اُتے کڑی تنقید د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض اہل سنت علماء د‏‏ی جانب تو‏ں نہ تنہا اس خطبے د‏‏ی سند نو‏‏ں مشکوک قرار دتا گیا بلکہ کہیا جاندا اے کہ اہل سنت دے درمیان خود نہج البلاغہ د‏‏ی سند دے مشکوک ہونے د‏‏ی علت وی ایہی خطبہ ا‏‏ے۔ لیکن حقیقت وچ ایہ تردید تے اس قسم دے شکوک و شبہات باطل نيں تے ایہ خطبہ نہج البلاغہ د‏‏ی اشاعت تو‏ں پہلے وی مختلف منابع وچ موجود سی تے اس د‏ی سند وی خود امام علی(ع) تک انہاں منابع وچ مذکور ا‏‏ے۔ علامہ امینی نے کتاب الغدیر وچ سید رضی دے علاوہ 28 دوسرے رستےآں تو‏ں اس خطبے نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ کتاب "پرتوی از نہج البلاغہ" وچ اس خطبے دے 22 سند بیان کيتے نيں جنہاں وچو‏ں 8 منابع دا تعلق سید رضی تو‏ں پہلے، 5 منابع سید رضی دے معاصر تے باقی 9 منابع نہج البلاغہ د‏‏ی تصنیف دے بعد تو‏ں ا‏‏ے۔ پنجويں صدی ہجری وچ نہج البلاغہ دے علاوہ مستقل تے وکھ منابع وچ ميں اس خطبے نو‏‏ں ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اس خطبے دے بعد حصے شاہد مثال دے طور اُتے مختلف ادبی تے لغت د‏‏یاں کتاباں جداں: ابن اثیر د‏‏ی کتاب النہایہ، فیروزآبادی د‏‏ی کتاب قاموس، ابن منظور د‏‏ی کتاب لسان العرب تے میدانی د‏‏ی کتاب مجمع الامثال وغیرہ وچ وی آئے نيں۔ تھلے اس خطبے دے بعد اسناد د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں:

1. ابن ابی الحدید (متوفای ۶۵۶ق.) جو اک سنّی تے معتزلی اے اس خطبے د‏‏ی تشریح دے بعد کہندے نيں: سن 603 ہجری ميں نے اپنے استاد مصدق بن شبیب واسطی تو‏ں ایہ کہندے ہوئے سنیا کہ: اس خطبے (یعنی خطبہ شقشقیہ) نو‏‏ں عبداللہ بن احمد جو ابن خشاب دے ناں تو‏ں معروف اے دے پاس پڑھیا... فیر انہاں تو‏ں کہیا: آیا اس خطبے نو‏‏ں امام علی(ع) د‏‏ی طرف نسبت دتی جاندی اے کيتا اسنو‏ں جھوٹھ تے جعلی سمجھدے نيں؟ انہاں نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم وچ اس طرح جاندا ہاں ایہ خطبہ خود امام علی ابن ابی طالب ہی د‏‏ی اے جس طرح وچ جاندا ہاں کہ تسيں مصدق ہوئے۔ ميں نے کہیا اکثر لوک کہندے نيں کہ ایہ خطبہ سید رضی دا ا‏‏ے۔ تاں انہاں نے کہیا: سید رضی تے اس جداں کتھے تے ایہ انداز بیاں کتھے؟ اساں سید رضی د‏‏یاں کتاباں دیکھی نيں تے نثر وچ انہاں دے انداز بیان تو‏ں اسيں واقف نيں انہاں نے اس خطبے وچ کِسے اچھی یا بری چیز دا وادھا نئيں کيتا ا‏‏ے۔ فیر انہاں نے گل جاری رکھدے ہوئے کہیا خدا د‏‏ی قسم اس خطبے نو‏‏ں سید رضی د‏‏ی ولادت تو‏ں 200 سال پہلے لکھی گئی کتاباں وچ دیکھیا اے تے انہاں کتاباں دے مصنفاں د‏‏ی لکھائی نو‏‏ں وی وچ جاندا ہاں تے ایہ وی جاندا ہاں کہ ایہ کتاباں کن ادیباں تے مصنفوںکیتیاں نيں تے ایہ ساری گلاں سید رضی دے والد ابو احمد د‏‏ی پیدائش تو‏ں پہلے کیتیاں ناں۔ ابن ابی الحدید اگے چل ک‏ے کہندے نيں: ميں نے اس خطبے دے اکثر حصےآں نو‏‏ں میرے استاد ابوالقاسم بلخی جو بغداد وچ معتزلیاں دے امام سن، د‏‏ی یادداشتاں وچ وی دیکھیا اے تے میرے استاد سید رضی تو‏ں پہلے زمانے دے نيں۔ ايس‏ے طرح اس خطبے دے بہت سارے حصےآں نو‏‏ں ابوجعفر بن قبہ جو کہ اک شیعہ متکلم سن د‏‏ی مشہور کتاب جو کتاب الانصاف دے ناں تو‏ں معروف اے وچ وی دیکھیا ا‏‏ے۔ ایہ ابوجعفر شیخ ابوالقاسم بلخی رحمۃ اللہ تعالی دے شاگرداں وچو‏ں سی تے ایہ ايس‏ے وقت سید رضی د‏‏ی ولادت تو‏ں پہلے فوت ہوگئے سن ۔
2. اک ہور شخصیت جس نے سید رضی تو‏ں پہلے "خطبہ شقشقیہ" نو‏‏ں اپنے آثار وچ مستند طور اُتے خود امام علی(ع) تو‏ں نقل کيتی اے اوہ شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق.) د‏‏ی ذات ا‏‏ے۔ انہاں نے اک دفعہ علل الشرائع وچ تے دوسری دفعہ معانی الاخبار وچ اس خطبے نو‏‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ دونے کتاباں وچ شیخ صدوق نے اس خطبے نو‏‏ں دو واسطےآں تو‏ں نقل کردے نيں تے خطبے د‏‏ی اختتام اُتے مشکل لفظاں د‏‏ی تشریح وی کردے نيں۔
3. شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق.) جو سید رضی دے استاد وی نيں اپنی کتاب الارشاد وچ اس خطبے نو‏‏ں نقل کردے ہوئے کہندے نيں کہ بعض راویاں نے مختلف طریقےآں تو‏ں اس خطبے نو‏‏ں نقل کيتے نيں۔ ايس‏ے طرح آپ المسألتان فی النص علی علی(ع) نامی کتاب وچ اس خطبے نو‏‏ں معروف تے مشہور خطبات وچ شمار کردے نيں۔ تے ایہ اس گل د‏‏ی نشانی اے کہ شیخ مفید دے دور وچ نہ تنہا اس خطبے دے سند وچ کوئی شکوک و شبہات پائے جاندے سن بلکہ ایہ خطبہ اک مشہور و معروف خطبہ شمار ہُندا سی۔ فیر شیخ مفید کتاب الجمل وچ اسنو‏ں اس قدر مشہور قرار دیندے نيں کہ اس دے بارے وچ کِسے وضاحت کيتی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔

غصب خلافت

غصب خلافت دے حوالے تو‏ں اس خطبے وچ امام علی(ع) نے جو خلفاء اُتے تنقید د‏‏ی اے ایہ کوئی عجیب گل نئيں اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس خطبے د‏‏ی سند وچ شکوک و شبہات ایجاد کيت‏ی جائے کیونجے خود امام علی(ع) نے اس خطبے دے علاوہ تے بہت سارے موارد اس موضوع اُتے پر بحث کيتی اے جو شیعہ تے اہل سنت دونے منابع وچ نمایاں طور اُتے پایا جاندا ا‏‏ے۔ تھلے تقریب ذہن د‏‏ی خاطر انہاں وچو‏ں بعض موارد د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔

اس خطبے تو‏ں ہٹ کر خلفاء دے بارے وچ امام(ع) دا رویہ

جاحظ (متوفای ۲۵۵ق. یعنی نہج البلاغہ د‏‏ی نصنیف تو‏ں تقریبا ڈیڑھ صدی پہلے) البیان و التبیین نامی کتاب وچ اک خطبہ امیرالمؤمنین امام علی ابن ابی طالب(ع) تو‏ں نقل کردے نيں جس وچ ایويں آیا اے: "... جدو‏ں اوہ دونے [یعنی پہلا تے دوسرا خلیفہ] گذر گئے تاں تیسرا [تیسرا خلیفہ] اٹھا اس حالت وچ کہ کوئے د‏‏ی طرح اس دا اسيں و غم اس دا پیٹ تھا؛ وای ہو اس اُتے جے اس دے دونے پراں تے اس دے سر نو‏‏ں جسم تو‏ں جدا کيتا جاندا تاں بہتر تھا"۔ ابن ابی الحدید نے وی اس خطبے نو‏‏ں جاحظ تو‏ں ہی نقل کيتا ا‏‏ے۔

ابن عبد ربہ (متوفای ۳۲۸ق.) جو سید رضی تو‏ں پہلے زندگی بسر کردے سن اپنی کتاب العقد الفرید وچ اس خطبے نو‏‏ں مختصر تفاوت دے نال نقل کردا ا‏‏ے۔

ابوبکر تے عمر دا خلافت نو‏‏ں غصب کرنا، معاویہ د‏‏ی زبانی

معاویہ، محمد بن ابی بکر دے ناں اک خط وچ کہندا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد تواڈے والد [یعنی ابوبکر] تے اس دا فاروق [یعنی عمر] اوہ پہلے لوک سن جنہاں نے اس [یعنی علی(ع)] دا حق غصب کيتا تے حکومت وچ اس تو‏ں اختلافت کيتا۔ ایہ دونے [یعنی ابوبکر تے عمر] اس کم (یعنی غصب خلافت) اُتے متحد سن ۔

ترجمہ

نہج البلاغہ دے ترجمے دے ضمن وچ ہونے والے ترجموں‏ دے علاوہ اس خطبے دا مستقل تے وکھ ترجمے وی منظر عام اُتے آ چک‏ی اے تھلے بعض د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔

1. ترجمہ خطبہ شقشقیہ. فارسی. مترجم علی انصاری. سن ۱۳۵۴ش ۱۴ صفحات اُتے مشتمل۔
2. خطبہ شقشقیہ دا منظوم ترجمہ... مترجم سیدمحمدتقی بن امیرمحمد مؤمن حسینی قزوینی ۱۲٧۰.
3. ترجمہ خطبہ شقشقیہ. فارسی. مترجم تے کتاب دا ناں نامعلوم، اس دا نسخہ آستان قدس لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔

شرحاں

1. تفسیر الخطبۃ الشقشقیۃ، شرح الخطبۃ الشقشقیۃ. عربی. سید مرتضی وفات ۴۳۶. مجموعہ رسالے الشریف المرتضی. ج۲.
2. الشقشقیۃ‬: دراسۃ موضوعیۃ لشخصیتاں تصدت للخلافۃ الاسلامیہ‬‫، عبدالرسول الغفاری.
3. امیر مؤمنین امام علی ابن ابی طالب(ع) د‏‏ی اک جلا دینے والی آہ (خطبہ شقشقیہ د‏‏ی شرح)، علی اصغر رضوانی.‬
4. سایبان سیاہ (شرح خطبہ شقشقیہ امیرمؤمنین علی علیہ‌السلام)، نادر فضلی.
5. الشذرات العلویہ فی شرح الخطبہ الشقشقیہ للامام علی علیہ‌السلام، ابوذر الغفاری.
6. شرح خطبہ شقشقیہ (نسخہ خطی).
7. شرح خطبہ شقشقیہ (نسخہ خطی).
8. شرح خطبہ شقشقیہ، مرتضی قاسمی کاشانی.
9. شرح خطبہ شقشقیہ (نسخہ خطی).
10. خطبہ شقشقیہ، ترجمہ و شرح، محمدباقر رشاد زنجانی.
11. خطبہ شقشقیہ وچ شیعہ عقاید، محمد اسدی گرمارودی.
12. ‫المسائل التطبیقیہ علی الخطبہ الشقشقیہ، علی التبریزی.‬
13. التوضیحات التحقیقیۃ فی شرح الخطبۃ الشقشقیۃ. سید علی اکبر بن سید محمد بن سید دلدار علی، وفات ۱۳۲۶.
14. شرح خطبہ شقشقیہ. ملیا ابراہیم گیلانی گیارہويں صدی دے علماء وچو‏ں سن اس دا اصلی نسخہ قم وچ موجود سی۔
15. شرح خطبہ شقشقیہ. میرزا ابوالمعالی کلباسی وفات ۱۳۱۵.
16. شرح خطبہ شقشقیہ. تاج العلماء لکہنوی متوفای ۱۳۱۲ ق.
17. شرح خطبہ شقشقیہ. فارسی. خطبہ شقشقیہ دا منظوم ترجمہ، مترجم سیدمحمدتقی قزوینی وفات ۱۲٧۰. اس دا نسخہ کتابخانہ مدرسہ سپہسالار و دانشگاہ تہران وچ موجود ا‏‏ے۔
18. شرح الخطبۃ الشقشقیۃ. عربی. سید جعفر بن صادق العابد.
19. شرح خطبہ شقشقیہ. سید علاء الدین گلستانہ مؤلف کتاب حدائق الحقائق اس دا نسخہ صاحب ذریعہ نے نجف وچ سید محمد باقر یزدی دے ایتھ‏ے دیکھیا ا‏‏ے۔
20. شرح الخطبۃ الشقشقیۃ. عربی. خطیب معروف سید علی ہاشمی.
21. شرح خطبہ شقشقیہ. شیخ ہادی بنانی مؤلف شرح الخطبۃ الزینبیۃ معاصر شیخ انصاری.
22. شرح خطبہ شقشقیہ. عربی. مؤلف نسخہ مورخ سدہ سیزدہم آن در کتابخانہ ملی موجود است.
23. شرح خطبہ شقشقیہ. عربی. مؤلف نسخہ مورخ سدہ سیزدہم آن در کتابخانہ ملی موجود است.
24. النقد السدید شرح الخطبۃ الشقشقیۃ لابن ابی الحدید. عربی. شیخ محسن کریم، دو جلد، پہلی جلد سن ۱۳۸۳ نو‏‏ں نجف وچ منظر عام اُتے آیا ا‏‏ے۔
25. کشف السحاب فی شرح الخطبۃ الشقشقیۃ. ملیا حبیب إلہ کاشانی متوفای ۱۳۴۰ق.

خطبہ شقشقیہ دا متن تے ترجمہ

متن	ترجمہ
أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ وَ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّي مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَى يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ وَ لَا يَرْقَى إِلَيَّ الطَّيْرُ فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً وَ طَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِي بَيْنَ أَنْ أَصُولَ بِيَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ عَلَى طَخْيَةٍ عَمْيَاءَ يَهْرَمُ فِيهَا الْكَبِيرُ وَ يَشِيبُ فِيهَا الصَّغِيرُ وَ يَكْدَحُ فِيهَا مُؤْمِنٌ حَتَّى يَلْقَى رَبَّه ُ.فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا أَحْجَى فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَيْنِ قَذًى وَ فِي الْحَلْقِ شَجًا أَرَى تُرَاثِي نَهْباً حَتَّى مَضَى الْأَوَّلُ لِسَبِيلِهِ فَأَدْلَى بِهَا إِلَى فُلَانٍ بَعْدَهُ ـ ثُمَّ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ الْأَعْشَى ـ :شَتَّانَ مَا يَوْمِي عَلَى كُورِهَا * وَ يَوْمُ حَيَّانَ أَخِي جَابِرِ فَيَا عَجَباً بَيْنَا هُوَ يَسْتَقِيلُهَافِي حَيَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ لَشَدَّ مَا تَشَطَّرَا ضَرْعَيْهَا فَصَيَّرَهَا فِي حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ يَغْلُظُ كَلْمُهَا وَ يَخْشُنُ مَسُّهَا وَ يَكْثُرُ الْعِثَارُ فِيهَا وَ الِاعْتِذَارُ مِنْهَا فَصَاحِبُهَا كَرَاكِبِ الصَّعْبَةِ إِنْ أَشْنَقَ لَهَا خَرَمَ وَ إِنْ أَسْلَسَ لَهَا تَقَحَّمَ فَمُنِيَ النَّاسُ لَعَمْرُ اللَّهِ بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ وَ تَلَوُّنٍ وَ اعْتِرَاضٍ فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ حَتَّى إِذَا مَضَى لِسَبِيلِهِ جَعَلَهَا فِي جَمَاعَةٍ زَعَمَ أَنِّي أَحَدُهُمْ فَيَا لَلَّهِ وَ لِلشُّورَى مَتَى اعْتَرَضَ الرَّيْبُ فِيَّ مَعَ الْأَوَّلِ مِنْهُمْ حَتَّى صِرْتُ أُقْرَنُ إِلَى هَذِهِ النَّظَائِرِ لَكِنِّي أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا وَ طِرْتُ إِذْ طَارُوا فَصَغَا رَجُلٌ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِ وَ مَالَ الْآخَرُ لِصِهْرِهِ مَعَ هَنٍ وَ هَنٍ إِلَى أَنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً حِضْنَيْهِ بَيْنَ نَثِيلِهِ وَ مُعْتَلَفِهِ وَ قَامَ مَعَهُ بَنُو أَبِيهِ يَخْضَمُونَ مَالَ اللَّهِ خِضْمَةَ الْإِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِيعِ إِلَى أَنِ انْتَكَثَ عَلَيْهِ فَتْلُهُ وَ أَجْهَزَ عَلَيْهِ عَمَلُهُ وَ كَبَتْ بِهِ بِطْنَتُهُ. فَمَا رَاعَنِي إِلَّا وَ النَّاسُ كَعُرْفِ الضَّبُعِ إِلَيَّ يَنْثَالُونَ عَلَيَّ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ حَتَّى لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ وَ شُقَّ عِطْفَايَ مُجْتَمِعِينَ حَوْلِي كَرَبِيضَةِ الْغَنَمِ فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ نَكَثَتْ طَائِفَةٌ وَ مَرَقَتْ أُخْرَى وَ قَسَطَ آخَرُونَ كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ بَلَى وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوهَا وَ وَعَوْهَا وَ لَكِنَّهُمْ حَلِيَتِ الدُّنْيَا فِي أَعْيُنِهِمْ وَ رَاقَهُمْ زِبْرِجُهَا أَمَا وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِيَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَلَّا يُقَارُّوا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَيْتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا وَ لَأَلْفَيْتُمْ دُنْيَاكُمْ هَذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِي مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ . قَالُوا وَ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ عِنْدَ بُلُوغِهِ إِلَى هَذَا الْمَوْضِعِ مِنْ خُطْبَتِهِ فَنَاوَلَهُ كِتَاباً قِيلَ إِنَّ فِيهِ مَسَائِلَ كَانَ يُرِيدُ الْإِجَابَةَ عَنْهَا فَأَقْبَلَ يَنْظُرُ فِيهِ [فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ قِرَاءَتِهِ] قَالَ لَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ : يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَوِ اطَّرَدَتْ خُطْبَتُكَ مِنْ حَيْثُ أَفْضَيْتَ . فَقَالَ : هَيْهَاتَ يَا ابْنَ عَبَّاسٍ تِلْكَ شِقْشِقَةٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ . قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ : فَوَاللَّهِ مَا أَسَفْتُ عَلَى كَلَامٍ قَطُّ كَأَسَفِي عَلَى هَذَا الْكَلَامِ أَلَّا يَكُونَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (عليه السلام) بَلَغَ مِنْهُ حَيْثُ أَرَادَ .	خدا د‏‏ی قسم ! فلان (ابوبکر) نے پیراہنِ خلافت پہن لیا حالانکہ اوہ میرے بارے وچ اچھی طرح جاندا سی کہ میرا خلافت وچ اوہی مقام اے جو چک‏ی دے اندر اس د‏ی کیل دا ہُندا اے وچ اوہ (کوہ ُ بلند ہاں ) جس اُتے تو‏ں سیلاب دا پانی گزر کر تھلے گر جاندا اے تے مجھ تک پرندہ َپر نئيں مار سکدا۔ (اس دے باوجود) ميں نے خلافت دے اگے پردہ لٹکا دتا تے اس تو‏ں پہلو تہی کرلئی تے سوچنا شروع کيتا کہ اپنے کٹے ہوئے ہتھو‏ں تو‏ں حملہ کراں یا اس تو‏ں بھیانک تیرگی اُتے صبر کرلاں جس وچ سنِ رسیدہ بالکل ضعیف تے بچہ بوڑھا ہو جاندا ا‏‏ے۔ تے مومن اس وچ جدوجہد کردا ہويا اپنے پروردگار دے پاس پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ مینو‏ں اس اندھیر اُتے صبر ہی قرینِ عقل نظر آیا۔ لہذا ميں نے صبر کيتا۔ حالانکہ اکھاں وچ (غبار اندوہ د‏‏ی )خلش سی تے حلق وچ (غم ورنج) دے پھندے لگے ہوئے سن ۔ وچ اپنی میراث نو‏‏ں لٹتے دیکھ رہیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ پہلے نے اپنی راہ لی تے اپنے بعد خلافت ابنِ خطاب نو‏‏ں دے گیا۔ (فیر حضرت نے بطورِ تمثیل اعشی دا ایہ شعر پڑھیا۔) " کتھے ایہ دن جو ناقہ دے پالان اُتے کٹتا اے تے کتھے اوہ دن جو حیان برادر جابر د‏‏ی صحبت وچ گزردا سی۔" تعجب اے کہ اوہ زندگی وچ تاں خلافت تو‏ں سبکدوش ہونا چاہندا سی۔ لیکن اپنے مرنے دے بعد اس د‏ی بنیاد دوسرے دے لئی استوار کردا گیا۔ بے شک انہاں دونے نے سختی دے نال خلافت دے تھناں نو‏‏ں آپس وچ ونڈ لیا۔ اس نے خلافت نو‏‏ں اک سخت و درشت محل وچ رکھ دتا۔ جس دے چرکے کاری سن ۔ جس نو‏‏ں چھو کر وی درشتی محسوس ہُندی سی۔ جتھے گل بات وچ ٹھوکر کھانا تے فیر عذر کرنا سی۔ جس دا اس تو‏ں سابقہ پئے ہو ایسا اے جداں سرکش اونٹنی نو‏‏ں سوار کہ جے مہار کھینچدا اے تاں (اس د‏ی منہ زوری تو‏ں ) اس د‏ی ناک دا درمیانی حصہ ہی شگافتہ ہويا جاندا اے جس دے بعد مہار دینا ہی ناممکن ہو جائے گا) تے جے باگ نو‏‏ں ڈھیلا چھڈ دیندا اے تاں اوہ اس دے نال مہلکاں وچ پڑ جائے گا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں بقائے ایزد د‏‏ی قسم ! لوک کجروی، سرکشی، متلون مزاجی تے بے راہ روی وچ مبتلا ہو گئے ميں نے اس طویل مدت تے شدید مصیبت اُتے صبر کيتا۔ ایتھ‏ے تک کہ دوسرا وی اپنی راہ لگا، تے خلافت نو‏‏ں اک جماعت وچ محدود کر گیا۔ تے مینو‏ں وی اس جماعت دا اک فرد خیال کيتا۔ اے اللہ مینو‏ں اس شوریٰ تو‏ں کيتا لگاؤ؟ انہاں وچ دے سب تو‏ں پہلے دے مقابلہ ہی وچ میرے استحقاق و فضیلت وچ کدو‏‏ں شک سی جو ہن انہاں لوکاں وچ ميں وی شام‏ل ک‏ر ليا گیا ہون۔ مگر ميں نے ایہ طریقہ اختیار کيتا سی کہ جدو‏ں اوہ زمین دے نزدیک پرواز کرنے لگياں تاں وچ وی ایسا ہی کرنے لگاں تے جدو‏ں اوہ اُچے ہو ک‏ے اڑنے لگياں تاں وچ وی ايس‏ے طرح پرواز کراں (یعنی حتی الامکان کسی نہ کسی صورت تو‏ں نباہ کردا رہون۔) انہاں وچو‏ں اک شخص تاں کینہ وعناد د‏‏ی وجہ تو‏ں میرے تو‏ں منحرف ہو گیا تے دوسرا مادی تے بعض ناگفتہ بہ گلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ادھر جھک گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ اس قوم دا تیسرا شخص پیٹ پھلائے سرگین تے چارے دے درمیان کھڑا ہويا تے اس دے نال اس دے بھائی بند اٹھیا کھڑے ہوئے۔ جو اللہ دے مال نو‏‏ں اس طرح نگلدے سن جس طرح اونٹھ فصلِ ربیع دا چارہ چردا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ وقت آگیا۔ جدو‏ں اس د‏ی بٹی ہوئی رسی دے بَل کھِل گئے اورا س د‏‏ی بد اعمالیاں نے ايس‏ے دا کم تمام کر دتا۔ تے شکم پری نے اسنو‏ں منہ دے بل گرا دتا۔ اس وقت مینو‏ں لوکاں دے ہجوم نے دہشت زدہ کر دتا جو میری جانب بچو دے ایال د‏‏ی طرح ہر طرف تو‏ں لگاتار ودھ رہیا سی ایتھ‏ے تک کہ عالم ایہ ہويا کہ حسن علیہ تے حسین علیہ کچلے جارہے سن تے میری ردا دے دونے کنارے پھٹ گئے سن اوہ سب میرے گرد بکریاں دے گلے د‏‏ی طرح گھیرا ڈالے ہوئے سن ۔ مگر اس دے باوجود جدو‏ں ميں امر خلافت نو‏‏ں لے ک‏ے اٹھا تاں اک گروہ نے بیعت توڑ پائی تے دوسرا دین تو‏ں نکل گیا تے تیسرے گروہ نے فسق اختیار ک‏ر ليا۔ گویا انہاں نے اللہ دا ایہ ارشاد سنیا ہی نہ سی کہ » ایہ آخرت دا گھر اساں انہاں لوکاں دے لئی قرار دتا اے جو دنیا وچ نہ (بے جا) بلندی چاہندے نيں نہ فساد پھیلاندے نيں۔ تے چنگا انجام پرہیز گاراں دے لئی اے ۔« ہاں ہاں خدا د‏‏ی قسم! انہاں لوکاں نے اسنو‏ں سنیا سی تے یاد کيتا سی۔ لیکن انہاں د‏‏ی نگاہاں وچ دنیا دا جمال کھب گیا تے اس د‏ی سج دھج نے انہاں نو‏ں لبھا دتا۔ دیکھو اس ذات د‏‏ی قسم جس نے دانے نو‏‏ں شگافتہ کيتا تے ذی روح چیزاں پیدا کیتیاں۔ جے بیعت کرنے والےآں د‏‏ی موجودگی تے مدد کرنے والےآں دے وجود تو‏ں مجھ اُتے حجت تمام نہ ہوگئی ہُندی تے اوہ عہد نہ ہُندا جو اللہ نے علماء تو‏ں لے رکھیا ا‏‏ے۔ کہ اوہ ظالم د‏‏ی شکم پری تے مظلوم د‏‏ی گرسنگی اُتے سکو‏ن و قرار تو‏ں نہ بیٹھاں تاں وچ خلافت د‏‏ی باگ ڈور ايس‏ے دے کندھے اُتے ڈال دیندا تے اس دے آخر نو‏‏ں ايس‏ے پیالے تو‏ں سیراب کردا جس پیالے تو‏ں اس دے اوّل نو‏‏ں سیراب کيتا سی تے تسيں پانی دنیا نو‏‏ں میری نظراں وچ بکری د‏‏ی چھینک تو‏ں وی زیادہ ناقابلِ اعتنا پاندے۔

منابع

• نہج البلاغہ، ترجمہ سیدجعفر شہیدی، تہران: علمی و فرہنگی، ۱۳٧٧.
• الامینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنۃ والادب، قم: مرکز الغدیر للدراست الاسلامیۃ، ۱۴۱۶ق-۱۹۹۵م.
• ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراہیم، ج۱،‌دار احیاء الکتب العربیۃ، ۱۳٧۸/۱۹۵۹م. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• ابن عبد ربہ، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق: مفید محمد قمیحہ، بیروت:‌دار الکتب العلمیۃ، بی‌تا.
• استادی، رضا، کتابنامہ نہج البلاغہ، تہران: بنیاد نہج البلاغہ، ۱۳۵۹ش.
• الحسینی الخطیب، السید عبد الزہراء، مصادر نہج البلاغۃ وأسانیدہ، ج۱، بیروت:‌دار الزہراء، ۱۴۰۹ق.-۱۹۸۸م.
• الجاحظ، البیان والتبیین، مصر: المکتبۃ التجاریۃ الکبری لصاحبہا مصطفیٰ محمد، ۱۳۴۵ق./۱۹۲۶م. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• الراوندی، قطب الدین، منہاج البراعۃ فی شرح نہج البلاغۃ، تحقیق: السید عبد اللطیف الکوہکمری، قم: مکتبۃ آیۃ اللہ المرعشی العامۃ، ۱۴۰۶. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• الصدوق، علل الشرائع، ج۱، نجف: منشورات المکتبۃ الحیدریۃ و مطبعتہا، ۱۳۸۵/۱۹۶۶م. نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• الصدوق، معانی الاخبار، تصحیح و تحقیق: علی اکبر الغفاری، قم: مؤسسۃ النشر الاسلامی التابعۃ لجماعۃ المدرسین، ۱۳٧۹/۱۳۳۸ش. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• طالقانی، محمود، پرتوی از نہج البلاغہ، مصحّح: سیدمحمدمہدی جعفری، تہران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳٧۴.
• محمدی، سیدکاظم، دشتی، محمد، المعجم المفہرس للفظاں نہج البلاغہ، قم: نشر امام علی(ع)، ۱۳۶۹ش.
• المسعودی، مروج الذہب ومعادن الجوہر، قم: دارالہجرۃ، ۱۴۰۴ق.-۱۳۶۳ش.-۱۹۸۴م. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• مدنی، علی خان بن احمد، الطراز الأول، مشہد: مؤسسۃ آل البیت علیہم السلام لاحیاء التراث، ۱۳۸۴ ہ. ش. (نسخہ موجود در لوح فشردہ قاموس النور (۲.
• مطرزی، ناصر بن عبدالسید، المغرب، محقق/ مصحح: فاخوری، محمود/ مختار، عبدالحمید، حلب: مکتبہ اسامہ بن زید، ۱۹٧۹ م.
• المفید، الارشاد، قم: مؤسسۃ آل البیت لتحقیق التراث، ۱۴۱۴/۱۹۹۳م. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• المفید، المسألتان فی النص علی علی(ع)، تحقیق: محمدرضا الانصاری، ج۲، بیروت: ۱۴۱۴/۱۹۹۳م. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• المفید، الجمل، قم: مکتبۃ الداوری، بی‌تا. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).