خراسان دی اسلامی فتح

خراسان د‏‏ی مسلماناں د‏‏ی فتح خلافت راشدین دے درمیان ساسانی سلطنت دے خلاف شدید جنگ دا آخری مرحلہ سی۔

پس منظر

۶۴۲ وچ ساسانی سلطنت تقریباً تباہ ہو چک‏ی سی تے فارس دے تقریباً تمام حصے فتح کر لئی گئے سن، سوائے خراسان دے کچھ حصےآں کے، جو حالے تک ساسانیاں دے قبضے وچ سن ۔ خراسان ساسانی سلطنت دا دوسرا وڈا صوبہ سی۔ ایہ ہن شمال مشرقی ایران ، افغانستان تے ترکمانستان تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ اس دا راجگڑھ بلخ سی جو موجودہ شمالی افغانستان وچ واقع ا‏‏ے۔ ۶۵۱ وچ جدو‏ں یزدگرد III نو‏‏ں مرو دے مرزبان یا منتظم مہو سوری نے قتل کر دتا، تبرستان پر بعد وچ مسلما‏ن عرباں نے حملہ کر دتا۔

راشدین تے اموی دور وچ

فتح دا آغاز

آکسس دریا

خراسان نو‏‏ں فتح کرنے دا مشن احنف ابن قیس تے عبداللہ ابن عامر نو‏‏ں سونپیا گیا سی۔ عبداللہ نے فارس تو‏ں کوچ کيتا تے ری دے راستے اک مختصر تے کم کثرت والا راستہ اختیار کيتا۔ اس دے بعد احناف نے شمال تو‏ں براہ راست مرو د‏‏ی طرف کوچ کيتا جو موجودہ ترکمانستان وچ ا‏‏ے۔ مرو خراسان دا راجگڑھ سی تے ایتھ‏ے یزدگرد سوم نے اپنا دربار لگایا۔ مسلماناں د‏‏ی پیش قدمی دا سن کر یزدگرد سوم بلخ د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ مرو وچ کوئی مزاحمت نئيں کيت‏‏ی گئی تے مسلماناں نے بغیر لڑائی دے خراسان دے راجگڑھ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

فتح دا دوسرا مرحلہ

فرخزاد ، یزدگرد دا سابق وزیر، تے طبرستان دا حکمران، گل گوبارا د‏‏ی مدد تو‏ں عرباں نو‏‏ں پسپا کرنے تے انہاں دے نال معاہدہ کرنے وچ کامیاب ہويا۔ اس دے بعد عرباں نے خراسان اُتے حملہ کيتا تے طوس دے کنارنگ دے نال کنادبک دا معاہدہ کيتا۔ معاہدے وچ کنادبک نے طوس وچ اپنے علاقےآں دے کنٹرول وچ رہندے ہوئے ہتھیار سُٹن تے مسلم افواج د‏‏ی مدد کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ عبداللہ تے کنادبک نے کنارنگیان خاندان نو‏‏ں شکست دینے دے بعد نیشاپور نو‏‏ں فتح کيتا۔

فتح دا آخری مرحلہ

اک تجربہ کار فوجی کمانڈر، احنف بن قیس ، نو‏‏ں عمر نے خراسان د‏‏ی فتح دے لئی مقرر کيتا سی، جو اس وقت دے بیشتر شمال مشرقی ایران ، افغانستان تے ترکمانستان اُتے مشتمل سی۔ مسلماناں د‏‏ی پیش قدمی دا سن کر یزدگرد سوم بلخ د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ مرو وچ کوئی مزاحمت نئيں کيت‏‏ی گئی تے مسلماناں نے بغیر لڑائی دے خراسان دے راجگڑھ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد، بعض اوقات عمر د‏‏ی وفات دے بعد احناف نو‏‏ں عبداللہ ابن عامر نے قزستان تے ہرات سمیت بوہت سارے بغاوت کرنے والے علاقےآں نو‏‏ں پرسکو‏ن کرنے دے لئی دوبارہ مقرر کيتا سی۔

دوبارہ فتح کرنا

۶۵۴ وچ ، بادغیس د‏‏ی جنگ کیرن خاندان تے انہاں دے ہفتالی اتحادیاں دے درمیان عبداللہ بن عامر د‏‏ی قیادت وچ خلافت راشدین دے خلاف ہوئی۔ ایہ معرکہ ایران د‏‏ی سرزمین وچ فتح راشدین دا پہلا مرحلہ مکمل ہويا۔ ابتدائی عرب ناکامیاں تے خراسان اُتے ترگیش دے حملے دے باوجود، اسد بن عبداللہ القسری نے خراسان د‏‏ی جنگ وچ خگان نو‏‏ں ذا‏تی طور اُتے شکست دینے تے ترک فوج نو‏‏ں واپس کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ بعد وچ اسد د‏‏ی موت دے چند ماہ بعد، ایہ کامیابی وسطی ایشیا وچ مسلم حکمرانی نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ اہ‏م کردار ادا کردی سی، کیونجے خگن دے وقار نو‏‏ں لگنے والے دھچکے دے بعد جلد ہی اس دے قتل تے ترک اقتدار دا خاتمہ ہويا۔ اس دے نال ہی، مقامی آبادی دے لئی اسد د‏‏ی مفاہمت د‏‏ی پالیسی نے مسلم حکمرانی کيت‏ی حتمی قبولیت تے وسطی ایشیا د‏‏ی اسلامائزیشن د‏‏ی بنیاد رکھی۔

۷۲۴ وچ ، ہشام بن عبد الملک (۷۲۴-۷۴۳) دے تخت اُتے براجمان ہونے دے فوراً بعد، اسد دے بھائی خالد القصری نو‏‏ں عراق دے گورنر دے اہ‏م عہدے اُتے مقرر کيتا گیا، جس د‏‏ی ذمہ داری پورے اسلامی مشرق د‏‏ی سی، جو اس نے ۷۳۸ تک برقرار رکھیا۔ خالد نے بدلے وچ اسد نو‏‏ں خراسان دا گورنر نامزد کيتا۔ اس طرح دونے بھائی پیٹریشیا کرون دے مطابق، "مروانید دور دے سب تو‏ں نمایاں آدمیاں وچو‏ں" بن گئے۔ خراسان وچ اسد د‏‏ی آمد نے صوبے نو‏‏ں خطرے وچ ڈال دتا: اس دے پیشرو، مسلم ابن سعید الکلبی ، نے حالے فرغانہ دے خلاف مہم د‏‏ی کوشش کيتی سی تے اسنو‏ں اک وڈی شکست دا سامنا کرنا پيا، جسنو‏ں " پیاس دا دن " کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ، ترگیش ترکاں تے ماوراء النہر د‏‏ی صغدیان سلطنتاں دے ہتھو‏ں جو مسلم حکمرانی دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے سن ۔

مسلماناں د‏‏ی فتوحات دے ابتدائی دناں تو‏ں ہی، عرب فوجاں نو‏‏ں انفرادی قبیلے یا قبائلی کنفیڈریشنز ( بطون یا 'اشعیر ) تو‏ں تیار کردہ رجمنٹاں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ اس حقیقت دے باوجود کہ انہاں گروہاں وچو‏ں بوہت سارے حالیہ تخلیقات سن، جو کسی مشترکہ نسب دے بجائے فوجی کارکردگی د‏‏ی وجہ تو‏ں بنائے گئے سن، انہاں نے جلد ہی اک مضبوط تے وکھ شناخت تیار کر لئی۔ اموی دور دے آغاز تک، ایہ نظام ہمیشہ تو‏ں وڈے سپر گروپس د‏‏ی تشکیل د‏‏ی طرف بڑھدا گیا، جس دا اختتام دو سپر گروپاں وچ ہويا: شمالی عرب مداری یا قیس ، تے جنوبی عرب یا "یمنیاں" ( یمن ) دا غلبہ۔ ازد تے ربیعہ قبیلے د‏‏ی طرف تو‏ں ۸واں صدی تک، ایہ تقسیم پوری خلافت وچ مضبوطی تو‏ں قائم ہو چک‏ی سی تے مسلسل اندرونی عدم استحکا‏م دا باعث بنی سی، کیونجے دو گروہاں نے جوہر وچ دو حریف سیاسی جماعتاں تشکیل دتی سی، جو اقتدار دے لئی لڑ رہے سن تے اک دوسرے تو‏ں شدید نفرت د‏‏ی وجہ تو‏ں وکھ ہو گئے سن ۔ ہشام بن عبد الملک دے دور حکومت وچ ، اموی حکومت نے مداریاں نو‏‏ں خراسان وچ گورنر مقرر کیا، سوائے اسعد بن عبداللہ القصری دے دور ۷۳۵-۷۳۸ کے۔ نصر د‏‏ی تقرری اسد د‏‏ی موت دے چار ماہ بعد ہوئی۔ عبوری طور پر، ذرائع مختلف طور اُتے رپورٹ کردے نيں کہ اس صوبے نو‏‏ں یا تاں شامی جنرل جعفر بن حنظلہ البحرانی چلا رہے سن یا اسد دے لیفٹیننٹ جودے الکرمانی دے ذریعے۔ بہر حال، ذرائع اس گل اُتے متفق نيں کہ الکرمانی اس وقت خراسان وچ سب تو‏ں نمایاں شخص دے طور اُتے کھڑا سی تے اسنو‏ں گورنر دے لئی واضح انتخاب ہونا چاہیے سی۔ اس د‏ی یمنی جڑاں (وہ خراسان وچ ازد دا رہنما سی) پر، اسنو‏ں خلیفہ دے لئی ناگوار بنا دتا۔

اموی دور وچ فتح

جب فارس اُتے راشدین دے قبضے دے پنج سال مکمل ہوئے تے تقریباً تمام فارس دے علاقے عرباں دے قبضے وچ آگئے تاں اس نے خلافت دے لئی وی ناگزیر مسائل پیدا کردتے۔ افغان علاقےآں وچ صدیاں تک قبائلی مزاحمت دا سلسلہ جاری رہیا۔ ستويں صدی دے دوران، عرب فوجاں نے خراسان تو‏ں افغانستان دے علاقے وچ قدم رکھیا۔ دوسرا مسئلہ فارس اُتے مسلماناں د‏‏ی فتح دے نتیجے وچ سی، مسلما‏ن ٹرانسکسیانا شہر د‏‏یاں ریاستاں دے پڑوسی بن گئے۔ بھانويں ماوراء النہر نو‏‏ں ڈھیلے طریقے تو‏ں متعین "ترکستان" خطے وچ شام‏ل کيتا گیا سی، لیکن صرف ماوراء النہر د‏‏ی حکمران اشرافیہ جزوی طور اُتے ترک نژاد سی جدو‏ں کہ مقامی آبادی زیادہ تر مقامی ایرانی آبادی دا متنوع مرکب سی۔ جداں کہ عرب ساسانی فارسی سلطنت د‏‏ی فتح دے بعد ماوراء النہر پہنچے، مقامی ایرانی-ترک تے عرب فوجاں ماوراء النہر دے شاہراہ ریشم دے شہراں دے کنٹرول اُتے آپس وچ لڑ پڑاں۔ خاص طور پر، سلوک د‏‏ی قیادت وچ ترگیش، تے برجک د‏‏ی قیادت وچ خزر اپنے عرب پڑوسیاں دے نال اس اقتصادی لحاظ تو‏ں اہ‏م خطہ نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی جھڑپ ہوئے۔ دو قابل ذکر اموی جرنیلاں، قتیبہ ابن مسلم تے نصر ابن سیار نے حتمی فتح وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ جولائ‏ی ۷۳۸ وچ ، ۷۴ سال د‏‏ی عمر وچ ، نصر نو‏‏ں خراسان دا گورنر مقرر کيتا گیا۔ اپنی عمر دے باوجود، اوہ اپنے فوجی ریکارڈ، خراسان دے امور دے بارے وچ انہاں دے علم تے اک سیاستدان دے طور اُتے انہاں د‏‏ی صلاحیتاں دے باعث وڈے پیمانے اُتے عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا سی۔ جولیس ولہاؤزن نے انہاں دے بارے وچ لکھیا کہ "اس د‏ی عمر نے انہاں دے دماغ د‏‏ی تازگی نو‏‏ں متاثر نئيں کیا، جداں کہ نہ صرف اس دے اعمال تو‏ں، بلکہ انہاں آیات تو‏ں وی ثابت ہُندا اے جنہاں وچ اس نے اپنی زندگی دے آخری وقت تک اپنے جذبات دا اظہار کیا"۔ پر، اس وقت دے ماحول وچ ، انہاں د‏‏ی نامزدگی انہاں د‏‏ی ذا‏تی خصوصیات تو‏ں زیادہ انہاں د‏‏ی مناسب قبائلی وابستگی د‏‏ی وجہ تو‏ں سی۔ ماوراء النہر دے مسائل نو‏‏ں حل کيتا جا سکدا سی، حالانکہ اموی زوال پذیر سی تے اس د‏ی جگہ عباسیاں نے لے لی سی۔

عباسی دور وچ

اموی مرحوم دے نال وسیع پیمانے اُتے عدم اطمینان دا فائدہ ابو مسلم نے اٹھایا، جو مشرقی صوبہ خراسان وچ کم کردا سی۔ ایہ صوبہ ایرانی دنیا دا حصہ سی جسنو‏ں مسلماناں د‏‏ی فتح دے بعد اموی خاندان د‏‏ی جگہ لینے دے ارادے دے نال عرب قبیلے نے بہت زیادہ نوآبادیات بنایا سی جو کہ بلیک اسٹینڈرڈ دے نشان دے تحت کامیاب ثابت ہويا ا‏‏ے۔ جدو‏ں مرو وچ سرکاری طور اُتے دشمنی شروع ہوئی تاں تقریباً ۱۰٬۰۰۰ فوجی ابو مسلم د‏‏ی کمان وچ سن ۔

میراث

ہور فتح

۱۰واں صدی دے وسط وچ ایرانی خانداناں دا نقشہ

عباسیاں دے خراسان اُتے قبضہ کرنے دے بعد، مسلم خاندان تے جاگیردار سلطنتاں د‏‏ی مختلف نويں نسلاں ابھر رہی سی تے اس نے مشرق د‏‏ی طرف مسلماناں د‏‏ی فتح د‏‏ی دوسری لہر جاری رکھی۔ سب تو‏ں پہلے اسنو‏ں عباسیاں نے سفاریڈس د‏‏ی حکمرانی اتھارٹی دے تحت دتا سی، جو سیستان نال تعلق رکھنے والا اک مسلم فارسی خاندان سی جس نے مشرقی ایران کے کچھ حصےآں اُتے حکومت کیت‏‏ی، خراسان ، افغانستان تے بلوچستان ۸۶۱ تو‏ں ۱۰۰۳ تک۔ خاندان، فارسی نژاد، یعقوب بن لیث الصفر نے قائم کيتا سی، جو سیستان دے رہنے والے تے اک مقامی عیار سن ، جنہاں نے اک مقامی عیار دے طور اُتے کم کيتا۔ جنگی سردار بننے تو‏ں پہلے تانبا بنانے والا ۔ اس نے سیستان دے علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ایران تے افغانستان دے نال نال پاکستان، تاجکستان تے ازبکستان دے کچھ حصےآں نو‏‏ں فتح کرنا شروع کر دتا۔

غزنوید سلطنت، خلافت عباسیہ د‏‏ی اک بالادست سلطنت

۹۰۱ وچ ، عمرو صفاری نو‏‏ں بلخ د‏‏ی جنگ وچ فارسی سامانیاں دے ہتھو‏ں شکست ہوئی، جس نے سفاری خاندان نو‏‏ں سیستان وچ اک چھوٹا جہا حصہ بنا دتا۔

۱۰۰۲ وچ ، اپنے والد د‏‏ی فوج تے علاقہ وراثت وچ ملنے دے بعد، غزنی دے محمود نے سیستان اُتے حملہ کیا، خلف اول دا تختہ الٹ دتا تے آخر کار سفاری خاندان دا خاتمہ کیا، اس طرح اس نے اپنی خود مختار سلطنت، غزنوی سلطنت د‏‏ی تشکیل د‏‏ی اس طرح مسلماناں د‏‏ی سرزمین تک فتوحات د‏‏ی توسیع دا نشان لگا۔ اس دے ہتھ تو‏ں افغانستان تے بھارت ۔ بنو امیہ دے دور حکومت وچ کئی دہائیاں پہلے سدھ اُتے محمد بن قاسم د‏‏ی فتح دے بعد مشرق بعید تک مسلماناں د‏‏ی فتح دا دوسرا راستہ قائم کرنا۔

ڈاسپورا

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: [[]]  اور جنگ تالاس
فتح دے بعد بصرہ تو‏ں خراسان د‏‏ی طرف ۵۰٬۰۰۰ عرب خانداناں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے ہجرت دا ریکارڈ ا‏‏ے۔ اس خطے نو‏‏ں 'دوسرا عرب' یا 'بصرہ د‏‏ی کالونی' سمجھیا جاندا سی۔

ڈو ہوان ، اک چینی سفر نامہ نگار جسنو‏ں تالاس وچ پھڑیا گیا سی، بغداد لیایا گیا تے خلافت دا دورہ کيتا۔ اس نے مشاہدہ کيتا کہ مرو، خراسان وچ عرب تے فارسی مخلوط ارتکاز وچ رہندے سن ۔

ہور ویکھو

• ایران د‏‏ی اسلامائزیشن
• افغانستان وچ عرباں د‏‏ی تریخ
• ایران د‏‏ی تریخ
• ایران د‏‏ی عسکری تریخ
• عبداللہ بن عامر

نوٹس