بلوچستان بدامنی

Insurgency in Balochistan
تاریخ 1948 – present (76 سال) Main incidents: 1948, 1958–59, 1963–69, 1973–77, 2004–2012, 2012–present (low-level insurgency) مقام بلوچستان حیثیت Ongoing low-level insurgency, political violence largely subdued; talks underway
محارب
پاکستان Pakistan Army Inter-Services Intelligence Military Intelligence of Pakistan Frontier Corps ایران Imperial Army (until 1979) IRGC (since 1980) Border Guard (since 2000)	Baloch separatist groups BLA BRA BLF UBA LeB BLUF BSO (Azad) Supported by: عراق (1970s) بھارت (alleged) سوویت یونین (alleged, until 1988) Democratic Republic of Afghanistan (until 1992) Sectarian groups Jundallah Jaish ul-Adl Jundallah al-Qaeda Lashkar-e-Jhangvi Sipah-e-Sahaba Supported by:
کمانڈر اور رہنما
Liaquat Ali Khan (1949–1951) Ayub Khan (1958–1969) Zulfikar Ali Bhutto (1971–1973) Tikka Khan (1988–1990) Rahimuddin Khan (1979–1988) Pervez Musharraf (2001–2008) Ashfaq Parvez Kayani (2007–2013) Raheel Shareef (2013–present) Mohammad Reza Pahlavi (1948–1979) Ruhollah Khomeini (1979–1989) Ali Khamenei (1989–present)	Karim Khanسانچہ:POW Nowroz Khanسانچہ:POW Khair Bakhsh Marri  ⚔ Balach Marri  ⚔ Brahamdagh Bugti Allah Nazar Baloch Javed Mengal Dad Shah  ⚔ Abdolmalek Rigi  ⚔ Abdolhamid Rigi  ⚔ Muhammad Dhahir Baluch
طاقت
Pakistan Pakistan Army: 50,000 Frontier Corps: 50,000	BLA: 10,000 Jundallah: 700 -2,000
ہلاکتیں اور نقصانات
Pakistani security forces 1973–1977: 3,000–3,300 killed 2006–2009: 303+ killed 2011-2018: 854+ killed Iran 164 killed (security forces and civilians)	Baloch fighters 1973–1977 5,300 killed 2006–2009: 380+ killed 2011-2018: 1,076+ killed ----
~6,000 civilians killed in Pakistan (1973–1977) 1,628+ civilians killed in Pakistan (2004–2009) 2,985+ civilians killed in Pakistan (2011-2018) ~4,500 arrested (2004–2005) ~140,000 displaced (2004–2005) 3 Chinese engineers killed 4 kidnapped 5 oil tankers damaged

بلوچستان دا مسئلہ 1947 وچ آزادی ملدے سار ہی شروع ہو گئی سی۔ ایہہ پاکستان دا سبھ توں وڈا صوبہ اے۔ اس دا کل رقبہ 347190مربع کلومیٹر اے۔ پاکستان دی 44% دھرتی اس دے قبضے ہیٹھ اے۔ پر اس دی آبادی بہت ہی گھٹ (13162222) اے۔ ایہہ پاکستان دی کل آبادی دا صرف 15% اے۔ اس پچھڑے ہوئے نیم ماروتھلی صوبے دیاں حداں ایران، افغانستان اتے عرب سمندر نال لگدیاں ہن۔ اتھوں سوئی دے مقام توں ملن والی قدرتی گیس (سوئی گیس) دی سپلائی پاکستان دے گھر گھر وچ ہندی اے۔ اس دا راجگڑھ کوئٹہ سلیمان پہاڑاں وچ بہت ہی رمنیک ٹھنڈھی پہاڑی سیرگاہ اے۔

مارے گئے لوک

بلوچستان وچ ہن تک 20000 دے قریب باغی اتے عامَ شہری مارے جا چکے ہن اتے ڈیڈھ لکھ دے قریب بے گھر ہو چکے ہن۔ ہزاراں بلوچ فوج اتے پولیس نے غائب کر دتے ہن۔ ایہہ گریلا لڑائی پاکستان اتے ایران دے بلوچ بہو گنتی والے سیستان صوبہ وچ چل رہی اے۔ بلوچ باغی اپنی قدرتی گیس اتے کھنج مادےآں توں ہون والی آمدن وچوں زیادہ رائلٹی اتے پاکستان توں آزادی چاہندے ہن۔ اصل وچ سارے پاکستان وچ پنجابیاں دا غلبہ اے۔ 45% آبادی کارن اوہ نوکریاں اتے وپار وچ چھائے پئے ہن۔ پولیس اتے فوج وچ اوہناں دا ایکادھکار اے۔ باقی سارے صوبے پنجابیاں نوں بہت نفرت کردے ہن۔

بغاوتاں

بلوچستان وچ ہن تک 1948, 1958–59, 1962–63 اتے 1973–77 وچ بغاوتاں ہو چکیاں ہن۔ 2003 توں شروع ہوئی اجوکی بغاوت بہت بھیانک روپ دھارن کر چکی اے۔ گوانڈھی افغانستان وچ چل رہی گڑبڑ نے اس اگّ وچ گھیؤ دا کم کیتا اے۔ بلوچ باغی مرکزی سرکار دے کئی وڈے اداریاں اتے حملے چکے ہن۔ کوئٹہ دی چھاؤنی اتے گوادر بندرگاہ اتے حملے کرکے کئی سینئر اہلکار قتل کر دتے ہن۔

غریب صوبہ

عرباں ڈالر دی گیس اتے کھنجاں دا مالک ہون دے باو جود بلوچستان پاکستان دا سبھ توں غریب صوبہ اے۔ اس دے شہر، پنڈ اتے سڑکاں اجے وی مدھ یگ دا بھلیکھا پاؤندے ہن۔ ہزاراں پنڈاں وچ بجلی اتے پین والا پانی نہیں اے۔ اٹھاں اتے پین والا پانی ڈھوندے قافلے عامَ مورت اے۔ فصلاں وی زیادہ نہیں ہندیاں۔ زیادہ تر لوک اجے وی بھیڈ بکریاں اتے اوٹھ پال کے گزارا کردے ہن۔

باغی گروپ

بلوچستان دے سبھ توں وڈے باغی گروپ ‘بلوچستان لبریشن آرمی’ اتے ‘لشکر بلوچستان’ ہن۔ ایہناں گروپاں نے فوج، پولیس اتے سول اہلکاراں اتے سینکڑے حملے کیتے ہن۔

تریخ

ریاست قلات

اس مسئلہ دا مڈھ 1666ء وچ قلات ریاست دے قیام نال بجھا سی۔ 1758 وچ اس دے نواب میر نصیر خان نے احمد شاہ ابدالی دی ماتحتی قبول کر لئی سی۔ قلات ریاست دے بلوچاں نے ابدالی دے سکھاں اتے حملیاں اتے پانیپت دی تیسری جنگ وچ وڈا حصہ لیا سی۔

فائل:Vishnu Gupta Free Balochistan Demo.jpg

Vishnu Gupta and members of the right-wing Hindu Sena, during a pro-"free Balochistan" rally in New Delhi.

انگریزاں دا مل

1869ء وچ انگریزاں نے سارے بلوچستان اتے قبضہ جما لیا۔ 20ویں صدی وچ پڑھے لکھے مڈل کلاس طبقہ نے بلوچستان نوں آزاد دیس بناؤن لئی انگریزاں دے خلاف تحریک چھیڑ دتی۔

آزادی ویلے

آزادی ویلے بلوچستان مرکان، لسبیلا، کھاران اتے قلات ریاستاں وچ ونڈیا ہویا سی۔ بھارت دیاں ساریاں 535 ریاستاں نوں انگریزاں نے کسے وی دیس وچ شامل ہون جاں آزاد رہن دی کھلھ دے دتی۔ قلات نوں چھڈّ کے باقی تن ریاستاں پاکستان وچ شامل ہو گئیاں۔ پر قلات دے خان احمد یار خان نے خود نوں آزاد اعلان دتا۔ 27 مارچ 1948 نوں پاکستانی فوج نے دھاوا بول کے قلات تے قبضہ جما لیا۔ خان نے ڈردے مارے رلیویں دے دستاویزاں اتے دستخط کر دتے۔ 1955 پاکستان سرکار نے ساریاں ریاستاں ضبط کر لئیاں۔ 1958 وچ اس ضبطی دے خلاف نواب نوروز خان نے بغاوت کر دتی۔ اک سال دی لڑائی توں بعد 1959 وچ اس نوں ہرا کے حیدرآباد وچ قید کر لیا گیا۔ اس دے تن پتر اتے دو بھتیجے پھانسی اتے لٹکا دتے گئے۔ نواب وی قید وچ ہی مر گیا۔

وں یونٹ 1963 دی بغاوت

1956 وچ وزیر اعظم سکندر مرزا نے سارے پاکستان نوں اک یونٹ اعلان کر دتا۔ اس دے خلاف اتے بلوچستان دی تریخی پہچان بچاؤن لئی مری قبیلے دے شیر محمد برجانی نے 1963 وچ بگٹی اتے مینگل قبیلے نوں نال لے کے سارے بلوچستان وچ بغاوت کر دتی۔ باغیاں دی گنتی 45000 تک پہنچ گئی۔ اوہناں نے پاکستانی فوج نوں بھڑتھو پا دتا۔ کئیاں چھاؤنیاں تباہ کر دتیاں اتے فوجیاں اتے افسراں نوں قتل کر دتا۔ ریل لائیناں اڈا دتیاں گئیاں۔ فوج نے بدلہ لین لئی مڑھی قبیلے دا علاقہ تباہ کر دتا۔ پر بغاوت ودھدی ہی گئی۔ آخر سرکار نوں جھکنا پیا۔ 1969 وچ لڑائی ورام ہو گیا۔ 1970 دا معاہدہ مطابق بلوچستان نوں پاکستان دا چوتھا صوبہ منّ لیا گیا۔

1973 دی بغاوت

1973 وچ وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو نے غدار دا الزام لگا کے بلوچستان اتے صوبہ سرحد دیاں سرکاراں توڑ دتیاں۔ دوواں صوبیاں وچ مارشل لاء لاگوُ کر دتا گیا۔ اس تے غصے وچ آ کے خیر بخش مری اتے مینگل قبیلے نے بلوچستان پیپلز لبریشن فرنٹ دی قیام کر کے ہتھیاربند بغاوت کر دتی۔ 1977 تک چلے اس جدوجہد وچ 900 پاکستانی فوجی اتے 10000 دے قریب بلوچ باغی اتے عامَ شہری مارے گئے۔ ایران دی مدد نال پاکستانی فوج نے سختی نال اس بغاوت نوں کچل دتا۔ خیر بخش مڑھی لڑائی وچ ماریا گیا۔

2004 توں ہن تک

2004 وچ ایہہ بغاوت دوبارہ بھڑک اٹھی جو اج تک لگاتار چل رہی اے۔ 2004 وچ باغیاں نے گوادر بندرگاہ تے حملہ کرکے 3 چینی انجینیئراں نوں قتل کر دتا اتے 4 نوں زخمی کر دتا۔ پنج تیل ٹینکراں نوں سخت نقصان پہنچیا۔ 2005 وچ حرمن پیارے بلوچ لیڈر نواب اکبر برفتار اتے میر بلوچ مڑھی نے پاکستان سرکار دے ساہمنے 15 نکاتی امن تجویز پیش کیتا۔ اوہناں نے گیس اتے کھنج پدمعنےآں تے زیادہ بلوچ کنٹرول اتے فوجی چھاؤنیاں ہٹاؤن دی منگ کیتی۔ جدوں پاکستان سرکار نے ایہناں منگاں نوں ٹھکرا دتا تاں غصے وچ آ کے نواب برفتار باغیاں وچ شامل ہو گیا۔ اگست 2006 وچ برفتار دی اگوائی ہیٹھ پاکستانی فوج نال گہگچّ لڑائی ہوئی جس وچ 60 پاکستانی فوجی اتے 7 افسر مارے گئے۔ نواب برفتار وی 79 سال دی عمر دے باو جود بہادری نال لڑدا ہویا ماریا گیا۔ سرکار نے اس تے کئیاں بمب دھماکیاں اتے صدر پرویز مشرف نوں قتل کرن دی سازش گھڑن دا الزام لگایا۔ اپریل 2009 وچ فوج دے کیٹاں نے بلوچ نیشنل موومینٹ پارٹی دے پردھان غلام محمد بلوچ، لالا منیر اتے شیر محمد نوں کچہری وچوں چکّ لیا۔ اوہناں دیاں بری حالت وچ گولیاں نال ونھیاں لاشاں 8 اپریل نوں ملیاں۔ اس کارن سارے بلوچستان وچ اگّ لگ گئی۔ جگہ جگہ دھرنا مظاہرہ اتے ساڑ پھوک ہوئی۔ پولیس دی گولی نال درزناں لوک مارے گئے۔ 12 اگست 2009 نوں قلات دے خان میر سلیمان داؤد نے اپنے آپ نوں سارے بلوچستان دا نواب اعلان دتا تے متوازی سرکار بنا لئی۔

وجوہات

بلوچ تحریک دے کئی کارن ہن۔ سبھ توں وڈا کارن گیس دی رائلٹی اے۔ پاکستانی سرکار بلوچستان نوں گیس دی پوری رائلٹی نہیں دیندی۔ جو رائلٹی ملدی اے، اوہ بھرشٹ لیڈر اتے افسر رل مل کے چھک جاندے ہن۔ جنتا تک کوئی پیسہ نہیں پہنچدا۔ دوسرا کارن اے کہ انگریزاں نے بلوچستان دے اتری علاقے وچ سڑکاں اتے ریلوے لائیناں دا جال وچھا دتا سی۔ پر اتھے آئی خوش حالی دا بلوچاں نوں کوئی فائدہ نہیں ہویا۔ اتھے سارے وپار اتے زمیناں تے پٹھاناں دا قبضہ چلیا آ رہا اے۔ اس لئی بلوچ اتے پٹھان اک دوسرے دے خون دے پیاسے ہن۔ تیسرا نواں کارن گوادر دی بندرگاہ دا اساری اے۔ بلوچاں نوں اس گل دا بہت گلہ اے کہ بلوچستان دی دھرتی تے اسر رہی اس بندرگاہ وچ سارے مزدور جاں چینی ہن جاں پنجابی۔ اسے غصے وچ باغیاں نے بندرگاہ تے حملہ کیتا سی۔ چوتھا کارن تعلیم اے۔ کالجاں، یونیورسٹیاں دی کمی کارن طالب علماں نوں اچیری پڑھائی لئی لاہور، کراچی جاں پشاور جان پیندا اے۔ پنجواں کارن فوج دے ظلم ہن۔ بہو گنتی پنجابی ہون کارن فوج بلوچاں تے انانسانی ظلم کردی اے۔ بلوچستان وچ سینکڑے نویاں چھاؤنیاں اسریاں ہن۔ فوج دے کیٹاں ولوں بلوچاں نوں اغوا کرکے مار کے سڑکاں کنارے سٹّ دینا بہت عامَ گل اے۔ لاشاں دے سراں وچ ڈرلّ نال کیتیاں موریاں، نہوں کھچے ہوئے تے لتاں باہواں ٹٹیاں ہوئیاں ہندیاں ہن۔ اس توں علاوہ باقی صوبیاں توں لگاتر آ راے پرواسیاں کارن بلوچاں دے گھٹ گنتی بنن دا خطرہ ودھدا جا رہا اے۔

باغی گٹاں دے آپسی جھگڑیاں کارن ہتھیاربند بغاوت تاں کجھ مٹھی پے گئی اے پر ہڑتالاں، مظاہرے بہت ودھ رہے ہن۔ ہن عورتاں اتے بچے وی ایہناں وچ شامل ہو رہے ہن۔ پاکستانی سرکار وار وار افغانستان، بھارت اتے اسرائیل تے بلوچاں دی ہتھیاراں اتے پیسے نال مدد کرن دا الزام لگا رہی اے۔۔ بھارت ولوں وکھائی ہمدردی دا بلوچاں نے بھاری استقبال کیتا اے۔ اس نال اوہناں نوں قومانتری بھائیچارے ولوں ہور ہمدردی ملن دا امکان ودھ گئی اے۔ نواب اکبر بگٹی دے وارث براہمداغ بگٹی نے اس لئی بھارت دا دھنواد کیتا اے۔

ہورویکھو

حوالے

Bibliography

• Pakistan: The Forgotten Conflict in Balochistan. 22 October 2007. p. 9. https://www.crisisgroup.org/asia/south-asia/pakistan/pakistan-forgotten-conflict-balochistan. 

باہرلےجوڑ

• Unrest simmers in Pakistan province
• The real Balochistan by Sana Baloch
• Balochistan in focus by Rahimullah Yusufzai
• Ethnicity and Provincialism in Pakistan by Adnan Syed.