ایریوان خانیت
ایریوان خانیت خانات ایروان Xānāt-e Iravān | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
۱۷۴۷–۱۸۲۸ | |||||||||
ایریوان خانیت ت. ۱۸۰۰. | |||||||||
حیثیت | خانیت ایران دے زیر انتظام[۱] | ||||||||
دار الحکومت | یریوان | ||||||||
عام زباناں | فارسی زبان (سرکاری) ارمینیائی، آذربائیجانی، کردتی | ||||||||
تاریخ | |||||||||
• قیام | ۱۷۴۷ | ||||||||
• موقوفی نطام | ۱۸۲۸ | ||||||||
آیزو 3166 رمز | [[آیزو 3166-2:|]] | ||||||||
|
ایریوان خانیت [lower-alpha ۱] ( فارسی: خانات ایروان خانات ایروان ; آرمینی بولی: Երեւանի խանութիւն ; آذری بولی بولی: ایروان خانلیغی )، جسےچوخر سعد کے ناں توں وی جانیا جاندا اے، [۲] [lower-alpha ۲] اک خانیت (یعنی صوبہ) سی جو ۱۸ويں صدی وچ افشارد ایران وچ قائم کيتا گیا سی۔ اس نے تقریباً ۱۹٬۵۰۰ کلومیٹر 2 ، [۴] دے رقبے اُتے محیط اے تے موجودہ وسطی آرمینیا دے بیشتر حصے، صوبہ اغدیر تے موجودہ ترکی وچ قارس صوبہ دے قاغزمان ضلع تے موجودہ آذربائیجان دی جمہوریہ ناخچیوان خود مختار جمہوریہ دے شرور تے صدراک ضلعے توں مساوی اے۔
اریوان دا صوبائی راجگڑھ ۱۹ويں صدی دی روس ایرانی جنگاں دے دوران قفقاز وچ ایرانی دفاع دا مرکز سی۔ [۲] [۵] روس-ایرانی جنگ وچ ایرانی شکست دے نتیجے وچ ، ۱۸۲۷ وچ اس اُتے روسی فوجیاں نے قبضہ کر ليا سی تے فیر ترکمانچائے دے معاہدے دے مطابق ۱۸۲۸ وچ روسی سلطنت دے حوالے کے دتا گیا سی۔ اس دے فوراً بعد، سابقہ ایریوان خانات تے پڑوسی نخچیوان خانات دے علاقےآں نوں ملیا کے روسی سلطنت دا آرمینیائی اوبلاست بنایا گیا۔
تریخ
سودھوانتظامیہ
سودھوایرانی حکمرانی دے دوران، بادشاہاں ( شاہاں ) نے وکھ وکھ گورنراں نوں اپنے ڈومینز دی صدارت دے لئی مقرر کیتا، اس طرح اک انتظامی مرکز بنیا۔ ایہ گورنر عام طور اُتے " خان " یا " بیگلربگ " دا لقب رکھدے سن، [۶] دے نال نال سردار ("چیف") دا لقب وی رکھدے سن ۔ خانات (یعنی صوبہ) دے قیام توں پہلے، [۷] ایرانیاں نے تقریباً ايسے علاقے اُتے حکومت کرنے دے لئی صوبہ ایروان (جسنوں چوکور-ای سعد وی کہیا جاندا اے ) دا استعمال کيتا سی۔ صفوی دور دے دونے صوبے، نیز زند تے قاجار دور دے انتظامی ادارے، متبادل طور اُتے چوکور سعد دے ناں توں جانے جاندے سن ۔ [۳]
قاجار دور وچ ، شاہی قاجار خاندان دے ارکان نوں ۱۸۲۸ وچ روسی قبضے تک، اریوان خاندے دے گورنر دے طور اُتے مقرر کيتا گیا سی [۸] ایریوان خانیت دی صوبائی حکومت دے سربراہان دا براہ راست تعلق مرکزی حکمران خاندان توں سی۔ [۹] انتظامی طور اُتے خانات نوں پندرہ انتظامی ضلعے وچ تقسیم کيتا گیا سی جنہاں نوں محل کہیا جاندا اے تے فارسی نوں اس دی سرکاری بولی کہیا جاندا اے۔ [۱۰][۱۱][۱۲] مقامی بیوروکریسی نوں مرکزی حکومت دی طرز اُتے بنایا گیا سی جو تہران وچ واقع اے۔ [۱۳]
نخچیوان خانیت دے نال مل کے ایہ علاقہ ایرانی آرمینیا (جسنوں فارسی آرمینیا وی کہیا جاندا اے ) دا حصہ بنیا۔ [۱۴] [lower-alpha ۳] ایریوان خانیٹ ایرانی آرمینیا دا وڈا حصہ بنیا۔ [۱۶] ایرانی حکمرانی دے تحت تاریخی آرمینیا دے بقیہ کنارے کارابخ تے گنجا خانات دے نال نال کارتلی کاکھیتی دی بادشاہی دا حصہ سن ۔ [۱۷]
تقریبات تے روس دے حوالے
سودھونادر شاہ (r. 1736–1747) نے خطے نوں چار خاناں وچ منظم کيتا۔ ایریوان، نخچیوان ، کارابخ ، تے گنجا ۔ [۱۸] ۱۷۴۷ وچ اس دی موت دے بعد، ایہ علاقہ زند ایران دا حصہ بن گیا۔ [۱۹] زند دور دے بعد ایہ ایرانی قاجاراں دے پاس چلا گیا۔ قاجار دے دور وچ خانات نوں کافی خوشحال سمجھیا جاندا سی۔ [۴] روسیاں نے کارتلی کاخیندی اُتے قبضہ کرنے تے ۱۸۰۴–۱۸۱۳ دی روس-فارسی جنگ شروع کرنے دے بعد، اریوان، "اک بار فیر"، قفقاز وچ ایرانی دفاع دا مرکز بن گیا۔ [۴]
۱۸۰۴ وچ ، روسی جنرل پاول تسسیانوف نے ایریوان اُتے حملہ کيتا ، لیکن ولی عہد عباس مرزا دی سربراہی وچ اک "اعلیٰ" ایرانی فوج نے اس حملے نوں پسپا کر دتا۔ [۴] ۱۸۰۷ وچ ، بادشاہ فتح علی شاہ قاجار (r. 1797–1834) دی مرکزی ایرانی حکومت نے حسین خان سردار نوں ایریوان دا نواں گورنر ( خان ) مقرر کیتا، تے انہاں نوں کمانڈر انچیف بنایا (اس لئی، دریائے عرس دے شمال وچ ایرانی افواج دا سردار ۔ [۸][۲۰]
حسین خان سردار اودوں دے موجودہ بادشاہ فتح علی شاہ قاجار دی حکومت دے اہم ترین افراد وچوں اک سن ۔ [۲۱] اک قابل منتظم، گورنر دے طور اُتے انہاں دے طویل دور نوں خوشحالی دا دور سمجھیا جاندا اے، جس دے دوران انہاں نے خانیت نوں اک ماڈل صوبہ بنایا۔ [۴] اس دی مقامی بیوروکریسی، جو تہران وچ مرکزی حکومت دی طرز اُتے بݨائی گئی سی، موثر سی، تے اس نے ایرانی حکمرانی وچ مقامی آرمینیائیاں دا اعتماد بحال کيتا۔ [۲] [۱۳]
۱۸۰۸ وچ روسیاں نے، جنہاں دی قیادت ہن جنرل ایوان گڈوچ کر رہے سن، نے اک بار فیر شہر اُتے حملہ کيتا ۔ اس کوشش نوں وی ناکام بنا دتا گیا۔ [۴] معاہدہ گلستان (۱۸۱۳) دے ذریعے، جس نے ۱۸۰۴–۱۸۱۳ دی جنگ دا خاتمہ کیتا، ایران نے اپنے قفقاز دے بیشتر علاقےآں نوں کھو دتا۔ اریوان تے تبریز ہن روس توں کھوئے گئے علاقےآں نوں دوبارہ حاصل کرنے دی ایرانی کوششاں دا مرکزی ہیڈ کوارٹر سن ۔ [۴]
تقریباً اک دہائی بعد، گلستان معاہدے دی خلاف ورزی کردے ہوئے، روسیاں نے ایریوان خانیٹ اُتے حملہ کيتا۔ [۲۲][۲۳] اس نے دونے دے درمیان دشمنی دے آخری مقابلے نوں جنم دتا۔ ۱۸۲۶–۱۸۲۸ دی روس-فارسی جنگ ۔ اس جنگ دے ابتدائی مراحل وچ ، ایرانی بوہت سارے علاقےآں نوں واپس لینے وچ کامیاب رہے جو ۱۸۱۳ وچ کھو گئے سن ۔ پر، ۱۸۲۷ دی روسی جارحیت، جس وچ اعلیٰ روسی توپ خانے نے فیصلہ کن کردار ادا کیتا، جس دے نتیجے وچ ایرانیاں نوں عباس آباد ، سردارآباد تے ایریوان وچ وی شکست ہوئی۔ [۲] [۴] کو روسیاں نے ۲ اکتوبر ۱۸۲۷ نوں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ دریائے اراس کا) روسیاں نوں۔ [۴] سوویت یونین دے زوال دے بعد دریائے اراس ایران تے آرمینیا دے درمیان سرحد بن دے رہ گیا۔ [۴]
صوبائی راجگڑھ
سودھواریوان شہر مبینہ طور اُتے قاجار دور وچ "کافی خوشحال" سی۔ [۴] ایہ تقریباً اک مربع میݪ اُتے محیط اے، جدوں کہ اس دے براہ راست ماحول (بشمول باغات) نے ہور کچھ اٹھارہ میݪ تک پھیلایا اے۔ [۲] Kettenhofen et al دے مطابق، اس شہر دے پاس ہی سی۔ / انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا ، تن محل ، ۱٬۷۰۰ توں ودھ مکانات، ۸۵۰ اسٹورز، تقریباً دس مسیتاں، ست گرجا گھر، دس حمام، ست کاروانسیریز ، پنج چوکاں دے نال نال دو بازار تے دو اسکول۔ [۴] حسین خان سردار دی گورنری دے دوران، ایریوان دے قلعے مبینہ طور اُتے پورے ملک وچ سب توں مضبوط سن ۔ [۲۴] اس دا بہت وڈا قلعہ، جو "اُچی زمین" اُتے واقع سی تے گھنی دیواراں دے نال نال کھائیاں تے توپاں توں گھرا ہويا سی، نے کچھ عرصے دے لئی روسی پیش قدمی نوں روکنے وچ مدد کيتی۔ [۴] شہر دی دو نمایاں مسیتاں وچوں، اک ۱۶۸۷ء وچ صفوی دور وچ تعمیر کيتی گئی سی، جداں کہ شہر دی سب توں وڈی مسجد، نیلی مسجد ، ۱۸ويں صدی وچ خانیت دے قیام دے بعد تعمیر کيتی گئی سی، تے اس دا شمار ۱۸ويں صدی وچ کیہ جاندا اے۔ اس دور دا اک نمایاں آرکیٹیکچرل باقیات بنیاں۔ [۲۵] خان دا محل اک مسجد دے نیڑے واقع سی۔ [۴]
حسین خان سردار دی گورنری دے دوران، ایریوان دی آبادی وچ مسلسل وادھا ہويا۔ [۲۶] روسی فتح توں عین پہلے، اس دی آبادی ۲۰٬۰۰۰ باشندےآں دے نیڑے پہنچ رہی سی۔ [۲۷] اس دے برعکس، ۱۸۹۷ وچ ، روسی حکمرانی دے قیام دے تقریباً ستر سال بعد، تے آرمینیائی آباد کاری دے نال، ایریوان وچ صرف ۱۴٬۰۰۰ باشندے سن ۔ [۲۸] [lower-alpha ۴]
ڈیموگرافکس
سودھوترکمانچی معاہدے دے آرٹیکل III دے مطابق، ایرانیاں نوں قفقاز دے کھوئے ہوئے علاقےآں دا ٹیکس ریکارڈ روسیاں نوں دینا سی۔ [۱۵] پر، ایہ ریکارڈ صرف انہاں خانداناں دی نمائندگی کردا اے جو انہاں علاقےآں وچ رہندے سن، ہور ٹیکس کوٹہ ("būniche")، تے اس طرح انہاں صوبےآں وچ رہنے والے لوکاں دی تعداد دا "درست شمار" نئيں سی، بشمول ایرانی آرمینیا [۱۵]
اس لئی روسیاں نے فوری طور اُتے اریوان خانیٹ دی آبادی دا مکمل شماریاتی حساب کتاب کیتا، جسنوں ہن " آرمینیائی اوبلاست " دا ناں دتا گیا اے۔ [۱۵] ایوان چوپن نے سروے ٹیم دی سربراہی دی جس نے ایریوان وچ نويں قائم کردہ روسی انتظامیہ دے لئی انتظامی مردم شماری ( Kameral'noe Opisanie' ) جمع کيتی۔ ایریوان خاندے دے فارسی انتظامی ریکارڈاں تے انٹرویوز دی نیہہ پر، کامرال نو اوپیسانی نوں ایرانی آرمینیا اُتے مشتمل خطےآں اُتے "کسی وی شماریاتی یا نسلی اعداد و شمار دا واحد درست ذریعہ" سمجھیا جاندا اے، اس توں پہلے دی صورتحال تے فوری طور اُتے ۔ روسی فتح دے بعد [۱۵]
ایرانی آرمینیا وچ مسلماناں (فارسی، ترک گروپاں تے کرداں) نے مطلق اکثریت بݨائی، جو کہ تقریباً ۸۰ فیصد آبادی اُتے مشتمل اے، جداں کہ عیسائی آرمینیائی آبادی دا تقریباً ۲۰ فیصد نيں۔ [۲۹] [lower-alpha ۵] Kameral'noe Opisanie دے مطابق، آباد تے نیم آباد مسلماناں دی آبادی ۷۴٬۰۰۰ توں ودھ سی۔ [۳۱] پر، اس تعداد دے حوالے توں خامیاں نيں، کیونجے ایہ انہاں آباد تے نیم آباد مسلماناں دا حساب نئيں رکھدی جو ایرانی شکست دے فوراً بعد اوتھے توں چلے گئے سن ۔ [۳۱] مثال دے طور پر، بنیادی طور اُتے پورے فارس دی حکمران اشرافیہ تے فوجی افسر سازی، "جنہاں وچوں بوہتے انتظامی مراکز وچ مقیم سن "، شکست دے بعد سرزمین ایران دی طرف ہجرت کر گئے۔ [۳۱] ہور برآں، ۱۸۲۶–۱۸۲۸ دی جنگ وچ بوہت سارے ترک تے فارسی فوجی مارے گئے سن، جس دی وجہ توں اریوان تے نکچیوان خانات اُتے روسی فتح ہوئی۔ [۳۱] اندازےآں دے مطابق ۱۸۲۶–۱۸۲۸ دی جنگ دے دوران تقریباً ۲۰٬۰۰۰ مسلمان ایرانی آرمینیا چھڈ چکے سن یا مارے گئے سن ۔ [۳۱] تریخ دے پروفیسر جارج بورنوٹیان دے مطابق، اس لئی ایہ تسلیم کيتا جا سکدا اے کہ ایرانی آرمینیا دی مشترکہ فارسی تے ترک (آباد تے نیم آباد) آبادی ۷۴٬۰۰۰ دے بجائے تقریباً ۹۳٬۰۰۰ سی۔ [۳۱]
ایرانی آرمینیا دی کل مسلم آبادی (بشمول نیم آباد، خانہ بدوش، تے آباد)، روسی حملے تے فتح توں پہلے، "تقریباً ۱۱۷٬۰۰۰ توں ودھ" سی۔ [۳۲] انہاں وچوں تقریباً ۳۵٬۰۰۰، اس طرح روسیاں دے فیصلہ کن طور اُتے پہنچنے دے بعد موجود نئيں سن (یعنی ہجرت، جنگ دے دوران مارے گئے)۔ [۳۲]
نسلی گروہ | شمار |
---|---|
آرمینیائی [lower-alpha ۶] | ۲۰٬۰۷۳ |
کرد | ۲۵٬۲۳۷ |
فارسی اشرافیہ/فوج [lower-alpha ۷] | ۱۰٬۰۰۰ |
ترک گروہ ( آباد تے نیم آباد) [lower-alpha ۸] | ۳۱٬۵۸۸ |
ترک گروہ (خانہ بدوش) [lower-alpha ۹] | ۲۳٬۲۲۲ |
کل | ۱۱۰٬۱۲۰ |
روسی انتظامیہ دے ایرانی آرمینیا اُتے قبضہ کرنے دے بعد، نسلی ساخت وچ تبدیلی آئی، تے اس طرح چار صدیاں توں ودھ عرصے وچ پہلی بار، نسلی آرمینیائی اک بار فیر تاریخی آرمینیا دے اک حصے وچ اکثریت حاصل کرنے لگے۔ [۳۸] ۱۰۰٬۰۰۰ توں ودھ وچوں تقریباً ۳۵٬۰۰۰ مسلماناں نے اس خطے توں ہجرت کی، جداں کہ ایران تے ترکی توں تقریباً ۵۷٬۰۰۰ آرمینیائی (یہ وی دیکھو؛ ۱۸۲۸-۱۸۲۸ دی روس-ترک جنگ ) ۱۸۲۸ دے بعد پہنچے۔ [۳۹] انہاں نويں اہم آبادی دی وجہ توں ۱۸۳۲ وچ آرمینیائیاں دی تعداد مسلماناں دے برابر سی۔ [۴۰] بہرحال، ایہ صرف کریمین جنگ تے ۱۸۷۷–۱۸۷۸ دی روس-ترک جنگ دے بعد ہوئے گا، جس نے ترک آرمینیائیاں دی اک ہور آمد نوں جنم دتا، کہ نسلی آرمینیائیاں نے اک بار فیر مشرقی آرمینیا وچ ٹھوس اکثریت قائم کيتی۔ [۴۱] اس دے باوجود اریوان شہر ویہويں صدی تک مسلماناں دی اکثریت دا حامل رہیا۔ [۴۱] بروخاؤس تے ایفرون انسائیکلوپیڈک ڈکشنری دے مطابق، جو روسی سلطنت دی آخری چند دہائیاں وچ شائع ہوئی، روسیاں دی تعداد ۲ سی۔ %، آرمینیائی ۴۸٪ تے اڈربیجانی تاتار ۴۹ ۱۸۹۰ دی دہائی وچ ایریوان دی آبادی دا % [۴۲] پاندھی HFB Lynch دے مطابق، Erivan شہر ۱۸۹۰ دی دہائی دے اوائل وچ تقریباً ۵۰٪ آرمینیائی تے ۵۰٪ مسلمان سی۔ [۲] HFB Lynch دا خیال سی کہ مسلماناں وچوں کچھ فارسی سن جدوں اس نے ايسے دہائی دے اندر شہر دا دورہ کيتا۔ [۴۳] جدوں کہ جدید مورخین جارج بورنوٹیان تے رابرٹ ایچ ہیوسن دے مطابق، لنچ دے خیال وچ بوہت سارے لوک فارسی سن ۔ [۴۴]
فارسی
سودھوفارسی علاقے وچ اشرافیہ سن، تے آباد آبادی دا حصہ سن ۔ [۳۱] اس مخصوص معاملے وچ "فارسی" دی اصطلاح خانیت دے حکمرانی دے درجہ بندی دی طرف اشارہ کردی اے، تے ایہ ضروری نئيں کہ اس گروہ دی نسلی ساخت نوں ظاہر کرے۔ [۳۵] اس طرح خانیت دے حکمران "فارسی" اشرافیہ وچ نسلی "فارسی" تے "ترک" سن ۔ [۳۵] ایہ حکمران اشرافیہ بنیادی طور اُتے گورنر دے گھرانے دے افراد، اس دے قریبی ساسی افسر کور، مقامی فارسی بیوروکریسی دے ارکان تے کچھ خوشحال تاجر سن ۔ [۲۶] فارس دی حکمران اشرافیہ خانیت وچ مسلماناں وچ اقلیت سی۔ [۳۵] ۱۸۲۶–۱۸۲۸ دی جنگ دے دوران، جو روسی فتح دا باعث بنی، فارسی حکمران اشرافیہ دی اک وڈی تعداد ماری گئی۔ بقیہ تعداد، بنیادی طور اُتے "مکمل طور اُتے " ایران کی طرف ہجرت کر گئی جدوں روسیاں نے فیصلہ کن طور اُتے صوبے دا کنٹرول حاصل کر ليا۔ [۴۵] [۴۶] [lower-alpha ۱۰]
ترک
سودھوترک [lower-alpha ۱۱] خانیت وچ سب توں وڈا گروہ سی، لیکن اوہ تن شاخاں اُتے مشتمل سی۔ آباد، نیم آباد، تے خانہ بدوش۔ [۳۱] فارسی حکمران اشرافیہ دی طرح، انہاں وچوں بوہت سارے روسیاں دے خلاف ۱۸۲۶–۱۸۲۸ دی جنگ وچ مارے گئے سن ۔ [۳۱] خانیت وچ آباد ترک گروہاں وچ بنیادی طور اُتے بیات ، کنگارلو، ایرملو ، اک کوونلو، قارا قونلو ، قاجار، ہور "ترک شدہ قزاق" (یعنی کراپاکھ )۔ [۴۸] ترک گروہاں دی اک وڈی تعداد، جنہاں دی تعداد تقریباً ۳۵٬۰۰۰ سی، کسی نہ کسی قسم دے خانہ بدوش سن ۔ [۳۲] کرداں دی طرح، کچھ ترک گروہاں دے پاس مخصوص علاقے سن جتھے اوہ گرمیاں تے سردیاں وچ چلے جاندے سن ۔ [۳۲] ترک خانہ بدوش مقامی فارسی گورنراں دے لئی انہاں دے مویشیاں، دستکاریاں تے گھوڑےآں دے لئی اہم سن جو اوہ گھڑسواراں دے لئی فراہم کردے سن ۔ [۴۹] آباد ترکاں نے زرعی شعبے وچ کم کرنے والےآں دا اک وڈا حصہ بنایا۔ [۵۰] کرداں دے نال مل کے، خانہ بدوش ترک گروہاں نے خانات دے تقریباً نصف علاقے نوں اپنے چراگاہی طرز زندگی دے لئی استعمال کيتا۔ [۵۱] سرکردہ ترک گروہاں دے درمیان دشمنی سی۔ [۵۲] بوہت سارے ترک گروہاں دی خانہ بدوش فطرت دی وجہ توں، اوہ بوہت سارے ضلعے وچ واقع سن ۔ انہاں نوں خانیت دے مرکزی تے شمالی حصےآں وچ کثرت توں پیش کيتا گیا، جتھے انہاں نے "حسینی چرائی زمیناں نوں کنٹرول کیا"۔ [۵۲] ترک خانہ بدوشاں تے کرداں دے درمیان دشمنی دا روايتی احساس سی۔ [۵۲] کاراپاخ تے ایرملو سب توں وڈے ترک خانہ بدوش گروہ سن ۔ انہاں وچوں بوہتے نوں ۱۸۲۸ دے بعد عباس مرزا دی مدد توں آذربائیجان (تاریخی آذربائیجان، جسنوں ایرانی آذربائیجان وی کہیا جاندا اے ) وچ دوبارہ آباد کيتا گیا سی۔ [۵۳]
کرد
سودھوکرداں دے بارے وچ ، کامرل نو اوپیسانی ۱۰٬۰۰۰ توں ودھ باشندےآں (وکھ وکھ قبیلے کے) دی لسٹ دیندا اے، تے ایہ نوٹ کردا اے کہ روس دے الحاق دے بعد تقریباً ۱۵٬۰۰۰ ہجرت کر گئے سن ۔ [۳۱] اس لئی کل کرد آبادی (جنگ توں پہلے) ۲۵٬۰۰۰ افراد توں ودھ ہوئے گی۔ [۳۱] کرد روایت دے اعتبار توں خانہ بدوش سن، جداں کہ ترک گروہاں دی اک وڈی تعداد سی۔ [۵۴] خانہ بدوش ترک گروہاں دے نال مل کے، کرداں نے خانات دے تقریباً نصف علاقے نوں اپنے چراگاہی طرز زندگی دے لئی استعمال کيتا۔ [۵۱] کرد بنیادی طور اُتے تن مذہبی وابستگیاں دے حامل سن ۔ سنی، شیعہ تے یزیدی ۔ [۵۵] کرداں تے ترک خانہ بدوشاں دے درمیان دشمنی دا روايتی احساس سی۔ [۵۲]
آرمینیائی
سودھوعیسائی آرمینیائیاں نے خانات وچ اک اقلیت بݨائی، جس وچ تقریباً ۲۰٪ سن، تے کسی وی محل (ضلعے) وچ اکثریت نئيں بنی۔ [۲۹] [lower-alpha ۱۲] آرمینیائی باشندےآں دی مکمل اکثریت، انہاں دی کل تعداد دا تقریباً ۸۰٪، کرک بلاغ، کربی بسر، سورمالو تے سردارآباد دے ضلعے (محل) وچ واقع سن ۔ [۵۶] مغربی ایشیا وچ ہور اقلیتاں دی طرح، اوہ اپنے "مذہبی تے انتظامی مراکز" دے نیڑے رہندے سن ۔ [۵۶] صوبائی راجگڑھ ایریوان وچ آرمینیائی وی سن ۔ شرور تے [۵۶] ضلعے وچ مبینہ طور اُتے کوئی آرمینیائی نئيں سن تے صرف "بوہت گھٹ" گارنی-بسر، گوکچا، اپران، تالین، سیدلی-اخسخلی، تے ویدی-بسر وچ سن ۔ [۵۶]
بوہت سارے واقعات خطے توں آرمینیائی آبادی دے خاتمے دا باعث بنے سن ۔ چودھويں صدی دے وسط تک، مشرقی آرمینیا وچ آرمینیائیاں دی اکثریت سی۔ [۵۷] چودھويں صدی دے اختتام پر، تیمور دی مہمات دے بعد، اسلام غالب عقیدہ بن گیا سی، تے آرمینیائی مشرقی آرمینیا وچ اقلیت بن گئے۔ [۵۷]
شاہ عباس اول دا ۱۶۰۵ وچ آرمینیائی پہاڑیاں توں بوہتے آبادی نوں جلاوطن کرنا بعد دا اک واقعہ سی، جدوں تقریباً ۲۵۰٬۰۰۰ آرمینیائی باشندےآں نوں علاقے توں کڈ دتا گیا۔ [۵۸] اپنے دائرے دے سرحدی علاقے نوں دوبارہ آباد کرنے دے لئی، شاہ عباس دوم (۱۶۴۲–۱۶۶۶) نے ترک کنگارلو قبیلے نوں واپس جانے دی اجازت دتی۔ نادر شاہ (r. 1736–1747) دے تحت، جدوں آرمینیائیاں نوں بہت ودھ ٹیکس تے ہور جرمانے دا سامنا کرنا پيا، بوہت سارے لوک ہجرت کر گئے، خاص طور اُتے ہندوستان۔ [۵۹]
بھانويں مسلمان تے آرمینیائی دونے وکھ وکھ پیشےآں اُتے عمل پیرا سن، ایہ آرمینی ہی سن جنہاں نے خانیت وچ تجارت تے پیشےآں اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ [۶۰] [۴] اس طرح اوہ ایرانی انتظامیہ دے لئی وڈی اقتصادی اہمیت دے حامل سن ۔ [۴] بھانويں آرمینیائی عیسائی روسیاں دے نال ہمدردی رکھدے سن، لیکن اوہ مجموعی طور اُتے انہاں توں لاتعلق سن ۔ فوری خدشےآں، پینڈو تے شہری دونے آرمینیائی، سماجی و اقتصادی "بہبود" تک محدود سن ۔ [۶۱] جداں تک خانیت وچ رہنے دے حالات مناسب سمجھے جاندے سن، آرمینیائیاں دی اکثریت نے کوئی اقدام کرنے دی خواہش محسوس نئيں کيتی۔ [۶۱] اس دی اک مثال ۱۸۰۸ وچ دیکھی جا سکدی اے۔ جدوں روسیاں نے اس سال اک ہور محاصرہ شروع کيتا ، دوسری کوشش وچ کہ شہر نوں ایرانیاں توں کھو لیا جائے، آرمینیائیاں نے "عام غیر جانبداری" دا مظاہرہ کيتا۔ [۶۲]
جزوی آرمینیائی خود مختاری
سودھوخانات دے علاقے وچ آرمینیائی باشندے میلک- آغامالیان خاندان دے ایوان نال تعلق رکھنے والے اریوان دے ملک دے فوری دائرہ اختیار وچ رہندے سن، جنہاں نوں شاہ دی اجازت توں انہاں اُتے حکومت کرنے دا واحد حق حاصل سی۔ اریوان دی ملکیت دا آغاز ۱۶۳۹ وچ آخری عثمانی صفوی جنگ دے خاتمے دے بعد ہی ہُندا اے تے ایسا لگدا اے کہ ایہ طویل عرصے تک جنگاں تے حملےآں دے بعد ایرانی آرمینیا وچ اک مجموعی انتظامی تنظیم نو دا حصہ رہیا اے۔ خاندان دا پہلا معروف فرد اک مخصوص میلک گیلان اے لیکن "میلک آف ایریوان" دے لقب دا پہلا مخصوص حامل ملک آغامل سی تے ہوسکدا اے کہ اس گھر نے اپنا کنیت لیا ہوئے۔ اس دے جانشیناں وچوں اک، میلک-حکوب-جان نے ۱۷۳۶ وچ مغل دے میدان وچ نادر شاہ دی تاجپوشی وچ شرکت کيتی [۴]
ایریوان دے ملک دے تحت خانٹے وچ بوہت سارے دوسرے میلک سن، جنہاں وچوں ہر اک محل دا اپنا مقامی میلک سی جس وچ آرمینیائی آباد سن ۔ خود ایریوان دے میلک، خاص طور اُتے آخری، میلک سہاک دوم، خانیت دے سب توں اہم، بااثر تے معزز افراد وچوں سن تے عیسائی تے مسلمان دونے ہی انہاں توں مشورہ، تحفظ تے شفاعت دے خواہاں سن ۔ دوسری گل صرف خان دے لئی اہمیت دی وجہ توں، انہاں نوں اکیلے ایریوان دے آرمینیائی باشندےآں نوں ایرانی درجہ دے لباس پہننے دی اجازت سی۔ ایریوان دے ملک نوں سزائے موت دی سزا تک آرمینیائی باشندےآں اُتے مکمل انتظامی، قانون سازی تے عدالتی اختیار حاصل سی، جسنوں صرف خان نوں نافذ کرنے دی اجازت سی۔ ملک نے اک فوجی تقریب دا وی استعمال کیتا، کیونجے اوہ یا اس دے مقرر کردہ نے خان دی فوج وچ آرمینیائی پیادہ دستےآں دی کمانڈ دی سی۔ خانٹے دے دوسرے تمام ملک تے پنڈ دے سربراہ (تنویر) tanuters دے ملک دے ماتحت سن تے خانٹے دے تمام آرمینیائی دیہاتاں نوں اسنوں سالانہ ٹیکس ادا کرنے دی لوڑ سی۔ [۴]
خاناں دی لسٹ
سودھو- ۱۷۴۷–۴۸ مہدی خان قاسملو
- ۱۷۴۸–۵۰ حسن علی خان
- ۱۷۵۰–۸۰ حسین علی خان
- ۱۷۵۲–۵۵ خلیل خان
- ۱۷۵۵–۶۲ حسن علی خان قاجار
- ۱۷۶۲–۸۳ حسین علی خان
- ۱۷۸۳–۸۴ غلام علی (حسن علی دا پُتر)
- ۱۷۸۴–۱۸۰۵ محمد خان قاجار
- ۱۸۰۵-۰۶ مہدی قلی خان قاجار
- ۱۸۰۶-۰۷ احمد خان مقدم
- ۱۸۰۷–۲۸ حسین قلی خان قاجار
آذربائیجانی تریخ نگاری وچ
سودھو۲۰۰۰ دی دہائی دے وسط توں، " مغربی آذربائیجان " دا تصور، جو اصل وچ کچھ آذربائیجانی پناہ گزیناں دے ذریعہ سوویت یونین دے آرمینیائی سوویت اشتراکی جمہوریہ دا حوالہ دینے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی، کو قفقاز دے خانات دی تجدید دلچسپی وچ ضم کر دتا گیا۔ مورخ تے ماہر سیاسیات لارنس بروئرز نے ایریوان خانیٹ دی "تاریخی طور اُتے آذربائیجانی ہستی" دے طور اُتے "وسیع پیمانے اُتے فیٹیشائزیشن" دی وضاحت کيتی اے۔ [۶۳]
آذربائیجان دی تریخ نگاری ایریوان خانیٹ نوں اک "آذربائیجانی ریاست" دے طور اُتے دیکھدی اے جو خود مختار آذربائیجانی ترکاں دی آبادی وچ سی، تے اس دی مٹی نوں مقدس بنایا گیا اے، جداں کہ بروئرز نے ہور کہیا، "ترک پینتین دی نیم افسانوی شخصیتاں دی تدفین دے طور پر"۔ [۶۳] تاریخی نفی نوں استعمال کرنے دے عمل وچ ، ایہ آذربائیجان دی تریخ نگاری دے اندر ايسے قسم دی تبدیلی توں گزریا اے جداں کہ اس توں پہلے کاکیشین البانیہ دی تاریخی ہستی سی۔ [۶۳] آذربائیجانی تریخ نگاری دے اندر، ایریوان خانات دے نال معاملہ کردے وقت اصطلاحات "آذربائیجانی ترک" تے "مسلمان" نوں اک دوسرے دے نال استعمال کيتا جاندا اے، حالانکہ عصری آبادیاتی سروے "مسلماناں" نوں فارسی، شیعہ تے سنی کرداں تے ترک قبیلے وچ فرق کردے نيں۔ [۶۳]
بروئرز آذربائیجان وچ اس رجحان نوں اک "وسیع آذربائیجانزم" دا حصہ سمجھدے نيں، جو کہ نگورنو کاراباخ دے اُتے "دو پہلے زیر اثر جغرافیاں دے میٹنگ پوائنٹ اُتے جو خودمختاری تے آرمینیائی-آذربائیجان تنازعہ دونے توں متعلق نيں" ابھردا اے۔ [۶۴]
بروئرز دے مطابق، "گمشدہ آذربائیجانی ورثے" دے کیٹلاگ وچ "آرمینیا وچ تقریباً ہر يادگار تے مذہبی مقام دے تھلے ترک پیلیمپسسٹ دی اک صف دی تصویر کشی کيتی گئی اے - چاہے عیسائی ہو یا مسلمان"۔ ہور برآں، ۲۰۰۷ دے آس کولوں، آذربائیجان دے معیاری نقشیاں وچ آرمینیا دے وڈے حصے اُتے آرمینیائی دے تھلے سرخ رنگ وچ چھپے ہوئے ترک [۶۳] دکھائے جانے لگے جو ایہ دکھاندا اے۔ [۶۳] بیان بازی دے لحاظ توں، جداں کہ بروئرز بیان کردے نيں، آرمینیا دے تھلے آذربائیجانی پیلیمپسسٹ "مستقبل وچ ممکنہ علاقائی دعوے دے طور اُتے پہنچدا اے "۔ [۶۳] آرمینیائی راجگڑھ یریوان خاص طور اُتے اس داستان دی طرف متوجہ اے۔ ایریوان قلعہ تے سردار محل، جنہاں نوں سوویت یونین نے شہر دی تعمیر دے دوران منہدم کر دتا سی، "آذربائیجان دے کھوئے ہوئے ورثے دی وسیع پیمانے اُتے پھیلی ہوئی علامتاں بن گئے نيں جو جسم دے اک کٹے ہوئے حصے دی شبھلکے چيتا کردے ہوئے"۔ [۶۵]
ہور ویکھو
سودھو- مرزا قدیم اروانی
- سردار اروانی
- ترکمانچی دا معاہدہ
- ایرانی آرمینیا (۱۵۰۲–۱۸۲۸)
- آرمینیا وچ اسلام
- آذربائیجان وچ اسلام
نوٹس
سودھو- ↑ Also spelled as "Iravan Khanate" or "Erevan Khanate"
- ↑ The comparable administrative entity of the Safavid era, the Erivan Province, was also known as "Chokhur-e Sa'd".[۳]
- ↑ Ordubad was added by the central government to the Nakhchivan Khanate in the early 19th century.[۱۵]
- ↑ Reasons behind this were; the large Muslim migration primarily to Iran proper, higher taxes, the rise of Tiflis and Baku as new commercial centers in the region, the "cessation of the war economy" that had been initiated by the Iranians, and, of course, the end of Erivan's strategic importance.[۲۷]
- ↑ There were also a handful of Georgians, Jews, Circassians, some Russians, as well as some other peoples of the Caucasus; they were not of any statistical significance.[۳۰]
- ↑ Number includes the "few Gypsies of Erevan".[۳۴]
- ↑ The term "Persians" in this specific matter refers to the ruling hierarchy of the khanate, and does not necessarily denote the ethnic composition of the group.[۳۰] There were thus ethnic "Persians" and "Turks" among the ruling "Persian" elite of the khanate.[۳۵]
- ↑ Mentioned as "Turko-tatars" or "Turks".[۳۶] The khanate had a few Persian peasants, all of whom are included in this group.[۳۴]
- ↑ Mentioned as "Turko-tatars" or "Turks".[۳۷]
- ↑ Indeed, in his 1840 review of the statistical data in the "Overview of Russian Domain in the Transcaucasus" published in 1837, in response to the listing of Persians as an ethnic group residing in the Armenian Oblast, Ivan Chopin notes that there were no "Persians" in the province and that the Muslim population there was of either Turkic or Kurdish stock.[۴۷]
- ↑ Also variously referred to as "Turko-tatars" or "Turks".[۳۷]
- ↑ There is a اؤسر that the Karbi-basar mahal, with the ecclesiastical center of Uch-Kilisa ("Etchmiadzin") could have had an Armenian majority.[۴۱]
حوالے
سودھو- ↑ The Khanate of Shirvan دا 1820 دا روسی سروے: اک بنیادی ماخذ روس دے نال الحاق توں پہلے اک ایرانی صوبے دی آبادی تے معیشت۔ اٹھارويں صدی وچ ، جنوبی قفقاز دا علاقہ گنجا، کوبا، شیروان، باکو، تالش، شیکی، قرہ باغ، نخیچیوان تے یریوان دے خاناں اُتے مشتمل سی، ایہ سب ایرانی تسلط وچ سن ۔. ISBN 978-1-909724-80-8.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ ۲.۴ ۲.۵ Kettenhofen, Bournoutian & Hewsen 1998, pp. 542–551.
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ Floor 2008, pp. ۸۶, ۱۷۰.
- ↑ ۴.۰۰ ۴.۰۱ ۴.۰۲ ۴.۰۳ ۴.۰۴ ۴.۰۵ ۴.۰۶ ۴.۰۷ ۴.۰۸ ۴.۰۹ ۴.۱۰ ۴.۱۱ ۴.۱۲ ۴.۱۳ ۴.۱۴ ۴.۱۵ ۴.۱۶ ۴.۱۷ Kettenhofen, Bournoutian & Hewsen 1998, pp. ۵۴۲–۵۵۱.
- ↑ Muriel Atkin.
- ↑ Bournoutian 1992.
- ↑ Bournoutian 1980.
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ Bournoutian 2002.
- ↑ Bournoutian 2004, pp. ۵۱۹–۵۲۰.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ Bournoutian 1982.
- ↑ Bournoutian 1980, pp. 1–2.
- ↑ ۱۵.۰ ۱۵.۱ ۱۵.۲ ۱۵.۳ ۱۵.۴ Bournoutian 1980, p. ۲.
- ↑ Bournoutian 1980, pp. ۱-۲, ۱۰, ۱۳.
- ↑ Bournoutian 1980, pp. ۱–۲.
- ↑ Bournoutian 2006, pp. ۲۱۴–۲۱۵.
- ↑ Bournoutian 2006, p. ۲۱۵.
- ↑ Bournoutian 2004.
- ↑ Muriel Atkin.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Kettenhofen, Bournoutian & Hewsen 1998. "(…) built in 1776 near the end of Persian rule."
- ↑ ۲۶.۰ ۲۶.۱ Bournoutian 1992, p. ۴۹.
- ↑ ۲۷.۰ ۲۷.۱ Bournoutian 1992, p. ۶۲.
- ↑ Bournoutian 1992, p. 62.
- ↑ ۲۹.۰ ۲۹.۱ Bournoutian 1980, pp. 12–13.
- ↑ ۳۰.۰ ۳۰.۱ Bournoutian 1980, p. 15.
- ↑ ۳۱.۰۰ ۳۱.۰۱ ۳۱.۰۲ ۳۱.۰۳ ۳۱.۰۴ ۳۱.۰۵ ۳۱.۰۶ ۳۱.۰۷ ۳۱.۰۸ ۳۱.۰۹ ۳۱.۱۰ Bournoutian 1980, p. ۳.
- ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ ۳۲.۲ ۳۲.۳ Bournoutian 1980, p. ۴.
- ↑ Bournoutian 1980, p. 12.
- ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ ۳۴.۲ Bournoutian 1992, p. ۶۳.
- ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ ۳۵.۲ ۳۵.۳ Bournoutian 1980, p. ۱۵.
- ↑ Bournoutian 1980, pp. 1–17.
- ↑ ۳۷.۰ ۳۷.۱ Bournoutian 1980, pp. ۱–۱۷.
- ↑ Bournoutian 1980, p. ۱۴.
- ↑ Bournoutian 1980, pp. ۱۱–۱۳.
- ↑ Bournoutian 1980, pp. ۱۲–۱۳.
- ↑ ۴۱.۰ ۴۱.۱ ۴۱.۲ Bournoutian 1980, p. ۱۳.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Kettenhofen, Bournoutian & Hewsen 1998, pp. ۵۴۲-۵۵۱.
- ↑ Bournoutian 1980, p. 3.
- ↑ Bournoutian 1992, p. 49.
- ↑ Ivan Chopin (1840). Нѣкоторыя замѣчания на книгу Обозрѣние российских владѣний за Кавказом; p. 6: "В Армянской области персиян вовсе нет. Тамошнее мусульманское народонаселение имеет происхождение татарское или курдинское", p. 111: "Ни одного персиянина нет в области".
- ↑ Bournoutian 1980, pp. ۴, ۱۵.
- ↑ Bournoutian 1980, pp. ۵–۶.
- ↑ Bournoutian 1992, p. ۵۰.
- ↑ ۵۱.۰ ۵۱.۱ Bournoutian 1992, p. ۵۱.
- ↑ ۵۲.۰ ۵۲.۱ ۵۲.۲ ۵۲.۳ Bournoutian 1992, p. ۵۳.
- ↑ Bournoutian 1992, pp. ۵۳–۵۴.
- ↑ Bournoutian 1980, p. ۴-۵, ۱۲.
- ↑ Bournoutian 1992, p. ۵۴.
- ↑ ۵۶.۰ ۵۶.۱ ۵۶.۲ ۵۶.۳ Bournoutian 1992, p. ۶۱.
- ↑ ۵۷.۰ ۵۷.۱ Bournoutian 1980, pp. ۱۱, ۱۳–۱۴.
- ↑ An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires, James S. Olson, Greenwood(1994), p. 44
- ↑ An Historical Atlas of Islam by William Charles Brice, Brill Academic Publishers, 1981 p. 276
- ↑ Bournoutian 1980, p. 14.
- ↑ ۶۱.۰ ۶۱.۱ Bournoutian 1992, pp. ۹۱–۹۲.
- ↑ Bournoutian 1992, p. ۸۳.
- ↑ ۶۳.۰ ۶۳.۱ ۶۳.۲ ۶۳.۳ ۶۳.۴ ۶۳.۵ ۶۳.۶ Broers 2019, p. ۱۱۷.
- ↑ Broers 2019, p. ۱۱۶.
- ↑ Broers 2019, p. ۱۱۸.
ذرائع
سودھو- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.