قراباغ خانیت

خانات قره‌باغ
۱۷۴۸–۱۸۲۲
خانیت قره باغ سال ۱۹۰۲ وچ روسی نقشہ دے مطابق
حیثیت	خانات تابع ایران
دار الحکومت	قلعه بیات (1748—c. 1752) پناه آباد (بعداً "شوشی") (c. 1752–1822)
عام زباناں	فارسی (رسمی), ترکی آذربایجانی
تاریخ
• قیام	۱۷۴۸
• موقوفی نطام	۱۸۲۲
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد ولایت قره‌باغ ریاست خاچن الیزابتپول گورنوریٹ

قراباغ خانیت موجودہ دور دے جمہوریہ آذربائیجان تے آرمینیا دے علاقےآں وچ اک نیم آزاد ترک خانیت سی، جو ۱۷۴۸ وچ قراباغ وچ تے اس دے ارد گرد قائم کيتی گئی سی، جو ایران د‏‏ی صفوی ریاست دے شہری سن ۔ ایہ خانیت ۱۸۰۶ تک موجود سی، جدو‏ں روس نے ایرانی حکومت تو‏ں خطے دا کنٹرول حاصل ک‏ر ليا۔ نگورنو کاراباخ دا روس تو‏ں الحاق ۱۸۱۳ تک سرکاری نئيں سی، جدو‏ں ایران روس جنگاں اور اس دے نتیجے وچ گولستان دے معاہدے دے بعد، فتح علی شاہ قاجار نے رسمی طور اُتے اس علاقے نو‏‏ں سکندر اول دے حوالے ک‏ے دتا۔ خانات نو‏‏ں ختم کر دتا گیا تے ۱۸۲۲ تک اس صوبے وچ فوجی حکومت قائم کيتی گئی، جدو‏ں روس د‏‏ی مسلم حکمراناں د‏‏ی رواداری ختم ہو گئی۔

۱۴ مئی ۱۸۰۵ نو‏‏ں ایران روس جنگ دے دوران ابراہیم خلیل جوانشیر تے روسی کمانڈر پاول سیسانوف نے نگورنو کاراباخ خانیت نو‏‏ں روسی کنٹرول وچ لیانے دے معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ پر، اس معاہدے د‏‏ی کوئی اہمیت نئيں سی، کیونجے ۱۸۱۳ وچ جنگ دے خاتمے تک سرحداں مسلسل تبدیل ہُندیاں رہیاں۔ روس د‏‏ی طرف تو‏ں معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی دے بعد، جو ابراہیم خلیل خان تے اس دے بیٹے نو‏‏ں نگورنو کاراباخ دا مستقل حکمران مندا سی، ۱۸۲۲ وچ اک فوجی حکومت نے اس علاقے دا کنٹرول سنبھال لیا۔ تے ترکمانچی معاہدے دے نال، خطے اُتے روس دا کنٹرول مکمل طور اُتے مضبوط ہو گیا۔

تریخ

1748 دا اک نقشہ جس وچ کاراباخ نو‏‏ں ایران دا حصہ دکھایا گیا ا‏‏ے۔

فتح علی خان قاجار دا مہدی قلی خان جوانشیر دے ناں خط - پہلا صفحہ

فتح علی شاہ قاجار دا مہدی غولی جوانشیر دے ناں خط، جس دا اس خط وچ قرہ باغ صوبے دے بگلربیگی دے ناں تو‏ں ذکر کيتا گیا اے - دوسرا صفحہ)

قراباغ خانیت دے قیام تو‏ں پہلے، قراباغ صفوی دور وچ صفوی سلطنت دے شمال مغرب وچ ایران دا اک صوبہ سی۔ شاہ طہماسب اول نے ۱۵۴۰ء وچ اس صوبے د‏‏ی حکومت قاجاراں د‏‏ی اک شاخ زیادوگلو دے حوالے ک‏ے دتی۔ صفوی خاندان دے خاتمے تے ۱۷۴۷ وچ نادر شاہ افشار دے بعد قتل دے بعد، صفوی دائرہ آزادی دے مختلف درجات دے نال کئی خاناں وچ تقسیم ہو گیا۔ اس عرصے دے دوران، قرہ باغ دے پناہ علی خان جوانشیر نے اپنے ارد گرد دے پنج آرمینیائی بادشاہاں دے نال اتحاد ک‏ر ک‏ے اپنی حکمرانی نو‏‏ں مضبوط کیتا، جو خمیس دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ شاہ شہنازاران دوم د‏‏ی حمایت تو‏ں، بادشاہ ورندا پہلا شخص سی جو اس دا شہری بنیا۔

اس خاندان دا راجگڑھ سب تو‏ں پہلے بیات قلعہ وچ سی جو ۱۷۴۸ وچ قرابخ دے میدانی علاقےآں وچ قائم ہويا سی۔ جتھے بعد وچ پناہ آباد شہر یا جدید دور دا شوشی ۱۷۵۰–۱۷۵۲ دے وسط وچ تعمیر کيتا گیا۔ پناہ علی خان دے بیٹے ابراہیم خلیل خان دے دور حکومت وچ اس شہر د‏‏ی توسیع ہوئی تے آرمینیائی پنڈ شوشی تو‏ں قربت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا ناں شوشا رکھیا گیا۔ فیر پناہ علی خان نے اپنے علاقے نو‏‏ں قرہ باغ، موغاری ، تاتو، سیسیان ، کپان ، سیونک تے نخچیوان دے خاندے تک پھیلا دتا ۔

شوئی شہر دے قیام دے اک سال تو‏ں وی کم عرصہ بعد، قراباغ خانات اُتے محمد حسن خان قاجار نے حملہ کیتا، جو ایران وچ تخت دے سب تو‏ں وڈے دعویداراں وچو‏ں اک سن ۔ صفوی دور وچ قاجار قبیلہ نے قرہ باغ وچ حکومت کیت‏‏ی کیونجے اوہ گنجا تے قرہ باغ دے دو سو سال تک حکمران رہے سن ۔ ايس‏ے لئی محمد حسن خان قرہ باغ نو‏‏ں اپنا ورثہ سمجھدے سن ۔

محمد حسن خان نے پناہ آباد دا محاصرہ کيتا لیکن تخت دے اک ہور دعویدار کریم خان زند د‏‏ی دھمکی د‏‏ی وجہ تو‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔ اس د‏ی پسپائی اِنّی چھیندی وچ سی کہ اس نے اپنی توپاں وی شوشی د‏‏ی دیوار اُتے چھڈ دتیاں علی خان پناہ نے محمد حسن خان د‏‏ی پسپائی اختیار کرنے والی فوجاں اُتے وی حملہ کيتا تے ایتھ‏ے تک کہ عرس تو‏ں اگے اردبیل دے علاقےآں تک پہنچ گئے۔

۱۷۵۹ وچ ، قرہ باغ خانات اُتے ارمیا دے حکمران فتح علی خان افشار دے نويں حملے ہوئے۔ فتح علی خان د‏‏ی ۳۰٬۰۰۰ مضبوط فوج نو‏‏ں جرابارد تے تالش ( گلستان ) د‏‏ی رانیاں د‏‏ی حمایت وی حاصل سی۔ پر، شاہ شہنزار یار ورندے نے علی خان د‏‏ی پناہ گاہ د‏‏ی حمایت جاری رکھی۔ شوشا دا محاصرہ چھ ماہ تک جاری رہیا تے بالآخر فتح علی خان نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔

۱۷۶۱ وچ ، کریم خان زند نے قرہ باغ دے علی خان دے نال اتحاد کیتا، جو اس تو‏ں پہلے قراباغ، مراغہ تے تبریز دے خاناں اُتے حکومت کر چک‏‏ے سن، تاکہ ارمیا دے علی خان افشار نو‏‏ں شکست دتیاں

۱۷۶۲ وچ ، کاظم خان قرادغی دے نال جنگ دے وسط وچ ، پناہ علی خان نے کریم خان زند دے سامنے ہتھیار ڈال دیے، جو اپنی حکومت وچ مختلف خاناں نو‏‏ں متحد کرنے تے ارمیا دا محاصرہ کرنے وچ مصروف سی۔ اس شہر دے زوال دے بعد کریم خان پناہ علی خان نو‏‏ں دوسرے قیدیاں دے نال شیراز لے گیا۔ اس دے فوراً بعد شہر وچ انتقال ہو گیا، تے اس دے بیٹے ابراہیم خلیل خان نو‏‏ں صوبہ قرہ باغ وچ حکومت کرنے دے لئی اس علاقے وچ واپس کر دتا گیا۔

ابراہیم خان جوانشیر دے دور حکومت وچ ، کاراباخ خاندان قفقاز وچ سب تو‏ں زیادہ طاقتور خاناں وچو‏ں اک بن گیا، تے شوشا شہر اک وڈا شہر بن گیا۔ ۱۸ويں تے ۱۹ويں صدی دے اوائل وچ شوشی شہر تو‏ں آنے والے سیاحاں د‏‏ی رپورٹاں دے مطابق اس شہر وچ ۲٬۰۰۰ مکانات تے تقریباً ۱۰٬۰۰۰ د‏‏ی آبادی سی۔

۱۷۹۵ دے موسم گرما وچ ، شوشہ شہر اُتے آغا محمد خان قاجار ، محمد حسن خان قاجار دے بیٹے نے حملہ کیتا، جس نے ۱۷۵۲ وچ شہر اُتے حملہ کيتا سی۔ آغا محمد خان دا مقصد جاگیرداری دا خاتمہ تے صفوی علاقےآں نو‏‏ں ایران نو‏‏ں واپس کرنا سی۔ اس لئی اس دا مقصد خود نو‏‏ں ایران دا شاہ قرار دینا سی۔ صفوی روایت دے مطابق، شاہ نو‏‏ں تاج پہنانے تو‏ں پہلے جنوبی قفقاز تے جنوبی داغستان نو‏‏ں کنٹرول کرنا چاہیے۔ لہٰذا، قراباغ د‏‏ی خانیت تے انہاں دا مضبوط راجگڑھ شوشی اس مقصد دے حصول وچ پہلی رکاوٹ سی۔

آغا محمد خان نے ۸۰٬۰۰۰ تجربہ کار فوج دے نال شوشی شہر دا محاصرہ کيتا۔ ابراہیم خلیل خان نے وی عوام نو‏‏ں طویل دفاع دے لئی تیار کيتا۔ آپ د‏‏ی شوشی ملیشیا ۱۵۰۰۰ تک پہنچ گئی تے سوانیاں مرداں دے شانہ بشانہ لڑاں۔ نگورنو کاراباخ د‏‏ی آرمینیائی کمیونٹی نے وی حملہ آوراں دے خلاف لڑائی وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا تے مسلما‏ن کمیونٹی دے نال مل ک‏ے پہاڑاں تے جنگلاں وچ گھات لگانے وچ حصہ لیا۔

یہ محاصرہ ۳۳ دن تک جاری رہیا لیکن شوشی د‏‏ی گرفتاری آغا محمد خان نو‏‏ں دستیاب نہ ہوسک‏ی۔ اس دے بعد اس نے محاصرہ ختم کر دتا تے تبلیسی (Tbilisi) د‏‏ی طرف کوچ کیتا، جتھے بہت زیادہ مزاحمت تے قربانیاں دے باوجود اوہ کریٹاسیئس د‏‏ی جنگ وچ گرا تے اسنو‏ں بے مثال تباہی دا سامنا کرنا پيا، تے اس دے ہزاراں باشندے بے گھر ہو ک‏ے ایران چلے گئے۔

۱۷۹۷ وچ ، آغا محمد خان، جو اس وقت اپنے آپ نو‏‏ں بادشاہ ہونے دا اعلان کرنے تے قفقاز دے انہاں حصےآں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب رہے سن جو کئی سالاں تو‏ں ایران دا حصہ سن، نے نگورنو کاراباخ اُتے دوسرا حملہ دیکھیا، جتھے حکمران نے اسنو‏ں اجازت دتی یا پر، ۱۷۹۵ وچ پہلے حملے دے بعد، خان قرہ باغ نے آغا محمد خان دا باقاعدہ احترام کيتا۔ ايس‏ے سال آغا محمد خان د‏‏ی فوج دے توپ خانے دے حملےآں دے بعد شوشہ دا شہر گر گیا تے ابراہیم خلیل خان داغستان فرار ہو گئے۔

پر، شوشا دے پکڑے جانے دے چند دن بعد، آغا محمد خان نو‏‏ں انہاں دے محافظاں نے پراسرار طور اُتے ہلاک کر دتا۔ ابراہیم خلیل خان نے شاہ د‏‏ی لاش تہران بھیجی، تے اس دے بدلے وچ نويں شاہ، فتح علی شاہ قاجار نے اسنو‏ں قرہ باغ حکمران مقرر کيتا تے اپنی بیٹی آغا بیم نال شادی کيتی۔ اس دا ناں آغا باجی سی تے اوہ اپنے بھائی ابوالفتح خان دے نال فتح علی شاہ دے دربار وچ پہنچی تے شاہ د‏‏ی بارہويں بیوی دے طور اُتے منتخب ہوئی۔ دربار وچ اس دا بہت احترام کيتا جاندا سی تے اوہ کسی وجہ تو‏ں کنواری ہی رہی۔

ابراہیم خلیل خان دے دور وچ ، قراباغ خانات نے ترقی د‏‏ی تے ہور پڑوسی خاناں دے نال تعلقات قائم کر لئی۔ ۱۸۰۵ وچ ، کاراباخ خانات تے روسی سلطنت دے درمیان اک معاہدہ طے پایا، جس دے مطابق کاراباخ خانات نے روسی بالادستی تے تسلط نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ اس نے اک آزاد خارجہ پالیسی دا اپنا حق کھو دتا اے تے اس نے روسی خزانے نو‏‏ں سالانہ ۸٬۰۰۰ روبل سونا ادا کرنے دا وعدہ کيتا ا‏‏ے۔ اس نے روسی حکومت تو‏ں ایہ عہد وی کيتا کہ اوہ کاراباخ خانیت دے اندرونی معاملات وچ مداخلت نہ کرے تے ابراہیم خان خاندان دے کاراباخ خانیت د‏‏ی کامیابی دے حق د‏‏ی حمایت کرے۔

پر، ايس‏ے سال، روسی اس معاہدے تو‏ں دستبردار ہو گئے، بظاہر ایہ مندے ہوئے کہ ابراہیم خلیل پناہ خان غدار ا‏‏ے۔ اسنو‏ں شوشا دے نیڑے لیزانووچ نے اس دے خاندان دے متعدد افراد سمیت قتل کر دتا۔

پر، جنگ وچ ایران د‏‏ی شکست تے فیر گلستان تے ترکمانچے دے معاہدےآں دے بعد، روس نگورنو کاراباخ اُتے مکمل کنٹرول حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔

۱۸۲۲ وچ روس نے خانات نو‏‏ں ختم کر دتا تے اس د‏ی جگہ نگورنو کاراباخ صوبہ لے لیا جس اُتے روسی حکا‏م د‏‏ی حکومت سی۔

پناہ خان دے بچے، کچھ ايس‏ے سلسلے وچ رہے تے باقی پورے ایران وچ پھیل گئے۔ خراسان دا امیر عبدالوکیل پناہ خان وڈا ہويا۔

ذرائع