امام رضا دی ولی عہدی

220px]]
نام	امام رضا
کنیت	ابوالحسن (ثانی)۔
القاب	رضا
مدفن	مشہد
ازواج	سبیکہ
اولاد	امام محمد تقی علیہ السلام،محمد قانع، حسن، جعفر، ابراہیم، حسین ، عائشہ
عمر	55 سال.
ائمہ معصومینؑ امام علیؑ • امام حسنؑ  • امام حسینؑ • امام سجادؑ • امام محمد باقرؑ • امام صادقؑ  • امام موسی کاظمؑ • امام رضاؑ  • امام محمد تقیؑ  • امام علی نقیؑ • امام حسن عسکریؑ • امام مہدیؑ

فائل:سکه ولایتعهدی امام رضا1.jpg

حضرت امام رضا دی ولی عہدی دا سکہ

امام رضا دی ولی عہدی تو‏ں مامون الرشید دا حضرت امام علی رضا علیہ السلام نو‏‏ں اپنا ولی عہد بنانا مراد اے ۔مامون نے امام رضا علیہ السلام نو‏‏ں مدینہ تو‏ں مرو بلا کے اپنی ولی عہدی دی پیشکش کیتی جسنو‏ں امام نے قبول نئيں کیتا لیکن مامون دے اصرار تے مجبور کرنے دی وجہ تو‏ں اس عہدے نو‏‏ں چند شرائط دے نال قبول کر لیا ۔

مرو دی طرف دعوت

تاریخ دے ابتدائی مآخذاں وچ مذکور اے کہ امام رضا نے مدینہ تو‏ں بصرہ دی جانب سفر شروع کیتا۔لیکن متاخر منبعاں وچ آیا اے کہ آپ شروع وچ مکہ گئے ہور امام محمد تقی آپ دے ہمراہ سن ۔امام نے خانۂ خدا نو‏‏ں خدا حافظ کیتا پھر بصرہ دی طرف روانہ ہوئے۔ بہرحال آپ دی بصرہ دی جانب روانگی دی تاریخ201 ق دے محرم 15 تاریخ دے قریب سی۔

مامون دے دستور دے مطابق فضل بن سہل دا رشتے دار رجاء بن ضحاک امام علی رضا نو‏‏ں مدینہ تو‏ں خراسان لے ک‏ے آیا۔ شیخ مفید نے رجاء بن ضحاک دی بجائے جلودی دا نام ذکر کیتا اے ۔ مأمون نے ایسے راستے دا انتخاب کیتا سی کہ امام نو‏‏ں شیعہ نشین علاقےآں تو‏ں نہ گزرنا پڑے کیونکہ اسنو‏ں اسنو‏ں اس گل دا ڈر سی کہ کنيں شیعہ انہاں دے نال نہ ہوجان اسی وجہ تو‏ں اس نے حکم دتا سی کہ امام نو‏‏ں کوفہ دے راستے تو‏ں نہ لیایا جائے بلکہ انہاں نو‏ں بصرے، خوزستان، فارس تے نیشاپور دے راستے تو‏ں لیایا جائے۔

اطلس شیعہ دے مطابق حضرت امام رضا ؑ نو‏‏ں خراسان لیائے جانے دا راستہ ایہ سی :: مدینہ، نقره، ہوسجہ، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اہواز، بہبہان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشاپور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس، مرو.

اس راستے دا مستند ترین تے اہ‏م ترین واقعہ آپ دا حدیث سلسلۃ الذہب نو‏‏ں بیان کرنا اے ۔

ولی عہدی دی پیشکش

مرو وچ امام رضا(ع) مستقر ہونے دے بعد مامون الرشید دا اک قاصد امام رضا(ع) دے پاس آیا تے تجویز دتی کہ "ماں اپنے آپ نو‏‏ں خلافت تو‏ں معزول کردا ہاں تے خلافت نو‏‏ں آپ دے سپرد کردا ہاں"، آپ اس سلسلے وچ مینو‏ں اپنی رائے تو‏ں آگاہ کراں۔ امام(ع) نے سختی تو‏ں اس تجویز دی مخالفت کيتی۔ اس دے بعد مامون نے آپ تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہدی ولیعہدی قبول کراں تے ایہ کہ اوہ اپنے بعد خلافت آپ دے سپرد کرے! امام(ع) نے پھر وی سخت مخالفت کيتی۔ اس دے بعد مامون نے امام(ع) نو‏‏ں اپنے گھر بلوایا جتھ‏ے آپ(ع) تے مامون دے علاوہ فضل بن سہل ذوالریاستین وی موجود سی ؛ مامون نے کہیا: وچ مسلماناں دے امور آپ دے سپرد کرنا چاہندا ہاں تے ایہ ذمہ داری اپنے کندھاں تو‏ں اٹھانا چاہندا ہاں تے آپ دے کندھاں اُتے ڈالنا چاہندا ہون۔

امام رضا(ع) نے جواب دتا: اے امیرالمؤمنین تساں نو‏‏ں خدا دی قسم دلاندا ہاں، تساں نو‏‏ں خدا دی قسم دلاندا ہاں! ميں نے ایہ ذمہ داری برداشت کرسکدا ہاں تے نہ ہی اوہدی قوت رکھدا واں۔

مأمون نے کہیا: میں اپنے بعد ولیعہدی دا عہدہ آپ نو‏‏ں سونپ دیندا واں۔

امام (ع) نے فرمایا: مینو‏ں اس امر تو‏ں معاف رکھو۔

ایتھ‏ے مامون نے دھمکی دے انداز وچ امام(ع) تو‏ں کہیا: عمر بن خطاب نے شورا نو‏‏ں چھ افراد وچ قرار دتا جنہاں وچو‏ں آپ دے جدّ امیر المؤمنین علی بن ابی طالب سن ۔ تے شرط لگائی کہ انہاں وچو‏ں جو وی مخالفت کرے اس دا سر قلم کیتا جائے۔ کوئی چارہ نہيں اے اس دے سوا کہ آپ میری تجویز قبول کرو، میں اس دے سوا کوئی تے راستہ اپنے سامنے نہيں پاندا۔

امام(ع) نے جواب دتا: پس میں قبول کردا ہاں بشرطیکہ "نہ فرمان جاری کراں، نہ کسی نو‏‏ں روکاں، نہ حکم جاری کراں تے نہ ہی کوئی فیصلہ کراں، کسی دا تقرر کراں نہ ہی کسی نو‏‏ں معزول کراں تے نہ ہی کسی دا منصب تبدیل کراں"۔ مأمون نے امام(ع) دی شرط قبول کرلی۔

ایداں مامون نے روز دوشنبہ (سوموار) 7 رمضان سنہ 201ہجری اپنے ولی عہد دے طور اُتے امام رضا(ع) دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے لوگاں نو‏‏ں سیاہ لباس پہننے دی بجائے سبز لباس پہننے اُتے آمادہ کیتا۔، دی بجائے سبز لباس پہننے اُتے آمادہ کرکے سبز پوش کر دتا تے اطراف و اکناف دی طرف وی احکامات بھجوائے تے امام رضا(ع) دے لئی لوگاں تو‏ں بیعت لی گئی تے آپ دا نام ہر منبراں اُتے خطبے پڑھوائے تے دینار و درہم اُتے آپ دا نام درج کروایا؛ تے کوئی وی باقی نہ رہیا جس نے سبز لباس نہ پہنا ہو سوائے اسماعیل بن جعفر بن سلیمان بن علی ہاشمی.

مأمون نے خطباء تے شعرا نو‏‏ں دعوت دے کر امام رضا(ع) دی ولیعہدی دے سلسلے وچ محفل جشن بپا کيتی۔ اس محفل وچ موجود شعرا وچو‏ں اک دعبل بن علی خزاعی سن جنہاں نو‏ں امام رضا(ع) نے انعام تو‏ں نوازیا۔

مأمون نے عیسی جلودی نو‏‏ں امام رضا(ع) دی بیعت دا فرمان دے کر مکہ روانہ کیتا۔ مکہ اس وقت ابراہیم بن موسی بن جعفر دے زیر فرمان آچکيا سی جو خود لوگاں نو‏‏ں مامون دی طرف دعوت دے رہیا سی تے جدو‏ں عیسی جلودی "سبز نعرہ"تے امام رضا(ع) دی بیعت کيتی دعوت لے ک‏ے مکہ وچ وارد ہويا تو اہراہیم بن موسی بن جعفر نے اس دا خیر مقدم کیتا تے اہلیان مکہ نے امام رضا(ع) دی بیعت کيتی تے سب نے سبز لباس زیب تن کیتا۔

فائل:سکه ولایتعهدی امام رضا.jpg

حضرت امام رضا ؑ دی ولی عہدی دے سکے دی پشت

ولی عہدی دا تجزیہ

مأمون نے عراقِ عرب دی ولایت حسن بن سہل نو‏‏ں سونپ دی سی تے خود مرو وچ تعینات رہیا۔ علویاں دی اک جماعت نے خلافت دی لالچ وچ عَلَمِ بغاوت بلند کیتا تے چونکہ عراقی عوام حسن بن سہل تو‏ں ناراض سن اک وڈی جماعت نے علویاں دی بیعت کيتی تے انہاں دی اطاعت اختیار کيتی۔ مأمون نے ایہ خبر سنی تو خوفزدہ ہويا تے فضل بن سہل ذو الریاستین تو‏ں صلاح مشورہ کیتا تے فضل دی تجویز اُتے امام رضا(ع) نو‏‏ں ولی عہد دے طور اُتے مقرر کرنے دا فیصلہ کیتا تا کہ شاید اس روش تو‏ں سادات تے علویاں نو‏‏ں اطاعت گزاری اُتے آمادہ کرسکے۔

ولیعہدی دا مسئلہ امام رضا(ع) دی سیاسی حیات وچ اک اہ‏م مسئلہ ا‏‏ے۔ امام(ع) دی ولیعہدی دے واقعے دا جائزہ لینے دے لئی تاریخ اسلام، تاریخ خلفائے بنو امیہ ہور بنو عباس دے خلفاء دے بر سر اقتدار آنے دی کیفیت دے بارے وچ تحقیق کرنے دی ضرورت ا‏‏ے۔ امام رضا(ع) دی شہادت (سنہ 203ہجری) تک اسلامی خلافت دی سرزمیناں دی عمومی صورت حال دا خلاصہ کچھ ایويں بیان کیتا جاسکدا اے: اموی حکمران عام طور ظالم تے ستمگر سن تے خلافت تو‏ں انہاں دا مقصد حکومت کرنے دے سوا کچھ نہ سی ۔ صرف عمر بن عبدالعزیز دا رویہ باقی اموی حکمرااں تو‏ں کسی قدر مختلف سی جس دا دور حکومت چندان طولانی نہ سی ۔ این خلفاء دے ظلم و ستم دی وجہ تو‏ں اموی حکومت دے خلاف ہر طرف تو‏ں بغاوتاں تے بلؤاں دا سلسلہ شروع ہويا۔ زیادہ تر بغاوتاں دا رنگ مذہبی تے دینی سی ۔ مسلمین دین اسلام تے دینی احکم دے احیاء دے لئی اسلامی سرزمیناں وچ رہنے والے ہور آسمانی ادیان دے پیروکار عدل و مساوات دے نفاذ دے لئی خاندان علی(ع) ـ جنہاں نو‏ں "اہل بیت" کہیا جاندا سی ـ تو‏ں امید لگائے بیٹھے سن ۔ عباسیاں نے مسلماناں دی اس امید نو‏‏ں اپنے مقاد وچ استعمال کیتا۔ بنو عباس نے ابتدا وچ نعرہ لگایا کہ اوہ مسلماناں نو‏‏ں بنو امیہ دے شر تو‏ں سے چھڑانے دے لئی آئے نيں تے انھاں نے اپنی تحریک کئی مراحل وچ اہل بیت(ع) دے حق وچ تبلیغ تے تشہیر کرکے آگے بڑھائی؛ جس دے چند نمونے درج ذیل نيں:

1. ابتدا وچ بنو عباس دا علویاں دے حق وچ دعوت دینا؛
2. اہل بیت تے عترت دے حق ميں دعوت دینا؛
3. آل محمد دی خوشنودی حاصل کرنے دے لئی دعوت عام؛
4. اپنے لئی میراثِ خلافت دا دعوی۔
   

عباسیاں نے جدو‏ں حیلہ گری تے فریبکاری دے ذریعے حکومت نو‏‏ں اپنے خاندان وچ قائم کیتا تو انھاں نے اپنے تمام وعداں تے نویداں نو‏‏ں پامال کر دتا تے عوام الناس ـ بالخصوص علویاں دے نال ـ بدسلوکی دا آغاز کیتا تے ہر بہانے تو‏ں انہيں جتھ‏ے پایا آزار و اذیت دا نشانہ بنایا، قید کیتا یا قتل کیتا۔ عباسیاں نے اپنے بنی اعمام یعنی آل ابی طالب(ع) دے نال جو بزدلانہ سلوک روا رکھیا اوہدی وجہ تو‏ں عوام الناس وچ ناراضی دی لہر دوڑ گئی تے اسی رو تو‏ں موجودہ نظام دے خلاف وی بغاوتاں دا سلسلہ شروع ہويا۔ مأمون دے زمانے وچ سابقہ عباسی خلفاء تو‏ں کنيں زیادہ بلؤاں، بغاوتاں تے تحریکاں نو‏‏ں فروغ ملا۔ مأمون جان گیا کہ مشکلات تو‏ں چھٹکارا پانے دے لئی اقدامات دی ضرورت اے منجملہ:

1. علوی شورشاں نو‏‏ں خاموش کرنا؛
2. علویاں تو‏ں عباسی حکومت نو‏‏ں تسلیم کروانا؛
3. خاندان علوی تو‏ں عوام دی روز افزاں محبت تے معاشرے وچ انہاں دے احترام دا خاتمہ کرنا؛ مسلماناں دے دلاں تو‏ں اس محبت و احترام دی جڑاں اکھاڑ پھینکنا تے اس دے لئی ایسی روشاں بروئے کار لانا کہ علویاں نو‏‏ں خبر ہوئے بغیر انہاں نو‏ں عوام دے اندر بےقدر و قیمت کیتا جائے۔ مأمون نے خاص طور اُتے کہیا سی کہ اوہ امام رضا(ع) نو‏‏ں عوامی رائے عامہ وچ خلافت دے لئی نااہل بنا اُتے پیش کرنا چاہندا ا‏‏ے۔
   

مأمون نو‏‏ں جدو‏ں حمید بن مہران تے دوسرے عباسیاں دی طرف تو‏ں ملامت دا سامنا کرنا پيا تو اس نے کہیا: "یہ مرد ساڈی اکھاں تو‏ں اوجھل سی ؛ اوہ لوگاں نو‏‏ں اپنی جانب بلاندا سی، اسی بنا اُتے اسيں نے فیصلہ کیتا کہ اوہ ساڈا ولیعہد بنے تاک اوہ ہر چند لوگاں نو‏‏ں اپنی جانب بلیائے سب کچھ ساڈے حق وچ تمام ہوجائے"۔

امام رضا(ع) مأمون دے اراداں تو‏ں واقف سن چنانچہ آپ نے خود مأمون تو‏ں کہیا: تساں چاہندے ہو کہ لوگ کہنا شروع کراں کہ "علی بن موسی دنیا تے اقتدار دی طرف بےرغبت نئيں اے بلکہ ایہ دنیا اے کہ اوہدی طرف رغبت نہيں رکھدی؛ کیتا تساں نہيں دیکھدے کہ کس طرح اس نے اقتدار دی محبت وچ ولیعہدی دا عہدہ قبول کیتا اے !"۔
جدو‏ں لوگاں نے امام(ع) تو‏ں ولی عہدی قبول کرنے دا سبب پُچھیا تو آپ(ع) نے فرمایا: ميں نے ایہ عہدہ جبر و اکراہ دی بنا اُتے قبول کیتا ا‏‏ے۔
امام(ع) نے ولیعہدی دا منصب سنبھالنے دے لئی جو شرطاں رکھ لاں اوہ در حقیقت حکومت وچ شرکت تو‏ں آپ دی بیزاری دے مترادف نيں؛ کیونکہ امام(ع) نے فرمایا: وچ ہرگز کسی نو‏‏ں کسی منصب اُتے متعین نہ کراں گا، کسی نو‏‏ں معزول نہ کراں گا، نہ کسی رسم و روایت نو‏‏ں توڑاں گا تے موجودہ حالت وچ کوئی تبدیلی نئيں لاواں گا؛ صرف دور تو‏ں حکومت دے معاملے وچ مشیر دا کردار ادا کراں گا۔ اس شرط تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ امام(ع) نے ایہ عہدہ بامر مجبوری قبول کیتا سی ۔
علاوہ ازاں بعض منابع وچ منقول اے کہ امام(ع) نے فرمایا: ایہ عہدہ انتہا تک نہ پہنچ سکے گا۔
ولایت عہدی دی سند دی پشت اُتے امام(ع) دے تحریر کردہ فقراں نو‏‏ں غور تو‏ں دیکھیا جائے تو معلوم ہُندا اے کہ امام نو‏‏ں ایہ سب کچھ ناپسند سی تے آپ اس دے ناپسندیدہ انجام تو‏ں باخبر سن ۔
چنانچہ بہت تھوڑا عرصہ ہی گزریا سی کہ بغداد وچ عباسیاں نے مامون دے خلاف بغاوت کرکے ابراہیم بن مہدی دے ہتھ اُتے بیعت کيتی؛ [مامون دے دھوکے وچ آنے والے] علوی وی سمجھ گئے کہ اس نے ایہ کم ایمان دی رو تو‏ں انجام نہيں دتا سی تے اک بار پھر عباسیون دے خلاف تحریک شروع ہوئی چنانچہ مامون دے پاس اس دے سوا کوئی چارہ نہ رہیا کہ امام رضا(ع) نو‏‏ں راستے تو‏ں ہٹا دے۔

حوالے

مآخذ

• جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ (علیہم السلام)، قم: انصاریان، 1381.
• حسینی، جعفر مرتضی، زندگی سیاسی ہشتمین امام، ترجمہ سید خلیل خلیلیان، تہران: دفتر نشر فرہنگ اسلامی، 1381.
• دائرة المعارف تشیع، ج1، تہران: بنیاد اسلامی، 1366.
• دہخدا، علی اکبر، لغت نامہ دہخدا، ج8، چاپ دوم از دوره جدید، تہران: دانشگاه تہران، 1377.
• صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ترجمہ علی اکبر غفاری، 2 جلد، تہران: نشر صدوق، 1373.
• عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی ہجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینہ تا مرو، مشہد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوہشہای اسلامی، 1374.
• فضل الله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ترجمہ محمدصادق عارف، مشہد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوہشہای اسلامی، 1377.
• مطہری، مرتضی، مجموعہ آثار، ج18، تہران: قم: صدرا، 1381.
• المفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفۃ حجج الله علی العباد، قم: سعید بن جبیر، 1428 ق.
• یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی ج2، ترجمہ محمد ابراہیم آیندی، تہران: علمی و فرہنگی، 1378.