اخباری (اہل تشیع)

اخباری اثنا عشریہ اہل تشیع وچ نمودار ہونے والا اک ذیلی تفرقہ کہیا جاسکدا اے جس وچ قرآن، حدیثِ محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے حدیثِ امامیانِ عشریہ د‏‏ی جانب تو‏ں آنے والی خبر اُتے قیام کيتا جاندا اے تے انہاں دے مطابق کسی ہور عالم (علما) دے اجتہاد د‏‏ی اہمیت دینی امور وچ محض فتاوی د‏‏ی حد تک ہی محدود ہُندی اے نا کہ اس دے برعکس تفرقے اصولی د‏‏ی طرح علما نو‏‏ں امام دے بارے وچ اجتہاد د‏‏ی اجازت فراہ‏م کيت‏ی جائے۔ شیعاواں وچ اس تحریک یا تفرقے د‏‏ی ابتدا دا زمانہ ستارہويں صدی (یا اس تو‏ں کچھ پہلے)۔ بیان کيتا جاندا اے تے اس دا مقام ایران تسلیم کيتا جاندا اے ؛ اس زمانے وچ اوہ علما جو اجتہاد نو‏‏ں رد کردے سن انہاں تو‏ں ہی اس دا آغاز ہويا جدو‏ں کہ سنی تفرقے والےآں دے برخلاف (جن دے مطابق اجتہاد د‏‏ی ہن ضرورت باقی نئيں رہی) شیعہ اخباریاں دے خیال وچ قرآن تے سنت (جس وچ امامیان د‏‏ی احادیث یعنی خبراں وی شامل نيں) تمام قسماں دے مسائل د‏‏ی وضاحت دے لئی کافی نيں تے غیبت صغرٰی دے زمانے وچ عقل تے اجماع نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے علما دے پاس مذہب وچ مداخلت د‏‏ی گنجائش نئيں

اخباری شیعہ امامیہ فقہا دا اک ایسا گروہ اے جو فقط احادیث و روایات نو‏‏ں فقہ تے استبناط و استخراج احکا‏م شرعی دا منبع و ماخذ مندا ا‏‏ے۔ ایہ گروہ جو گیارہويں صدی ہجری دے بعد وجود وچ آیا اے اوہ اجتہاد دے لئی استعمال ہونے والی راہ و روش تے علم اصول نو‏‏ں صحیح نئيں سمجھدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ انہاں دے برخلاف اصولی فقہا احکا‏م فقہی دے استنباط و استخراج دے لئی اجتہاد د‏‏ی راہ و روش تے اصول فقہ نو‏‏ں لازم و ضروری سمجھدے نيں۔

شیعہ امامیہ اخباری و اصولی علما وچ ایہ اختلاف نظر گیارہاں صدی ہجری تو‏ں پہلے وی غیر واضح تے مخفی طور اُتے موجود سی۔ لیکن اس صدی وچ اس اختلاف نظر نے شدت اختیار کر لئی تے ایہ دو اصطلاحاں اخباری تے اصولی رواج پا گئياں تے ایہ دونے گروہ آشکار تے باقاعدہ طور اک دوسرے دے مقابلہ وچ آ گئے۔

محمد امین استر آبادی، عبد اللہ بن صالح بن جمعہ سماہیجی بحرانی تے مرزا محمد اخباری دا شمار شدت پسند اخباریاں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ شیخ یوسف بحرانی، سید نعمت اللہ جزیرےی، ملا محسن فیض کاشانی، محمد تقی مجلسی، محمد طاہر قمی تے شیخ حر عاملی اس مسلک دے اعتدال پسند تے میانہ رو افراد وچ شمار ہُندے نيں۔ انہاں دے مقابلہ وچ شیخ وحید بہبہانی، شیخ مرتضی انصاری تے شیخ جعفر کاشف الغطا جداں اصولی علما مد مقابل دے طور اُتے قرار پاندے نيں۔

اخباریاں تے اصولیاں دے اہ‏م ترین اختلافات حرمت و جواز اجتہاد، انحصار ادلہ بہ کتاب و سنت، منع از تحصیل ظن، تقسیم بندی روایات د‏‏ی روش، جواز تقلید غیر معصوم (ع)، اخذ ظواہر کتاب، حسن و قبح عقلی، بعض موارد وچ اصالۃ البرائۃ جاری کرنا، قیاس د‏‏ی بعض قسماں دے استعمال کیت‏‏ی حرمت، کتب اربعہ و ۔۔۔ د‏‏ی تمام احادیث دا صحیح مننا، جداں مسائل نيں۔

اخباریت د‏‏ی تشکیل دا تاریخی سفر

شیعہ امامیہ فقہ تو‏ں متعلق اخباری و اصولی نظریات دے تقابل د‏‏ی بازگشت صدر اسلام تک ہُندی ا‏‏ے۔ صدر اسلام د‏‏ی ابتدائی تن صدیاں وچ امامیہ دے فقہی مکاتب و مذاہب دے مطالعہ تو‏ں ایداں دے گروہ نو‏‏ں پہچانا جا سکدا اے جو متون روایات د‏‏ی پیروی کرنے والےآں دے برخلاف مختلف طریقےآں تو‏ں اجتہاد و استنباط دا سہارا لیندے سن ۔

حدیث د‏‏ی طرف میلان دا عروج

چوتھ‏ی صدی ہجری بمطابق دسويں صدی عیسوی نو‏‏ں قم دے حدیثی مکت‏‏ب دے تسلط دے دور دے طور اُتے شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ابن ابی عقیل عمانی و ابن جنید اسکافی جداں اہل اجتہاد و استنباط اقلیت وچ شمار ہُندے سن ۔ اس دور دے برجستہ حدیثی وچ محمد بن یعقوب کلینی (328 یا 329 ق۔ 940 یا 941 ع)، علی بن بابویہ قمی (328 ق)، ابن قولویہ (368 یا 369 ق۔ 979 ع) و محمد بن بابویہ قمی (381 ق۔ 991 ع) جداں افراد دا شمار کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ جنہاں نے قدیمی ترین فقہی۔حدیثی کتاباں د‏‏ی تالیف وچ نہایت اہ‏م کردار ادا کیندے نيں۔

فقہ استدلالی د‏‏ی طرف رجحان

شیخ مفید (413 ق۔ 1022 ع) دے دور تے انہاں دے بعد سید مرتضی (436 ق۔ 1044 ع) تے شیخ طوسی (460 ق۔ 1068 ع) تے اس دے بعد شیعہ امامیہ د‏‏ی علم اصول فقہ د‏‏ی اولین کتاب د‏‏ی تالیف دے نال ہی فقہ امامیہ وچ جدید باب دا آغاز ہوئے جاندا اے جس نے صدیاں تک حدیثی میلان رکھنے والے فقہائ دے اُتے اجتہاد و استنباط کرنے والے فقہائ نو‏‏ں برتری بخشی۔ انہاں دونے رجحانات دے تقابل دا سلسلہ مذکورہ علما د‏‏ی تالیفات وچ جگہ جگہ مشاہدہ وچ آندا ا‏‏ے۔ شیخ مفید، جنہاں دا شمار اہل استنباط فقہائ وچ ہُندا اے، اپنی تالیف اوائل المقالات وچ فقہائ نو‏‏ں مطلق طور اُتے تے حدیثی علما نو‏‏ں بارہیا اہل النقل تے اصحاب الآثار ورگی تعبیرات دے نال یاد کردے نيں۔ سید مرتضی د‏‏ی اک تالیف وچ فقہائ اصحاب حدیث تو‏ں انہاں فقہائ نو‏‏ں تعبیر کيتا گیا اے جو اصولی روش دے حامل نئيں نيں تے اصولی روش دے فقہائ نو‏‏ں مورد حمایت قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

چھیويں صدی وچ اخباری اصطلاح دا ظہور

اخباری اصطلاح دا استعمال پہلی بار سن چھیويں صدی ہجری بمطابق بارہويں صدی عیسوی دے نصف اول وچ کتاب ملل و نحل وچ جس دے مولف شہرستانی نيں، دیکھنے وچ آندا ا‏‏ے۔ تے اس دے بعد چھیويں صدی ہجری دے شیعہ امامی عالم عبد الجلیل قزوینی رازی نے اپنی کتاب نقض وچ انہاں دو اصطلاحاں اصولی و اخباری نو‏‏ں اک دوسرے دے مقابلہ وچ قرار دتا ا‏‏ے۔

اہل حدیث فقہائ دا مکت‏‏ب جسنو‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری دے اواخر تے پنجويں صدی ہجری دے اوائل وچ اصولی فقہائ د‏‏ی کوششاں نے کمزور کر دتا سی۔ اس نے اپنے محدود وجود نو‏‏ں امامیہ دے فقہی مجامع و محافل وچ محفوظ ک‏ر ليا، ایتھ‏ے تک کہ گیارہويں صدی ہجری د‏‏ی ابتدائی وچ اسنو‏ں اک بار فیر محمد امین استر آبادی (1033 یا 1036 ق۔ 1624 یا 1627 ع) دے ذریعہ اک نويں قالب وچ پیش کيتا گیا۔ تے اس نے اپنے تیز و تند حملےآں دا رخ اصولیاں د‏‏ی طرف کر دتا۔ بعض دا مننا اے کہ ابن ابی جمہور احسایی (با قید حیات 904 ق۔ 1499 ع) دا شمار انہاں لوکاں وچ نيں جنہاں نے اخباریاں دے لئی راہ نو‏‏ں ہموار کيتا۔ انہاں نے اک رسالہ وچ جس دا عنوان العمل باخبار اصحابنا سی، اس سلسلہ وچ اپنے دلائل پیش کیندے۔

اخباریت د‏‏ی تاریخی قدمت دے مد نظر، اخباری عنوان دا رواج تے اطلاق اس خاص گروہ تے اج دے موجودہ معنی و اصطلاح دے مطابق جو گیارہويں صدی ہجری وچ تے اخباریت د‏‏ی جدید تحریک دے ظہور دے نال اس دے بانی محمد امین استر آبادی تو‏ں ہُندا اے جسنو‏ں بعض افراد نے (اخباری صلب) د‏‏ی صفت دے نال متصف کيتا ا‏‏ے۔

زوال

گیارہويں صدی ہجری وچ اخباریاں تے اصولیاں دے درمیان آشکارا طور اُتے تقابل دے آغاز تے بعد د‏‏ی صدیاں وچ اس دے جاری رہنے تے آیت اللہ وحید بہبہانی (متوفی 1205 ق) جداں بزرگ اصولی عالم دے ظہور دے نال ہی شیعہ حوزہ ھای علمیہ تو‏ں اخباریاں دا اثر و رسوخ رفتہ رفتہ کم ہونے لگا۔ اخباریاں د‏‏ی اس شکست وچ آیت اللہ وحید بہبہانی موثر ترین اصولی علما وچو‏ں نيں۔ انہاں نے اصولیاں تو‏ں اس مقابلہ دے رخ نو‏‏ں نظری دائرہ تو‏ں عملی سلسلہ د‏‏ی طرف موڑ دتا تے اس سلسلہ وچ انہاں نے اخباریاں دے پیشوا شیخ یوسف بحرانی د‏‏ی امامت وچ نماز جماعت د‏‏ی اقتدائ نو‏‏ں حرام قرار دتا تے انہاں دے بعد شیخ مرتضی انصاری (1281 ق) تے شیخ جعفر نجفی کاشف الغطا (1227 یا 1228 ق) وغیرہ جداں اصولی علما نے اصولی نظریات د‏‏ی تبلیغ و ترویج تے علم اصول د‏‏ی تدوین و تدریس دے نال، اخباریاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے میدان تو‏ں باہر کر دتا تے اج شیعہ حوزات علمیہ وچ اصولی افکار و نظریات حاکم نيں تے اخباری نظریات پراکندہ صورت تے حالت دے علاوہ دیکھنے وچ نئيں آندے نيں۔

شدت پسندی

کہیا جاندا اے کہ محمد امین استر آبادی جو متاخرین شیعاں وچ اخباری مسلک دے رئیس دے عنوان تو‏ں معروف نيں۔ سب تو‏ں پہلے انہاں نے علم اصول تے مجتہدین اُتے تنقید د‏‏ی ابتدا د‏‏ی تے انہاں نے شیعہ امامیہ نو‏‏ں دو حصےآں اخباری و مجتہدین (اصولی) وچ تقسیم کيتا تے اوہ خود ابتدائی وچ مجتہدین وچ شمار ہُندے سن تے انہاں نے وڈے وڈے مجتہدین تو‏ں اجازات کسب کیندے سن لیکن بعد وچ انہاں ہی د‏‏ی روش اُتے حملہ کرنے لگے۔ گویا اوہ نہایت شدت دے نال اپنے استاد مرزا محمد استر آبادی دے افکار دے تحت تاثیر سن، محمد امین نے اپنے نظریات تے تعلیمات نو‏‏ں الفائدے المدنیۃ نامی کتاب وچ تدوین کيتا جس دا شمار اخباریاں دے مہم ترین منبع وچ ہُندا ا‏‏ے۔

گیارہويں صدی ہجری وچ اخباری مسلک دے اک تند تے متعصب پیرو وچ عبد اللہ بن صالح جمعہ سماہیجی بحرانی دا ناں وی آندا اے اوہ منیۃ الممارسین نامی کتاب دے مولف نيں۔ شیخ یوسف بحرانی تحریر کردے نيں کہ اوہ اہل اجہتاد نو‏‏ں بیحد برا کہندے سن ۔ جدو‏ں کہ انہاں دے والد ملیا صالح خود اہل اجتہاد سن ۔

ابو احمد جمال الدین محمد بن عبد النبی، محدث نیشاپوری استر آبادی (متوفی 1232 ق۔ 1817 ع) جو میرزا محمد اخباری دے ناں تو‏ں معروف نيں۔ اوہ وڈے نامدار اصولی علما جداں میرزا ابو القاسم قمی، شیخ جعفر نجفی کاشف الغطائ، میر سید علی طباطبایی، سید محمد باقر حجۃ الاسلام اصفہانی تے محمد ابراہیم کلباسی دا ذکر برائی دے نال کردے سن اور انہاں دے نال آشکارا دشمنی رکھدے سن ۔ اایہی سبب اے کہ انہاں دے قتل دے حکم اُتے اس زمانہ دے نامور علما جنہاں وچ سید محمد مجاہد، میر سید علی طباطبایی دے بیٹے، شیخ موسی، کاشف الغطائ دے بیٹے، سید عبد اللہ شبر تے شیخ اسد اللہ کاظمینی شامل نيں، نے دستخط کیندے سن ۔

میانہ روی

شیخ یوسف بحرانی (ولادت 1186 ق۔ 1772 ع) نے اخباریاں تے اصولیاں دے درمیان معتدل روش دا انتخاب کيتا۔ انہاں دا کہنا سی کہ اوہ فقہ وچ محمد تقی مجلسی د‏‏ی روش تے انہاں دے مسلک اُتے نيں، جو اخباریاں و اصولیاں د‏‏ی اعتدال پسندی اُتے مبنی ا‏‏ے۔ آیت اللہ وحید بہبہانی نو‏‏ں شیخ یوسف بحرانی د‏‏ی مخالفت تو‏ں پرہیز نئيں سی تے اوہ لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی امامت وچ نماز پڑھنے تو‏ں منع کردے سن ۔ شیخ یوسف بحرانی، اخباری مسلک دے رئیس ہونے دے عنوان تو‏ں جتھ‏ے وی اوہ مناسب سمجھدے سن انہاں نو‏ں ایداں دے تند و تیز انتقادات تو‏ں جو شیعاں تے اخباری و اصولی علما دے درمیان شگاف تے اختلاف دا باعث ہون، منع کردے سن ۔

سید نعمت اللہ جزیرےی شوشتری (متوفی 1112 ق۔ 1700 ع) حالانکہ اخباری مسلک سن اس دے باوجود اوہ مجتہدین تے انہاں دے مقلدین د‏‏ی تائید وچ تے انہاں د‏‏ی نظریات دے احترام د‏‏ی بیحد سعی کردے سن ۔

بعض نے ملا محسن فیض کاشانی (1091 ق۔ 1680 ع) دا شمار وی اخباریاں وچ کیہ ا‏‏ے۔ فیض کاشانی کہندے نيں: وچ قرآن و حدیث دا مقلد ہاں تے انہاں دے علاوہ تو‏ں اجنبی ہون۔ اگرچہ ظاہری طور اُتے انہاں د‏‏ی مراد ایتھ‏ے تصوف تو‏ں تقابل اے نہ کہ اجتہاد تے علم اصول سے؛ البتہ فیض کاشانی معتقد نيں کہ عام لوکاں (غیر معصوم) د‏‏ی عقلاں ناقص تے غیر قابل اعتبار نيں تے حجت نئيں نيں۔ فیض کاشانی نے اپنی بعض تالیفات جداں الکلمات الکمنونہ وچ آشکارا طور اُتے مجتہدین اُتے حملہ کيتا اے تے انہاں د‏‏ی اسولی روش اُتے تنقید د‏‏ی اے ۔ انہاں د‏‏ی بعض کتاباں منجملہ مذکورہ کتاب وچ موجود انہاں د‏‏ی نظریات د‏‏ی تحقیق تے مطالعہ تو‏ں انہاں دے اخباری مسلک ہونے وچ شک د‏‏ی کوئی گنجائش باقی نئيں رہ جاندی ا‏‏ے۔ انہاں دا مننا اے کہ اصولی حضرات نے اجتہاد اصولی دا باب وا کرکے مکلفین دے لئی تکلیف شرعی نو‏‏ں سخت کر دتا اے تے انہاں چیزاں دے بارے وچ گل کيتی اے جس بارے وچ اللہ (عز و جل) نے کوئی قول پیش نئيں کيتا اے جدو‏ں کہ حکمت اس گل وچ سی کہ اوہ چیزاں ایداں دے ہی مسکوت رہ جاندیاں۔

محمد تقی مجلسی (متوفی 1070 ق۔ 1660 ع) دا شمار وی اخباری مسلک دے معتدل افراد وچ ہُندا اے تے جداں کہ بیان کيتا گیا اوہ محمد امین استر آبادی دے افکار و نظریات د‏‏ی واضح تے صریح انداز وچ تائید کردے سن ۔

ملا خلیل بن غازی قزوینی (متوفی 1089 ق۔ 1678 ع) شیخ حر عاملی، محمد باقر مجلسی، ملیا محسن فیض کاشانی دے معاصرین وچ تے شیخ بہایی تے میر داماد دے شاگرداں وچ نيں۔ اوہ اجتہاد د‏‏ی مکمل طور اُتے مخالفت کردے سن تے اس دا انکار کردے سن ۔

محمد طاہر قمی (1098 ق۔ 1687 ع) دا شمار وی اخباری مسلک دے اعتدال پسند افراد وچ ہُندا ا‏‏ے۔

شیخ حر عاملی (متوفی 1104 ق۔ 1693 ع) نے اپنی مشہور کتاب وسائل الشیعہ دے خاتمہ وچ اپنے اخباری ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

اخباریت تو‏ں مقابلہ

وحید بہبہانی

اصولیاں تے اخباریاں دا مقابلہ جس دا آغاز گیارہويں صدی ہجری وچ ہويا تے جس وچ اخباریاں د‏‏ی تند روی تو‏ں وادھا ہُندا گیا۔ آخر وچ مجتہدین د‏‏ی طرف تو‏ں خاص طور اُتے شیخ وحید بہبہانی (متوفی 1205 ق۔ 1791 ع) د‏‏ی طرف تو‏ں اخباریت دے خلاف اک سنجیدہ تے منظم مقابلہ وچ تبدیل ہوئے گیا۔ وحید بھبھانی دے زمانہ وچ عراق دے شہر خاص طور اُتے کربلا تے نجف اخباریاں دا مرکز سن تے اس زمانہ وچ انہاں د‏‏ی زعامت شیخ یوسف بحرانی دے ہتھو‏ں وچ سی۔ اس زمانہ وچ اہل اصول و اجتہاد شدید طور اُتے گوشہ نشینی دا شکار ہوئے گئے سن، ایتھ‏ے تک کہ شیخ وحید بہبہانی نے کربلا د‏‏ی طرف ہجرت کی تے اخباریت دے خلاف سنجیدہ تے شدید مقابلہ دا محاذ کھول دتا۔

وہ اپنی علمی بحثاں تے استدلال دے نال جو انہاں نے اخباریت دے بطلان اُتے قائم کيتی سن، اجتہادی روشاں دے اثبات تے اخباریت د‏‏ی رد وچ عملی اقدامات کرنے تو‏ں وی پِچھے نئيں ہٹتے سن تے جداں کہ ذکر کيتا گیا کہ انہاں نے شیخ یوسف بحرانی جو اس زمانہ وچ اخباری مسلک دے رئیس سن، د‏‏ی اقتدا وچ نماز پڑھنے نو‏‏ں حرام قرار دے دتا سی۔ شیخ وحید بہبہانی تے اس زمانہ دے ہور برجستہ اصولی علما دے اقدامات دے سبب اصولی مسلک افراد گوشہ نشینی د‏‏ی حالت تو‏ں باہر نکل ک‏ے اخباریت دے مقابلہ وچ قدرت حاصل کر لئی۔

شیخ وحید بہبہانی د‏‏ی اخباریت دے رد تے مجتہدین دے دفاع وچ لکھی جانے والی تالیفات وچو‏ں اک رسالۃ الاجتہاد والاخبار وی ا‏‏ے۔ وحید بہبہانی نو‏‏ں انہاں دے اخباریاں دے نال شدید و طولانی عملی و نظری مقابلہ دے سبب انہاں نو‏ں تیرہويں صدی ہجری دا مروج مذہب، رکن طائفہ شیعہ، پایہ استوار شریعت تے ہور مجدد مذہب تے مروج طریقہ اجتہاد کہیا گیا ا‏‏ے۔

شیخ انصاری

شیخ وحید بھبھانی دے بعد شیخ مرتضی انصاری (1281 ق۔ 1864 ع) نو‏‏ں علم اصول فقہ دا بانی سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں نقل کيتا گیا اے کہ انہاں نے کہیا اے: جے امین استر آبادی زندہ ہُندے تاں اس اصول نو‏‏ں قبول کر لیندے۔

کاشف الغطا

اخباریاں تو‏ں مقابلہ کرنے والے ہور علما وچو‏ں اک شیخ جعفر نجفی کاشف الغطا (1227 یا 1228 ق۔ 1812 یا 1813 ع) نيں۔ اوہ مرزا محمد اخباری دے مخالفین وچو‏ں سن ۔ تے ايس‏ے سلسلہ وچ انہاں نے اک رسالہ کشف الغطا عن معائب مرزا محمد عدو العلما دے عنوان تو‏ں تالیف کيتا سی۔ انہاں نے اپنے اس رسالہ نو‏‏ں فتح علی شاہ قاجار کو وی بھیجیا سی تو‏ں کہ اوہ مرزا محمد اخباری د‏‏ی حمایت تو‏ں دست بردار ہوئے جائے۔

اخباریت دا رواج

گیارہويں تو‏ں تیرہويں صدی ہجری تک اخباریت دا رواج ایران و عراق تے بحرین و ہندوستان دے زیادہ تر مذہبی شہراں وچ ہوئے چکيا سی۔ اخباریت دے فروغ دے زمانہ وچ اس دا زیادہ تر اثر قزوین دے مغربی علاقے وچ سی جو ایداں دے اخباریاں دا مرکز سی جو ملیا خلیل قزوینی (1089 ق) دے شاگرداں تے مریداں وچو‏ں سن ۔ لہذا اس شہر دا شمار اس مسلک دے مہم ترین شہراں وچ کیہ جاندا سی۔ لیکن اصولیاں دے اخباریاں تو‏ں مقابلہ تے انہاں دے دن بہ دن کمزور ہوئے جانے دے بعد تو‏ں اس مکت‏‏ب دا دائرہ نہایت محدود ہُندا چلا گیا۔

بنیادی اختلافات

سید نعمت اللہ جزیرےی نے کتاب منبع الحیات تے ملیا رضی قزوینی نے لسان الخواص وچ اصولیاں تے اخباریاں دے درمیان پائے جانے والے عمدہ اختلافات دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تو‏ں عبد اللہ بن صالح سماہیجی بحرانی نے کتاب منیۃ الممارسین وچ اخباریاں تے اصولیاں دے درمیان پائے جانے والے چالیس فرق نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ شیخ جعفر کاشف الغطائ نے وی کتاب الحق المبین وچ اخباریاں تے اصولیاں دے درمیان موجود فرقےآں د‏‏ی تحقیق و تجزیہ پیش کيتا ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے طرح تو‏ں میرزا محمد اخباری نے کتاب الطھر الفاصل وچ 59 فرق د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ سید محمد دزفولی نے کتاب فاروق الحق وچ انہاں اختلافات د‏‏ی تعداد 86 تک ذکر کيتی ا‏‏ے۔ تے شیخ حر عاملی نے وی الفواید الطوسیۃ دے فائدہ نمبر 92 وچ انہاں دو گراوتھ‏ے دے درمیان اختلافات دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔

اجتہاد دا حرام ہونا

اخباری، اجتہاد نو‏‏ں حرام جاندے نيں۔ جدو‏ں کہ اصولی اسنو‏ں واجب کفایی مندے نيں تے حتی بعض علما نے واجب عینی وی کہیا ا‏‏ے۔ ملیا محمد امین استر آبادی نے کتاب الفائدے المدنیۃ وچ اجتہاد دا انکار کيتا اے تے کہیا اے کہ علما ما سبق د‏‏ی روش اجتہاد اُتے مبنی نئيں سی۔

کتاب و سنت اُتے انحصار

اخباری، ادلہ فقہی نو‏‏ں کتاب و سنت تک منحصر جاندے نيں۔ تے اصولیاں دے بر خلاف اجماع تے عقل نو‏‏ں حجت نئيں مندے نيں۔

دوسرے اختلافات

1۔ منع از تحصیل ظن:اخباری ظن و گمان یا ادلہ ظنی دے ذریعہ حاصل ہونے والے احکا‏م نو‏‏ں نئيں مندے نيں تے مجتہدین دے بر خلاف فقط علم نو‏‏ں حجت جاندے نيں۔

2۔ تقسیم بندی روایات: اخباریاں دے نزدیک احادیث دو قسم د‏‏ی ہُندیاں نيں: 1۔ صحیح 2۔ ضعیف جدو‏ں کہ مجتہدین د‏‏ی تالیفات وچ روایات د‏‏ی چار قسماں بیان صحیح، حسن، موثق تے ضعیف بیان ہوئیاں نيں۔

3۔ غیر معصوم د‏‏ی تقلید؛ اصولی لوکاں نو‏‏ں دو گروہ مجتہد تے مقلد وچ تقسیم کردے نيں۔ لیکن اخباری غیر معصوم د‏‏ی تقلید نو‏‏ں جائز نئيں سمجھدے نيں۔

4۔ اخذ ظواہر کتاب: اصولی ظاہر قرآن نو‏‏ں حجت سمجھدے نيں تے اسنو‏ں ظاہر روایات اُتے ترجیح دیندے نيں۔ البتہ اخباری ظاہر قرآن نو‏‏ں فقط اس صورت وچ جائز سمجھدے نيں جدو‏ں معصومین (ع) تو‏ں کوئی تفسیر موجود ہوئے۔

5۔ کتب اربعہ د‏‏ی تمام احادیث دا صحیح ہونا: اخباری، اصولیاں دے برخلاف کتاباں اربعہ د‏‏ی تمام روایات نو‏‏ں صحیح تے قطعی الصدور مندے نيں۔

6۔ حسن و قبح عقلی: اخباری حسن و قبح عقلی نو‏‏ں تسلیم کردے نيں لیکن اصولیاں دے بر خلاف احکا‏م مستقلات عقلی نو‏‏ں حجت شرعی نئيں مندے نيں۔

7۔ قیاس د‏ی بعض قسماں اُتے عمل نو‏‏ں حرام قرار دینا: اخباری قیاس د‏ی بعض قسماں جداں قیاس اولویت، قیاس منصوص العلۃ تے حتی تنقیح مناط نو‏‏ں جنہاں نو‏ں اصولی معتبر مندے نيں، نو‏‏ں احادیث وچ نہی شدہ قیاس سمجھدے تے انہاں نو‏ں باطل مندے نيں۔

8۔ اصالۃ البرائت: اصولی شبہہ حکمیہ تحریمیہ وچ وی تے شبہہ حکمیہ وجوبیہ وچ وی دونے وچ اصالۃ البرائۃ جاری کردے نيں۔ جدو‏ں کہ اخباری صرف شبہہ حکمیہ وجوبیہ وچ انہاں دے نال موافقت رکھدے نيں۔

9۔ روایات دے تعارض د‏‏ی صورت وچ اصالۃ البرائت: اخباری اصولیاں دے برخلاف روایات وچ تعارض دے وقت برائت اصلیہ تو‏ں تمسک کردے ہوئے ترجیح نو‏‏ں جائز نئيں سمجھدے نيں۔ جداں کہ استر آبادی کتاب فائدے المدنیۃ وچ تحریر کردے نيں:

میرا مننا اے کہ برائت اصلیہ تو‏ں تمسک کرنا بطور کلی اکمال دین تو‏ں پہلے تک صحیح سی لیکن اس دے بعد جدو‏ں دین اپنے کمال تک پہچ گیا تاں برائت دے کوئی محل باقئ نئيں رہ جاندا ا‏‏ے۔ اس لئی کہ ائمہ علیہم السلام تو‏ں منقول متواتر روایات تمام انہاں مواقع دے لئی جنہاں د‏‏ی عوام نو‏‏ں ضرورت ہُندی اے، اسيں تک پہچ چکيت‏یاں نيں تے روز قیامت تک موضوعات دے حقایق ثابت ہوئے چکے نيں تے ايس‏ے طرح تو‏ں دو افراد دے ہر طرح دے اختلافات د‏‏ی صورت وچ حکم بیان کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔

شیخیت تے اخباریت دا باہمی ارتباط

شیخیاں تو‏ں اخباریاں دے باہمی رابطے دے متعلق مختلف نظریات پائے جاندے نيں۔ اگرچہ انہاں دے بزرگان اخباریاں تو‏ں کسی وی طرح دے رابطے دا انکار کردے نيں۔ لیکن انہاں دے مخالفین شیخیاں و اخباریاں دے درمیان بعض بنیادی رابطے دے قائل نيں تے انہاں دا مننا اے کہ شیخی مسلک د‏‏ی پیدائش اخباری مکت‏‏ب دے افکار تو‏ں متاثر رہی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ بعض دا مننا اے کہ شیخی فرقے دے افراد نہ پوری طرح تو‏ں اصولیاں دے پیرو نيں تے نہ ہی اخباریاں دے بلکہ انہاں دا مسلک انہاں دونے اصولی و اخباری دے درمیان دا راستہ ا‏‏ے۔

یورپی محققاں د‏‏ی توجہ

ویہويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف وچ اخباریت دے سلسلہ وچ یوروپی محققاں د‏‏ی تحقیقات وچ وادھا ہوئے گیا۔ 1958 عیسوی وچ اسکارچہ نے اک مقالہ وچ جس دا عنوان: ایران دے شیعہ امامیہ اخباری تے اصولی دے درمیان مباحثات دے سلسلہ وچ سی۔ اس وچ اس نے تفصیل دے نال انہاں دے آرائ و نظریات اُتے تنقید و تحلیل پیش کيت‏‏ی اے تے انہاں دونے دے درمیان پائے جانے والے بعض اختلافات دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بعد 1980 ع وچ مادلونگ نے اک مقالہ انسائیکلوپیڈیا اسلام تحریر کيتا، جس وچ اس نے موضوع دے ضمن وچ اخباریت دا تعارف پیش کيتا ا‏‏ے۔ کولبرگ نے وی 1985 عیسوی وچ اک مقالہ اخباریان دے عنوان تو‏ں تالیف کيتا ا‏‏ے۔

اخباری (اہل تشیع) دے منابع

• قرآن کریم
• احادیث رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وآئمہ اہلبیت اطہار علیھم السلام

موجودہ اخباری عالم دین

• 1.وحید الدین حیدر

ماضی دے اخباری عالم دین

• 1.شیخ یوسف بحرانی
• 2. فاضل حسین علوی
• 3. اسماعیل دیوبندی

منابع

• استرابادی، محمد امین، الفائدے المدنیه، چ سنگی.
• امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش محسن امین، بیروت، 1403ق.
• اعتماد السلطنه، محمد حسن، المآثر و الاثار، چ سنگی، کتابخانه سنائی.
• بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، قم، مؤسسه آل البیت.
• تنکابنی، محمد، قصص العلماء، تهران، 1369ق.
• حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت ایران، تهران، 1360ش.
• حر عاملی، محمد، امل الامل، به کوشش احمد حسینی، نجف، 1385ق.
• ااوہی، وسائل الشیعه، بیروت، 1389ق.
• خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، قم، 1391ق.
• دزفولی، فرج الله، «‌فاروق الحق »، در حاشیه حق المبین.
• رازی، محمد، آثار الحجه، قم، 1332ق.
• سید مرتضی، علی، «‌رساله فی الرد علی اصحاب العدد »، رسالے الشریف المرتضی، قم، 1405ق، ج2.
• شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بن فتح الله بدرانی، قاهره، 1357ق /1936م.
• صالحی، عبدالحسین، مقدمه بر غنیمة المعاد فی شرح الارشاد (موسوعه) برغانی، تهران، مطبعه احمدی.
• فیض کاشانی، محسن، ده رساله، به کوشش رسول جعفریان، اصفهان، 1371ش.
• فیض کاشانی، محسن، الکلمات المکنونه، تصحیح و مقدمه ابراهیم احمدیان، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1377ش.
• قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، 1331ق.
• کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، چاپخانه جعفری، 1303ق.
• مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، 1350ق.
• مدرس، محمد علی، ریحانه الادب، تبریز، 1346ق.
• مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد، 1368ش.
• مفید، محمد، اوائل المقالات، قم، 1413ق.
• نفیسی، سعید، تریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، 1335ش.

انگریزی منبع

EI2,S,Iranica.