احمد بن محمد بن عیسی اشعری
| معلومات شخصیت | |
|---|---|
| مشہور اقارب: | ابو علی محمد بن عیسی |
| اصحاب: | امام محمد تقی تے امام علی نقی علیہما السلام |
| شاگرد: | سعد بن عبد اللہ اشعری، علی بن ابراہیم قمی، محمد بن حسن صفار |
| مذہب: | شیعہ اثنا عشری |
احمد بن محمد بن عیسی اشعری، تیسری صدی ہجری دے شیعہ امامیہ محدث نيں تے انہاں نوں امام امام محمد تقی تے امام علی نقی علیہماالسلام دے شاگرداں وچوں گنیا جاندا اے۔ قم دے بزرگانہاں وچوں سن ۔ شیخ طوسی نے انہاں نوں «شیخ القمیین و وجہھم و فقیہھم» دے عنوان توں یاد کيتا اے۔
وہ اپنے عقاید وچ شدت پسند سن تے غالیاں دے نال سخت رویے توں پیش آندے سن ۔ منقول اے کہ انہاں نے مشہور شیعہ محدث احمد بن محمد برقی نوں روایات نقل کرنے دی وجہ توں قم توں باہر کڈ دتا سی۔ لیکن کچھ مدت دے بعد انہاں نوں دوبارہ واپس لیائے تے انہاں توں عذر خواہی کيتی۔
نسب
سودھوابو جعفر، احمد بن محمد بن عیسی بن عبداللہ بن سعد بن مالک بن احوص بن سائب بن مالک بن عامر اشعری۔ان دے والد: ابوعلی محمد بن عیسی نوں نجاشی[۱] نے شیخ القمیین تے وجہ الاشاعرہ کہیا اے۔ ہور انہاں دے بقول انہاں نے امام رضا و امام محمد تقی علیہما السلام توں روایت کيتی اے۔ اوہ سلطان (احتمالاً حاکم قم) دے نزدیک مقام و منزلت رکھدے سن ۔ انھاں نے کتاب الخطب دے عنوان توں اک کتاب تصنیف کيتی اے۔
ائمہ علیہم السلام دے حضور
سودھواحمد بن محمد دی زندگی دی جزئیات دی تفصیل دسترس وچ نئيں اے چنانچہ نجاشی[۲] نے کہیا: انہاں نے امام رضا علیہالسلام دی ریارت کيتی لیکن قوی احتمال اے کہ انہاں توں روایت نقل نئيں کيتی۔ ایسا ظاہر ہُندا اے امام نال ملاقات دے وقت انہاں دی عمر زیادہ نئيں سی۔ [۳] احمد ہور امام محمد تقی تے امام علی نقی علیہما السلام دے اصحاب وچوں شمار ہُندے نيں چونکہ اوہ قم وچ رہندے سن اس لئی کدی کدی امام نال ملاقات ہُندی سی۔ ايسے وجہ توں انہاں توں زیادہ روایات نقل نئيں کيتیاں ناں۔[۴]
کشی[۵] دی روایت دے مطابق احمد امام محمد تقی علیہالسلام دے حکم اُتے خدمت امام وچ مدینہ پہنچے۔ اس روایت وچ تصریح اے کہ اوہ امام دی طرف توں قم وچ امام دے نمائندے زکریا بن آدم دے لئی خط لے کے گئے۔ ہور اس روایت وچ احمد دی کنیت ابو علی آئی اے۔
استاداں
سودھوجنہاں توں انہاں نے احادیث سناں انہاں وچوں بعض دے اسما درج ذیل نيں:
- احمد بن محمد بن عمرو بن ابی نصر بزنطی
- حسن بن سعید بن حماد اہوازی
- حسین بن سعید اہوازی
- حسن بن عباس بن حریش رازی
- حسن بن علی بن فضال کوفی
- حسن بن علی بن زیاد وشاء
- حسن بن محبوب سراد
- سعید ابن جناح ازدی بغدادی
- صفوان بن یحیی بجلی کوفی
- عثمان بن عیسی عامری کلابی
- علی بن حدید بن حکیم مداینی
- علی بن حکم نخعی
- محمد بن ابی عمیر ازدی
- محمد بن خالد بن عبدالرحمان برقی
- محمد ابن سنان زاہری
احمد مذکورہ مشایخ توں بہت ساریاں امامیہ احادیث دے راوی نيں۔ انہاں طریق توں مروی بہت ساریاں امامیہ احادیث نوں انہاں نے خود ضبط کيتا سی۔ ایہی وجہ اے کہ نجاشی و اللسٹ طوسی وچ جگہ جگہ انہاں دا ناں قم دے قدیمی مشائخ دی اسناد وچ مذکور اے۔ احمد بن محمد بن عیسی اہل قم وچوں سن، لہذا امامیہ دی احادیث سننے دے لئی انہاں دا کوفہ دا سفر کرنا طبیعی سی تا کہ اوہ اوتھے دے مشائخ توں معتبر احادیث نقل کردے جو کہ اس وقت امامیہ دا علمی مرکز سی ايسے وجہ توں انہاں دے اکثر مشائخ کوفہ توں نيں۔
مقام ومنزلت
سودھومحمد بن یعقوب کلینی دے زمانے توں پہلے احمد نمایاں ترین امامیہ محدث شمار ہُندے نيں جداں کہ نجاشی[۶] نے انہاں دے متعلق «شیخ القمیین و وجہھم و فقیہھم، غیرمدافع» دی تعبیراں استعمال کيتیاں ناں ہور شیخ طوسی نے اللسٹ[۷] وچ وی اس توں ملدی جلدی تعبیراں دے نال انہاں دی تعریف بیان کيتی اے۔
ابن حجر عسقلانی نے لسان المیزان[۸] وچ انہاں دا ناں لیا تے انہاں نوں قم دا «شیخ الرافضہ» کہیا اے۔ نجاشی[۹] نے کہیا اوہ اپنے باپ دی مانند حاکم قم توں ارتباط رکھدے سن ۔ ایہ خود قمیاں دے درمیان انہاں دی منزلت و مقام نوں بیان کردا اے۔[۱۰]
احمد عرب قومیت دا بہت لحاظ کردے سن تے انہاں نے فضائل العرب دے ناں توں اک کتاب وی تالیف کيتی۔ کلینی[۱۱] دی روایت دے مطابق اوہ اس کتاب وچ تعصب دا شکار ہوئے نيں۔
عقیدے وچ شدت پسندی
سودھواحمد عقائد وچ نہایت سخت گیر سن تے اپنے مخالفین دے نال سخت برتاؤ دے نال پیش آندے سن ۔ اوہ غلو دے سخت مخالف سن تے انہاں نے غالیاں دا سختی توں مقابلہ کيتا۔ اک مورد وچ نقل ہويا اے کہ مشہور امامی محدث تے متکلم یونس بن عبدالرحمان دی نسبت بدگمان سن ۔ لیکن بعد وچ اک خواب دیکھنے دی وجہ توں توبہ دی تے اپنے اس عقیدے توں عدول کيتا۔[۱۲]
ہور کہندے نيں کہ احمد حسن بن محبوب توں روایت نئيں کردے سن کیونجے اوہ ابن محبوب دی ابو حمزہ ثمالی توں روایت وچ تردید دا شکار سن ۔ لیکن کہیا گیا کہ احمد اپنی اس تردید وچ پشیمان ہوئے تے موت توں پہلے اپنی نظر توں منصرف ہوئے گئے۔ کشی نے نصر بن صباح توں اس حکایت نوں نقل کيتا۔[۱۳] تے نجاشی[۱۴] نے وی اسنوں کشی توں نقل کيتا اے۔
مذکورہ توصیف دے باوجود امامیہ دی اسناد حدیث وچ احمد نے ابن محبوب توں کئی مرتبہ روایت کيتی اے۔ جداں کہ ابن غضائری نے اشارہ کيتا اے کہ احمد بن محمد بن عیسی نے مشہور امامیہ محدث: احمد بن محمد برقی نوں روایات نقل کرنے دی وجہ توں قم توں باہر کڈ دتا سی لیکن کچھ مدت بعد واپس بلا لیا تے انہاں توں عذر خواہی کيتی۔ جدوں برقی فوت ہوئے تاں ننگے پیر انہاں دے جنازے وچ شریک ہوئے تا کہ جو کچھ انہاں دے نال کيتا سی اس اُتے اپنی پشیمانی دا اظہار کر سکن۔[۱۵]
ابو سعید سہل بن زیاد آدمی ہور انہاں افراد وچوں نيں جو احمد دے توسط توں متہم غلو ہوئے تے انہاں نے انہاں نوں وی قم توں کڈ دتا گیا جداں کہ ابن غضائری توں منسوب الضعفا وچ آیا اے۔[۱۶] ہور محمد بن علی بن ابراہیم معروف بناں ابو سُمَینَہ سی کہ جو قم وچ آنے دے موقع اُتے کچھ مدت دے لئی احمد بن محمد بن عیسی دے ایتھے رہیا تے جدوں اس دوران اس دا رجحان غلو دی طرف ظاہر ہوئے گیا تاں ایہ وی احمد دے توسط توں قم توں کڈیا گیا۔[۱۷]
رؤیت خدا
سودھوابن بابویہ[۱۸] نے تصریح دی اے کہ احمد نے النوادر وچ رؤیت خدا دے متعلق روایات نقل کيتیاں ناں، البتہ ابن بابویہ دے مطابق ایہ تمام صحیح نيں تے خدا دی قلبی شناخت دے معنا وچ نيں۔ انہاں نوں رؤیت دے اکھاں دے ذریعے دیکھنے دے ظاہری معنا وچ نئيں لینا چاہیدا۔
شاگرد
سودھوراویاں وچوں درج ذیل اسما ذکر کيتے جا سکدے نيں:[۱۹]
- سعد بن عبداللہ اشعری
- علی بن ابراہیم قمی
- داوود بن کورہ قمی
- محمد بن یحیی عطار
- احمد بن ادریس اشعری
- محمد بن حسن صفار
- عبد اللہ بن جعفر حمیری
- حمید بن زیاد
احمد تے زیدیہ مصادر
سودھوزیدیہ دے مصادر وچ احمد شیخ حسن بن علی ناصر اطروش دے عنوان توں زیدیاں دے مشہور امام دی حیثیت توں پہچانے جاندے نيں۔[۲۰]
وفات
سودھواحمد دی موت تریخ دا کوئی علم نئيں اے۔ صرف ابن غضائری توں منقول ہويا اے کہ احمد وفات برقی (متوفا 274 یا 280 ھ) دے وقت زندہ سن ۔[۲۱]
آثار
سودھواحمد بن محمد بن عیسی دی اہم ترین کتاب النوادر اے کہ جو شیعہ علما دی نگاہ وچ قابل اعتماد اے تے مہم حدیثی مصادر دا حصہ سمجھی جاندی اے۔[۲۲] داوود ابن کورہ قمی نے اس کتاب دی ترتیب و تنظیم دا کم انجام دتا۔[۲۳]
احمد بن محمد بن عیسی توں منسوب النوادر نامی کتاب اک مرتبہ تختی صورت وچ فقہ الرضا دے نال چھپی تے فیر (1408 ھ) وچ قم توں دوبارہ طبع ہوئی۔ اس کتاب دی نسبت احمد دی محل تردید واقع ہوئی اے کیونجے کوئی ایسا قرینہ موجود نئيں کہ جس توں ایہ پتہ چل سکے کہ ایہ النوادر دا حصہ اے اگرچہ اسنوں انہاں دی تالیف قرار دتا جا سکدا اے لیکن اس دی نسبت حسین بن سعید اہوازی دی طرف ہونا وی محل بحث اے کیونجے احمد بن محمد بن عیسی دیاں کتاباں دا اہم ترین راوی حسین بن سعید ہی اے۔[۲۴]
بہرحال مجلسی نے بحار الانوار[۲۵] وچ اس دے نسخے دا ذکر کيتا ہے اس کتاب دی نسبت نوں حسین بن سعید تے احمد بن محمد بن عیسی دی طرف ہونے نوں محل بحث قرار دتا اگرچہ علامہ مجلسی دی نظر وچ حسین بن سعید دی طرف اس کتاب دی نسبت زیادہ قوی احتمال رکھدی اے۔
قلمی نسخے توں مربوط بحث وچ اس گل کيتی طرف زیادہ توجہ کرنی چاہیدا کہ ایہ قلمی نسخہ ظاہرا کتاب فقہ الرضا توں مربوط اے، جداں کہ کتاب دے متن دے کئی تھاںواں اُتے ایہ واضح اے تے فقہ الرضا دا نسخہ اس کتاب توں مخلوط ہوئے گیا اے۔ ایہ سوال اپنی جگہ اُتے باقی اے کہ دو کتاباں آپس وچ کیوں مخلوط ہوئے گئياں تے فقہ الرضا دے حصے النوادر دے ناں توں کیوں معروف ہوئے؟
ہور کتاباں:
- التوحید
- فضل النبی (صلی اللہ علیہ و آلہ)
- المتعہ
- الناسخ و المنسوخ
- الاظلۃ
- المسوخ
- فضائل العرب
- کتاب در حج[۲۶]
- الطب الکبیر[۲۷]
- الطب الصغیر[۲۸]
- المکاسب[۲۹]
- الملاحم[۳۰]
- نوادر الحکمۃ فی التفسیر[۳۱]
حوالے
سودھو- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۳۸.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۸۲.
- ↑ نیزنکـ: طوسی، رجال، ص۳۳۶.
- ↑ نکـ: الرجال، ص۵۹؛ نجاشی، رجال، ص۳۳۸؛ طوسی، رجال، ص۳۹۷، ۴۰۹.
- ↑ کشی، معرفۃ الرجال، ص۵۹۶.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۳۸.
- ↑ طوسی، اللسٹ، ص۲۵.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۲۶۰.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۳۸.
- ↑ نکـ: طوسی، رجال، صص۳۹۷، ۴۰۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۲۴
- ↑ کشی، معرفۃ الرجال، صص۴۹۶-۴۹۷.
- ↑ کشی، معرفۃ الرجال، ص۵۱۲.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۳۸.
- ↑ نکـ: علامہ حلی، رجال، ص۱۴-۱۵؛ الضعفاء، ص۳.
- ↑ ابن غضائری، الضعفاء، ص۱۳. ہور: نجاشی، رجال، ص۱۸۵.
- ↑ الضعفاء، ص۲۳؛ نجاشی، رجال، ص۳۳۲.
- ↑ ابن بابویہ، التوحید، صص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ ابوغالب زاری، رسالۃ فی ذکر آل اعین، ص۱۵۹؛ نجاشی، رجال، صص۸۲-۸۳؛ طوسی، اللسٹ، صص۲۵، ۱۱۸.
- ↑ نکـ: مؤیدتی، لوامع الانوار، ج۱، ص۲۱۸.
- ↑ نکـ: علامہ حلی، رجال، ص۱۴-۱۵.
- ↑ نکـ: ابن بابویہ، فقیہ ...، ج۱، ص۳.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۸۲؛ طوسی، اللسٹ، ص۲۵.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۵۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۱، صص۱۶، ۳۳-۳۴.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۸۲؛ طوسی، اللسٹ، ص۲۵.
- ↑ ابن ندیم، اللسٹ، ص۲۷۸.
- ↑ ابن ندیم، اللسٹ، ص۲۷۸.
- ↑ ابن ندیم، اللسٹ، ص۲۷۸.
- ↑ ابن شہر آشوب، معالم العلماء، ص۱۴.
- ↑ ابن شہر آشوب، معالم العلماء، ص۲۴، ظاہراً کتاب دا انتساب کِسے اشتباہ دی وجہ توں ہويا اے۔
مآخذ
سودھو- ابن بابویہ، محمد، التوحید، کوشش: ہاشم حسینی، قم، موسسہ النشر الاسلامی.
- ہمو، فقیہ من لایحضرہ الفقیہ، کوشش: حسن موسوی خرسان، تہران، ۱۴۱۰ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
- ابن شہر آشوب، محمد، معالم العلماء، کوشش: محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابن ندیم، اللسٹ.
- ابوغالب زاری، احمد، رسالۃ فی ذکر آل اعین، کوشش: محمد رضا حسینی، قم، ۱۴۱۱ق.
- الرجال، منسوب بہ احمد برقی، ہمراہ ابرجال ابن داوود حلی، کوشش: جلال الدین محدث ارموی، تہران، ۱۳۴۲ش.
- الضعفاء، منسوب بہ ابن غضائری، نسخہ عکِسے موجود در کتابخانہ مرکز.
- طوسی، محمد، رجال، کوشش: محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ہمو، اللسٹ، کوشش: محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانہ مرتضویہ.
- علامہ حلی، حسن، رجال، کوشش: محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
- کشی، محمد، معرفۃ الرجال، اختیار طوسی، کوشش: حسن مصطفوی، مشہد، ۱۳۴۸ش.
- کلینی، محمد، الکافی، کوشش: علی اکبر غفاری، تہران، ۱۳۸۸ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- مؤیدتی، مجدالدین، لوامع الانوار، نسخہ عکِسے موجود در کتابخانہ مرکز.
- نجاشی، احمد، رجال، کوشش: موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
سانچہ:شیعہ فقہا (تیسری صدی ہجری)