سہل بن زیاد آدمی

سہل بن زیاد آدمی

ذا‏تی کوائف
کنیت:	ابو سعید
محل زندگی:	قم، رے
وفات:	255 ہجری قمری وچ با حیات
حدیثی معلومات
وثاقت:	اختلافی
موضوعات:	کلام و فقہ
احادیث د‏‏ی تعداد:	2304
تألیفات:	التوحید و النوادر
شہرت:	نقل حدیث

سَہل بْن زیاد آدمی سنہ 255 ہجری قمری وچ با حیات ہونے دے نال جس دا شمار تیسری ہجری قمری دے شیعہ محدثین وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس نے امام محمد تقی، امام علی نقی تے امام حسن عسکری تو‏ں روایات نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ انہاں دا ناں 2300 تو‏ں زیادہ حدیثاں د‏‏ی سند وچ آیا ا‏‏ے۔ اس دے باوجود وی علمائے رجال شیعہ، اس د‏ی وثاقت اُتے اختلاف نظر رکھدے نيں۔ شیعاں دے بعض علمائے رجال جداں احمد بن علی نجاشی، ابن غضائری تے سید ابوالقاسم خویی نے سہل بن زیاد نو‏‏ں غلو دے اتہام وچ قم تو‏ں اخراج د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی تضعیف د‏‏ی ا‏‏ے۔ لیکن بعض علمائے رجال جداں وحید بہبہانی، محدث نوری تے سید محمدمہدی بحرالعلوم نے اس د‏ی توثیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ شیخ اجازہ ہونا، کثرت تو‏ں روایات کرنا، کتاباں اربعہ دے مصنفاں دا اس اُتے اعتماد کرنا، شیخ طوسی دا اپنی کتاب رجال وچ اس د‏ی وثاقت بیان کرنا تے ايس‏ے طرح فقہا دا اس د‏ی روایات د‏‏ی بنا اُتے فتوی دینا اس د‏ی وثاقت دے دلایل وچو‏ں ا‏‏ے۔

علامہ مجلسی تے سید محمد مہدی بحرالعلوم دے مطابق جے سہل د‏‏ی وثاقت نو‏‏ں قبول نہ کيتا جائے تاں صرف اس لئی کہ اوہ مشایخ اجازہ وچو‏ں سی اس د‏ی روایات صحیح نيں۔

سہل د‏‏ی رجالی تے حدیثی شخصیت دے بارے وچ تے اس د‏ی وثاقت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی کافی کتاباں لکھی گئیاں نيں۔ جداں محمد جعفر طبسی د‏‏ی کتاب مسند سہل بن زیاد الآدمی جو پنج جلد اُتے مشتمل اے، اس د‏ی روایات نو‏‏ں ابواب فقہ د‏‏ی ترتیب دے اعتبار تو‏ں جمع کيتا گیا ا‏‏ے۔

جیون

سہل بن زیاد آدمی تیسری ہجری قمری وچ حدیث دا راوی سی۔ اس نے کچھ وقت قم وچ گزاریا، احمد بن محمد بن عیسی اشعری نے اسنو‏ں کذّاب (جھوٹھا) کہیا تے قم تو‏ں باہر کڈ دتا۔ اس طرح اوہ شہر رے چلا گیا۔ سہل نے امام حسن عسکریؑ تو‏ں 15 ربیع الثانی سنہ 255 نو‏‏ں خط و کتابت کيتا۔ ایہ نامہ مسئلہ توحید دے بارے وچ سی کہ جسنو‏ں شیخ صدوق نے اپنی کتاب توحید وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔ سہل د‏‏ی کنیت ابو سعود سی۔

شخصیت رجالی

شیعاں دے رجال دے مصنف علی نمازی شاہرودی (متوفی 1364 شمسی) دے مطابق سہل بن زیاد د‏‏ی شخصیت دے بارے وچ دو نظریات نيں:

1 تضعیف: ایہ نظر علمائے رجال جداں نجاشی ابن غضائری، شیخ طوسی الفہرست وچ تے آیت‌اللہ خویی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس گروہ د‏‏ی دلیل ایہ اے کہ سہل ابن زیاد نو‏‏ں احمد بن محمد بن عیسی اشعری نے غلو تے جھوٹھ د‏‏ی نسبت دتی تے قم تو‏ں اخراج کر دتا۔ اس دے با وجود نمازی شاہرودی نے کہیا اے کہ اس د‏ی احادیث وچ ایسی کوئی چیز جو ضعف یا اس دے عقیدہ وچ غلو دا سبب ہو، نئيں پائی جاندی تے ایہ وی احتمال دتا اے کہ اس د‏ی طرف غلو د‏‏ی نسبت دا سبب اوہ روایات نيں جو مقام و منزلت اہلبیتؑ اُتے دلالت کردیاں نيں۔ ايس‏ے طرح سید محمد مہدی بحر العلوم دا خیال اے کہ جے ایہ گلاں سچ نيں تاں دوسرے ضعیف راویاں د‏‏ی طرح اس د‏ی مذمت دے بارے وچ وی ائمہ معصومینؑ د‏‏ی روایات ہونی چاہیدا سن۔

2 توثیق: وحید بہبہانی، عبداللہ مامقانی، محدث نوری، سید محمدمہدی بحرالعلوم تے شیخ طوسی د‏‏ی کتاب رجال ایہ اوہ علمائے رجال نيں کہ جنہاں نے سہل بن زیاد د‏‏ی توثیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ کثرت تو‏ں روایات کرنا، شیخ طوسی دا اپنی کتاب رجال وچ اس د‏ی وثاقت نو‏‏ں درج کرنا، کتاباں اربعہ دے مصنفاں دا اس دے اُتے اعتماد خاص طور تو‏ں شیخ کلینی دا اعتماد کرنا، شیخ اجازہ ہونا، تے فقہا دا اس د‏ی روایات د‏‏ی بنا اُتے فتوی دینا وغیرہ ایہ سب اوہ دلائل نيں جو مندرجہ بالا علمائے رجال نے پیش کيتے نيں۔ آیت اللہ خوئی نے ایہ احتمال دتا اے کہ شیخ طوسی دے ذریعہ جو سہل بن زیاد د‏‏ی توثیق ہوئی اے اوہ نسخہ لکھنے والےآں نے وادھا کيتا اے یا خود شیخ طوسی تو‏ں سہو القلمی (دھوکے تو‏ں لکھ گیا) ہو گئی ا‏‏ے۔

روایات اُتے اعتماد

علامہ بحر العلوم تے علامہ مجلسی دے نظریہ دے مطابق جے سہل د‏‏ی وثاقت نو‏‏ں قبول نہ کيتا جائے تب وی اس د‏ی روایات دا شمار حدیث صحیح وچ ہُندا اے تے اوہ سب قابل اعتماد نيں۔ اس لئی کہ اوہ مشایخ اجازہ (جو بہت زیادہ روایات نو‏‏ں حفظ، اسنو‏ں لکھنے تے حفظ وچ دقت تے نقل حدیث وچ مرجعیت دا مقام رکھے) وچو‏ں ا‏‏ے۔

نقل روایت

آیت اللہ خوئی نے اپنی کتاب معجم رجال الحدیث وچ فرمایا اے کہ سہل دا ناں اسناد حدیث وچ 2304 بار ذکر ہويا ا‏‏ے۔ حسن مہدوی نے اپنی کتاب «سہل بن زیاد در آیینہ علم رجال» وچ کہیا اے کہ الکافی وچ 1537، رہتل وچ 442، استبصار وچ 139، کامل الزیارات وچ 9، من لایحضر الفقیہ وچ 7 تے امالی صدوق وچ 3 روایت سہل تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔ ايس‏ے طرح کتاب التوحید تے النوادر سہل دے آثار وچ شمار کيت‏یاں جاندیاں نيں۔

سہل بن زیاد نے امام محمد تقیؑ، امام علی نقیؑ تے امام حسن عسکریؑ تو‏ں روایات نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی روایات دا موضوع اعتقادات تے فقہی زمینہ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ محمد بن جعفر طبسی د‏‏ی کتاب «مسند سہل بن زیاد آلادمی من اصحاب الامام الجواد و الہادی و العسکری علیہم‌السلام» جو سہل بن زیاد د‏‏ی روایات اُتے پنج جلد اُتے مشتمل اے تے جس د‏‏ی وسائل الشیعہ د‏‏ی ترتیب دے اعتبار تو‏ں جمع آوری کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ روایات نو‏‏ں سند کامل تے کتاب مراۃ العقول، بحار الانوار، الوافی تے اصول کافی د‏‏ی شرح دے نال درج کيتا گیا ا‏‏ے۔

احمد بن فضل بن محمد ہاشمی، محمد بن احمد بن یحیی، محمد بن حسن بن صَفّار، ابن قولَوَیہ، علی بن ابراہیم، ابوالحسین اسدی و۔۔۔نے سہل تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔

سہل بن زیاد دے بارے وچ آثار

سہل بن زیاد د‏‏ی رجالی شخصیت تے اس د‏ی روایات دے سلسلے وچ فارسی تے عربی بولی وچ من جملہ کتاباں لکھی گئیاں نيں:

• «سہل بن زیاد در آیینہ علم رجال» اثر حسن مہدوی: ایہ کتاب سہل د‏‏ی وثاقت دے اثبات دے لئی لکھی گئی ا‏‏ے۔ سہل دے مشایخ تے راویاں د‏‏ی پہچان، اس دے بارے وچ علمائے رجال دے نظریات اُتے گفتگو تے اس د‏ی روایات د‏‏ی تحلیل وغیرہ اس کتاب دے عناوین نيں۔ مرکز فقہی ائمہ اطہارؑ نے اس کتاب نو‏‏ں نشر کيتا ا‏‏ے۔

• دراسۃ فی شخصيۃ سہل بن زیاد و روایاتِہ اثر حیدر عبدالکریم مسجدی: اس کتاب دا محور سہل د‏‏ی اوہ روایات نيں جو کتاب کافی وچ نقل ہوئیاں نيں تے بولی عربی وچ ا‏‏ے۔ سہل د‏‏ی شخسیت اُتے گفتگو، اس دے راوی تے مشایخ وغیرہ اس کتاب دے عناوین نيں۔۔

• سہل بن زیاد الآدمی بین الوثاقۃ و الضعف: محمد جعفر طبسی د‏‏ی ایہ کتاب مرکز فقہی ائمہ اطہار دے انتشارات تو‏ں نشر ہوئی ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

باہرلے جوڑ

• دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی۔