سہل بن زیاد آدمی
| ذاتی کوائف | |
|---|---|
| کنیت: | ابو سعید |
| محل زندگی: | قم، رے |
| وفات: | 255 ہجری قمری وچ با حیات |
| حدیثی معلومات | |
| وثاقت: | اختلافی |
| موضوعات: | کلام و فقہ |
| احادیث دی تعداد: | 2304 |
| تألیفات: | التوحید و النوادر |
| شہرت: | نقل حدیث |
سَہل بْن زیاد آدمی سنہ 255 ہجری قمری وچ با حیات ہونے دے نال جس دا شمار تیسری ہجری قمری دے شیعہ محدثین وچ ہُندا اے۔
اس نے امام محمد تقی، امام علی نقی تے امام حسن عسکری توں روایات نوں نقل کيتا اے۔ انہاں دا ناں 2300 توں زیادہ حدیثاں دی سند وچ آیا اے۔ اس دے باوجود وی علمائے رجال شیعہ، اس دی وثاقت اُتے اختلاف نظر رکھدے نيں۔ شیعاں دے بعض علمائے رجال جداں احمد بن علی نجاشی، ابن غضائری تے سید ابوالقاسم خویی نے سہل بن زیاد نوں غلو دے اتہام وچ قم توں اخراج دی وجہ توں اس دی تضعیف دی اے۔ لیکن بعض علمائے رجال جداں وحید بہبہانی، محدث نوری تے سید محمدمہدی بحرالعلوم نے اس دی توثیق دی اے۔ شیخ اجازہ ہونا، کثرت توں روایات کرنا، کتاباں اربعہ دے مصنفاں دا اس اُتے اعتماد کرنا، شیخ طوسی دا اپنی کتاب رجال وچ اس دی وثاقت بیان کرنا تے ايسے طرح فقہا دا اس دی روایات دی بنا اُتے فتوی دینا اس دی وثاقت دے دلایل وچوں اے۔
علامہ مجلسی تے سید محمد مہدی بحرالعلوم دے مطابق جے سہل دی وثاقت نوں قبول نہ کيتا جائے تاں صرف اس لئی کہ اوہ مشایخ اجازہ وچوں سی اس دی روایات صحیح نيں۔
سہل دی رجالی تے حدیثی شخصیت دے بارے وچ تے اس دی وثاقت نوں ثابت کرنے دے لئی کافی کتاباں لکھی گئیاں نيں۔ جداں محمد جعفر طبسی دی کتاب مسند سہل بن زیاد الآدمی جو پنج جلد اُتے مشتمل اے، اس دی روایات نوں ابواب فقہ دی ترتیب دے اعتبار توں جمع کيتا گیا اے۔
جیون
سودھوسہل بن زیاد آدمی تیسری ہجری قمری وچ حدیث دا راوی سی۔ اس نے کچھ وقت قم وچ گزاریا، احمد بن محمد بن عیسی اشعری نے اسنوں کذّاب (جھوٹھا) کہیا تے قم توں باہر کڈ دتا۔ اس طرح اوہ شہر رے چلا گیا۔[۱] سہل نے امام حسن عسکریؑ توں 15 ربیع الثانی سنہ 255 نوں خط و کتابت کيتا۔ [۲] ایہ نامہ مسئلہ توحید دے بارے وچ سی کہ جسنوں شیخ صدوق نے اپنی کتاب توحید وچ نقل کيتا اے۔[۳] سہل دی کنیت ابو سعود سی۔[۴]
شخصیت رجالی
سودھوشیعاں دے رجال دے مصنف علی نمازی شاہرودی (متوفی 1364 شمسی) دے مطابق سہل بن زیاد دی شخصیت دے بارے وچ دو نظریات نيں:
1 تضعیف: ایہ نظر علمائے رجال جداں نجاشی[۵] ابن غضائری،[۶] شیخ طوسی الفہرست وچ[۷] تے آیتاللہ خویی[۸] دی اے۔ اس گروہ دی دلیل ایہ اے کہ سہل ابن زیاد نوں احمد بن محمد بن عیسی اشعری نے غلو تے جھوٹھ دی نسبت دتی تے قم توں اخراج کر دتا۔[۹] اس دے با وجود نمازی شاہرودی نے کہیا اے کہ اس دی احادیث وچ ایسی کوئی چیز جو ضعف یا اس دے عقیدہ وچ غلو دا سبب ہو، نئيں پائی جاندی تے ایہ وی احتمال دتا اے کہ اس دی طرف غلو دی نسبت دا سبب اوہ روایات نيں جو مقام و منزلت اہلبیتؑ اُتے دلالت کردیاں نيں۔[۱۰] ايسے طرح سید محمد مہدی بحر العلوم دا خیال اے کہ جے ایہ گلاں سچ نيں تاں دوسرے ضعیف راویاں دی طرح اس دی مذمت دے بارے وچ وی ائمہ معصومینؑ دی روایات ہونی چاہیدا سن۔[۱۱]
2 توثیق: وحید بہبہانی،[۱۲] عبداللہ مامقانی، محدث نوری،[۱۳] سید محمدمہدی بحرالعلوم[۱۴] تے شیخ طوسی دی کتاب رجال[۱۵] ایہ اوہ علمائے رجال نيں کہ جنہاں نے سہل بن زیاد دی توثیق دی اے۔ کثرت توں روایات کرنا، شیخ طوسی دا اپنی کتاب رجال وچ اس دی وثاقت نوں درج کرنا، کتاباں اربعہ دے مصنفاں دا اس دے اُتے اعتماد خاص طور توں شیخ کلینی دا اعتماد کرنا، [۱۶] شیخ اجازہ ہونا، تے فقہا دا اس دی روایات دی بنا اُتے فتوی دینا وغیرہ ایہ سب اوہ دلائل نيں جو مندرجہ بالا علمائے رجال نے پیش کيتے نيں۔[۱۷] آیت اللہ خوئی نے ایہ احتمال دتا اے کہ شیخ طوسی دے ذریعہ جو سہل بن زیاد دی توثیق ہوئی اے اوہ نسخہ لکھنے والےآں نے وادھا کيتا اے یا خود شیخ طوسی توں سہو القلمی (دھوکے توں لکھ گیا) ہو گئی اے۔[۱۸]
روایات اُتے اعتماد
سودھوعلامہ بحر العلوم تے علامہ مجلسی دے نظریہ دے مطابق جے سہل دی وثاقت نوں قبول نہ کيتا جائے تب وی اس دی روایات دا شمار حدیث صحیح وچ ہُندا اے تے اوہ سب قابل اعتماد نيں۔ اس لئی کہ اوہ مشایخ اجازہ (جو بہت زیادہ روایات نوں حفظ، اسنوں لکھنے تے حفظ وچ دقت تے نقل حدیث وچ مرجعیت دا مقام رکھے) وچوں اے۔[۱۹]
نقل روایت
سودھوآیت اللہ خوئی نے اپنی کتاب معجم رجال الحدیث وچ فرمایا اے کہ سہل دا ناں اسناد حدیث وچ 2304 بار ذکر ہويا اے۔[۲۰] حسن مہدوی نے اپنی کتاب «سہل بن زیاد در آیینہ علم رجال» وچ کہیا اے کہ الکافی وچ 1537، رہتل وچ 442، استبصار وچ 139، کامل الزیارات وچ 9، من لایحضر الفقیہ وچ 7 تے امالی صدوق وچ 3 روایت سہل توں نقل ہوئیاں نيں۔[۲۱] ايسے طرح کتاب التوحید تے النوادر سہل دے آثار وچ شمار کيتیاں جاندیاں نيں۔[۲۲]
سہل بن زیاد نے امام محمد تقیؑ، امام علی نقیؑ تے امام حسن عسکریؑ توں روایات نوں نقل کيتا اے۔[۲۳] اس دی روایات دا موضوع اعتقادات تے فقہی زمینہ اُتے مشتمل اے۔[۲۴] محمد بن جعفر طبسی دی کتاب «مسند سہل بن زیاد آلادمی من اصحاب الامام الجواد و الہادی و العسکری علیہمالسلام» جو سہل بن زیاد دی روایات اُتے پنج جلد اُتے مشتمل اے تے جس دی وسائل الشیعہ دی ترتیب دے اعتبار توں جمع آوری کيتی گئی اے۔ اس کتاب وچ روایات نوں سند کامل تے کتاب مراۃ العقول، بحار الانوار، الوافی تے اصول کافی دی شرح دے نال درج کيتا گیا اے۔[۲۵]
احمد بن فضل بن محمد ہاشمی، محمد بن احمد بن یحیی، محمد بن حسن بن صَفّار، ابن قولَوَیہ، علی بن ابراہیم، ابوالحسین اسدی و۔۔۔نے سہل توں روایت کيتی اے۔[۲۶]
سہل بن زیاد دے بارے وچ آثار
سودھوسہل بن زیاد دی رجالی شخصیت تے اس دی روایات دے سلسلے وچ فارسی تے عربی بولی وچ من جملہ کتاباں لکھی گئیاں نيں:
- «سہل بن زیاد در آیینہ علم رجال» اثر حسن مہدوی: ایہ کتاب سہل دی وثاقت دے اثبات دے لئی لکھی گئی اے۔[۲۷] سہل دے مشایخ تے راویاں دی پہچان، اس دے بارے وچ علمائے رجال دے نظریات اُتے گفتگو تے اس دی روایات دی تحلیل وغیرہ اس کتاب دے عناوین نيں۔[۲۸] مرکز فقہی ائمہ اطہارؑ نے اس کتاب نوں نشر کيتا اے۔
- دراسۃ فی شخصيۃ سہل بن زیاد و روایاتِہ اثر حیدر عبدالکریم مسجدی: اس کتاب دا محور سہل دی اوہ روایات نيں جو کتاب کافی وچ نقل ہوئیاں نيں تے بولی عربی وچ اے۔ سہل دی شخسیت اُتے گفتگو، اس دے راوی تے مشایخ وغیرہ اس کتاب دے عناوین نيں۔۔[۲۹]
- سہل بن زیاد الآدمی بین الوثاقۃ و الضعف: محمد جعفر طبسی دی ایہ کتاب مرکز فقہی ائمہ اطہار دے انتشارات توں نشر ہوئی اے۔[۳۰]
حوالے
سودھو- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۸۵۔
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۸۵۔
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ھ، ص۱۰۱-۱۰۲۔
- ↑ طوسی، رجال، ۱۳٧۳ش، ص۳۸٧۔
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۸۵۔
- ↑ ابن غضائری، الرجال، ۱۴۲۲ھ، ص۶۶-۶٧۔
- ↑ طوسی، الفہرست ، ۱۴۲۰ھ، ص۲۲۸۔
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ھ، ج۸، ص۳۴۰۔
- ↑ نمازی شاہرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ھ، ج۴، ص۱٧۶؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ھ، ج۸، ص۳۳۹۔
- ↑ نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ھ، ج۴، ص۱٧۶-۱٧٧۔
- ↑ بحرالعلوم، الفوائدالرجالیۃ، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۵۔
- ↑ دیکھو خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ھ، ج۸، ص۳۳۹۔
- ↑ دیکھئے نوری، خاتمہ المستدرک، مؤسسہ آلالبیت، ج۵، ص۲۳۰-۲۱۳۔
- ↑ بحرالعلوم، الفوائدالرجالیۃ، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۳۔
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳٧۳ش، ص۳۸٧۔
- ↑ بحرالعلوم، الفوائدالرجالیۃ، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۴۔
- ↑ نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ھ، ج۴، ص۱٧۶-۱٧٧۔
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ھ، ج۸، ص۳۴۰۔
- ↑ بحرالعلوم، فائدے الرجالیہ، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۵؛ علامہ مجلسی، الوجیزۃ فی الرجال، وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی، ص۹۱۔
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ھ، ج۸، ص۳۴۱-۳۴۲۔
- ↑ مہدوی، سہل بن زیاد در آیینہ علم رجال، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۳۔
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۸۵۔
- ↑ طوسی، اختیار معرفۃ الرجال، ۱۴۰۴ھ، ج۲، ص۸۳٧۔
- ↑ دیکھئے مہدوی، سہل بن زیاد در آیینہ علم رجال، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۴-۱٧٧۔
- ↑ طبسی، مسند سہل بن زیاد الآدمی، ۱۳۹۵ش، ص۶۰۔
- ↑ طوسی، رہتل الاحکام، ۱۳۶۵ش، المشیخۃ ج۱۰، ص۵۴۔
- ↑ دیکھئے مہدوی، سہل بن زیاد در آیینہ علم رجال، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۰۔
- ↑ مہدوی، سہل بن زیاد در آیینہ علم رجال، ۱۳۹۱ش، پیشگفتار، ص۱۳۔
- ↑ «دراسۃ فی شخصیۃ سہل بن زیاد و روایاتہ»، پایگاہ اطلاعرسانی حدیث شیعہ۔
- ↑ طبسی، «سہل بن زیاد الآدمی بین الوثاقۃ و الضعف»، مرکز فقہی ائمہ اطہار۔
مآخذ
سودھو- ابن غضائری، احمد بن حسین، الرجال، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، قم، مؤسسہ علمی فرہنگی دارالحدیث، ۱۴۲۲ھ۔
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر آثار شیعہ، ۱۴۱۰ق/۱۳۶۹ہجری شمسی۔
- «دراسۃ فی شخصیۃ سہل بن زیاد و روایاتہ»، پایگاہ اطلاعرسانی حدیث شیعہ، تریخ بازدید: ۲٧ اردیبہشت ۱۴۰۰ہجری شمسی۔
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، تصحیح ہاشم حسینی، قم، جامعہ مدرسین، ۱۳۹۸ھ۔
- طبسی، محمدجعفر، مسند سہل بن زیاد الآدمی من اصحاب الامام الجواد و الہادی و العسکری علیہمالسلام، قم، مرکز فقہی ائمہ اطہار، ۱۳۹۵ہجری شمسی۔
- طوسی، محمد بن حسن، رہتل الاحکام، تصحیح محمد آخوندی و حسن خرسان، تہران، دارالکتب الاسلامیۃ، ۱۳۶۵ہجری شمسی۔
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تصحیح جواد قیومی اصفہانی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی التابعۃ لجامعۃ المدرسین بقم المقدسۃ، چاپ سوم، ۱۳٧۳ہجری شمسی۔
- طوسی، محمد بن حسن، لسٹ کتاباں الشیعہ و اصولہم و اسماء المصنفاں و اصحاب الرسول، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبۃ المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ھ۔
- علامہ مجلسی، محمدباقر، الوجیزۃ فی الرجال، تحقیق محمدکاظم رحمانستایش، تہران، وازرت فرہنگ و ارشاد اسلامی، بیتا۔
- مہدوی، حسن، سہل بن زیاد در آیینہ رجال، قم، مرکز فقہی ائمہ اطہار (ع)، ۱۳۹۱ہجری شمسی۔
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، ۱۳۶۵ہجری شمسی۔
- نمازی شاہرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تہران، ۱۴۱۴ھ۔
- نوری، میرزا حسین، خاتمہ مستدرک الوسائل، قم، مؤسسہ آلالبیت لاحیاء التراث، بیتا۔