ابو الاسود دوئلی
| معلومات شخصیت | |
|---|---|
| نام: | ظالم بن عمرو بن سفیان |
| نسب: | بنی کنانہ مُضَر دی شاخ دئل |
| مشہور اقارب: | ابو حرب، عطا |
| اصحاب: | امام علی، امام حسین |
| سماجی خدمات: | تعلیم قرآت قرآن، قرآن دی اعراب گزاری، علم نحو دے بانی، شاعر |
| مذہب: | اسلام |
اَبو الاَسْوَدِ دُوئلی (متوفا 69 ھ) شاعر تے حضرت امام علی دے مشہور صحابی دا اصل ناں ظالم بن عمرو بن سفیان سی۔ انہاں نوں علم نحو دے بانی دے عنوان توں یاد کيتا جاندا اے۔ جنگ جمل دے موقع اُتے جدوں حضرت عائشہ بصرہ دی جانب روانہ ہوئیاں تاں عثمان بن حُنیف نے انہاں نوں ام المؤمنین توں مذاکرات دے لئی بھیجیا۔ ابو الاسود جنگ جمل وچ حضرت علی دی سپاہ وچ شامل رہے۔ شعر کہنے وچ خاص مہارت رکھدے سن ۔ امام علی تے امام حسین علیہم السلام دی مدح وچ اشعار تے مرثیہ کہے۔ تاریخی روایات دے مطابق اوہ پہلے شخص نيں جنہاں نے قرآن دی آیات اُتے اعراب گزاری دا کم انجام دینے دا اقدام کيتا۔ اکثر مآخذ نے انہاں دا سن وفات 69 ہجری تے مقام وفات بصرہ ذکر کيتا اے۔
خاندان
سودھوابو الاسود دوئلی دا اصل ناں ظالم بن عمرو بن سفیان سی۔ اوہ دورہ جاہلیت وچ پیدا ہوئے[۱] جدوں کہ انہاں توں مروی قول دے مطابق انہاں دی پیدائش دا سال عام الفتح اے۔[۲]
ان دا تعلق بنی کنانہ مُضَر توں سی جو بصرے دے اعلیٰ خاندانہاں وچوں سی۔[۳]اس دا قبیلہ دُئل دے ناں توں پہچانا جاندا سی۔ حجاز دے مقیم لوک اسنوں «دیلی» دے تلفظ توں پڑھدے۔[۴] انہاں دا قبیلہ حجاز تے مکہ دے اطراف وچ آباد سی۔ اسلام دے ابتدائی دور وچ اس خاندان دا ناں بعض وقائع وچ لیا گیا اے۔[۵]
ابو الاسود دی والدہ دا تعلق بنی عبد الدار دی شاخ توں سی۔[۶] اک قول دے مطابق انہاں دا باپ کسی غزوہ وچ مشرکین دی ہمراہی کردے ہوئے قتل ہويا۔[۷] لیکن زیادہ احتمال اے کہ اس مورد وچ خلط ہويا اے۔[۸]
ابو الاسود دے دو بیٹےآں دے نام: عطا تے ابو حرب سن ۔ عطا کيتی نسل باقی نئيں رہی جدوں کہ ابو حرب توں اس دی نسل باقی رہی۔ کہندے نيں کہ ابو حرب اک شاعر تے علم نحو دا ماہر سی تے اوہ حجاج بن یوسف دی جانب توں اک علاقے دا حاکم سی۔[۹]
تن خلافتاں دا زمانہ
سودھوبعض نے ابو الاسود نوں صحابہ توں شمار کيتا اے لیکن ابن اثیر اس دے صحابی ہونے نوں اک خبر دے متن وچ تصحیف دی وجہ قرار دیندا اے۔[۱۰] کہندے نيں کہ فقت ہونے دے وقت اس دا سن 85 یا 100 سال سی۔[۱۱] اس دا انتقال بصرہ وچ ہويا۔ اکثر مصادر 69 ہجری نوں طاعون دی وبا وچ انہاں دی موت ذکر کردے نيں۔[۱۲] اس دے علاوہ اس دی موت دے بارے وچ ہور اقوال وی مذکور نيں۔[۱۳] مشہور موت تریخ دے مطابق رسول اللہ دے زمانے نوں درک کرنا بعید نظر آندا اے۔[۱۴]
ابو الاسود نے ابوذر غفاری دی ربذہ وچ تبعید دے دوران اس نال ملاقات وچ تبعید دے متعلق گل گل کیتی۔[۱۵] اس ملاقات دا راوی موسی بن میسرہ اے جو طایفہ دؤل نال تعلق رکھدا سی۔[۱۶]
بیعت امام علی (ع)
سودھوابو الاسود جنگ جمل وچ حضرت علی (ع) دے ہمراہ۔[۱۷] حضرت عائشہ جدوں جنگ جمل توں پہلے بصرہ گئياں تاں عثمان بن حُنیف دی جانب توں ابو الاسود نوں گفتگو دے لئی حضرت عائشہ دے پاس بھیجیا گیا تاں اس نے گفتگو دے دوران انہاں توں سخت لہجے وچ گل کيتی۔[۱۸]
حکومتی عہدے
سودھوجنگ صفین دے موقع اُتے ابن عباس نے امیرالمؤمنین علی(ع) دے دستور دے مطابق اسنوں فوجی قوت تشکیل دینے دا کہیا[۱۹] تے خود امام دی جانب صفین دی طرف روانہ ہويا ہور ابوالاسود نوں بصرہ وچ اپنی جگہ مقرر کيتا۔[۲۰] تاکہ نماز قائم کرے تے اوتھے قضاوت دے فرائض انجام دے ہور زیاد بن ابیہ نوں دیوان تے مالیات دے امور سونپے۔ اس مدت وچ دونے دے درمیان دشمنی ظاہر ہوئی ایہی وجہ اے کہ ابو الاسود دے زیادہ اشعار اس دی ہجو سرائی وچ نيں۔[۲۱]
اک روایت دے مطابق امام علی(ع) نے جنگ صفین وچ حَکَم بنانے دے موقع اُتے پہلے حَکَم دے لئی اس دے انتخاب دا ارادہ کيتا سی۔[۲۲]
ابن عباس جنگ دے بعد بصرہ واپس پرت آیا تے ابن عباس نے بصرے دی حاکمیت دے دوران خوارج دی فتنہ انگیزیاں نوں خاموش کرنے دے لئی ابو الاسود نوں روانہ کيتا۔[۲۳] کچھ مدت دے بعد ابو الاسود نے ابن عباس اُتے بیت المال وچ ناجائز تصرف دا الزام لگایا تے امام علی(ع) نے ابن عباس دی اس امر اُتے سرزنش کیتی۔[۲۴] اس واقعے دے بعد ابن عباس نے بصرہ نوں چھڈ دتا تے حجاز چلا گیا۔[۲۵] ابن عباسنوں اس امر توں روکنے دے لئی ابو الاسود تے اس دے قبیلے نے کوششاں کيتياں لیکن اوہ اسنوں روکنے وچ ناکام رہے[۲۶] البتہ اس نے بصرہ چھڈنے توں پہلے بصرے دے لئی اپنا جانشین زیاد بن ابیہ نوں بنایا تے ابو الاسود نوں کسی حکومتی عہدے دی ذمہ داری نئيں سونپی۔ ابو الاسود اس گل اُتے ابن عباس توں ناراض ہوئے گیا۔[۲۷]
بیعت امام حسن
سودھوجب شہادت امام علی(ع) تے بیعت امام حسن(ع) دی بیعت کيتی خبر بصرہ پہنچی تاں ابو الاسود نے منبر اُتے آکے کہیا::مارقین نے خلیفہ نوں شہید کر دتا اے تے تمام اہل بصرہ نوں حضرت امام حسن دی بیعت کرنے دی دعوت دتی۔ شیعاں نےاس دتی بیعت کيتی لیکن عثمانی مذہب دے گروہ نے بیعت نئيں کيتی تے اوہ لوک معاویہ دے پاس چلے گئے۔ معاویہ فریب کاری کردے ہوئے کسی نوں ابو الاسود دے پاس معاویہ دی حسن توں صلح دا پیغام بھیجیا ہور اس توں چاہیا کہ اوہ اس دے لئی لوکاں توں بیعت لے۔ ابو الاسود نے شہادت امام علی دے مرثیے وچ اس مسئلے دی جانب اشارہ کيتا تے اس دا ذمہ دار معاویہ نوں قرار دتا۔[۲۸]
خلافت بنی امیہ
سودھو44 ہجری قمری وچ بصرے دے والی ابن عامر نے معاویہ دے پاس اک وفد بھیجیا۔[۲۹] ابو الاسود وی اس وفد وچ شامل سی۔ اوہ احنف بن قیس دے نال معاویہ دے پاس گیا تے اس نے اوتھے سخت گفتگو کیتی۔[۳۰] معاویہ نے 45 ہجری وچ زیاد بن ابیہ نوں عراق دی امارت سونپی۔[۳۱] ابو الاسود نے سابقہ دوستانہ تعلقات نہ رکھنے دے باوجود ظاہری طور اُتے اس دے پاس آنا جانا جاری رکھیا اگرچہ کدی کدائيں اس توں ناراضگی دا اظہار وی کردا تے اشعار وچ اسنوں ملامت کردا ہور حضرت علی توں وابستگی دی وجہ توں اس دا مورد توجہ نہ رہنے دا احتمال اے۔[۳۲]
ابو الاسود دے زیاد تے نحو دی بنیان گزاری دے متعلق روایات منقول ہوئیاں نيں۔ بعض دا کہنا اے: اوہ زیاد دے بیٹےآں دا معلم سی۔[۳۳]
واقعہ کربلا دے واقعے دی نسبت کہیا گیا کہ اس نے شہادت امام حسین دی شہادت دی مناسبت توں اشعار کہے تے اوہ ابن زیاد دی ہجو کردا سی۔[۳۴] بعض غیر معتبر تاریخی روایات دے مطابق[۳۵]، حلب دے نزدیک حضرت امام حسین دا سر واپس لینے وچ درۃ الصدف دی مدد کيتی تے خولی دا کارندےآں توں درگیر ہويا۔[۳۶] بعض گزارشاں دے مطابق ابن زیاد دی حکومت دے دوران ابو الاسود[۳۷] اس توں تے یہانتک کہ اوہ ایران دے جنوب وچ زیاد دے بعض عہدے داراں توں مدد کيتی درخواست کردا سی جداں کہ اس دے اشعار توں ظاہر ہُندا اے۔ اس مقصد دی خاطر اس نے جندی شاپور، جی تے اصفہان دا سفر کيتا اگرچہ اس سفر وچ اس دی طرف کوئی توجہ نئيں کيتی گئی۔[۳۸]
65 ہجری قمری وچ ابن زبیر نے حارث بن عبداللہ مخزومی معروف بنام قُباع نوں بصرہ دا حاکم بنایا ابو الاسود نے اس نويں حاکم دی اشعار وچ اسنوں برا بھلا کہیا۔[۳۹]
علمی تے ادبی مقام
سودھوابوالاسود نے عمر، امام علی(ع) [۴۰] تے ابوذر غفاری [۴۱] توں حدیث نقل کيتی اے۔ اس دا بیٹا ابو حرب، یحیی بن یعمر، عبداللہ بن بریدہ اور... اس توں حدیث نقل کردے نيں۔[۴۲] حدیث نقل کرنے وچ رجالی مآخذ اسنوں ثقہ شمار کردے نيں۔ [۴۳]
ابوالاسود دی علم کلام وچ تحریر موجود اے۔ عبد القاہر بغدادی نے معتزلہ دی مخالفت وچ قدریاں دی طرف توں سب توں پہلے لکھے جانے والے جوابی رسالے دی مذمت وچ ابو الاسود توں منسوب تالیف شدہ رسالے دی خبر نقل کيتی اے۔[۴۴] علم کلام وچ معتزلیاں نے اسنوں معتزلی طبقات وچوں گنیااے۔[۴۵]
قرآن دی اعراب گزاری
سودھوابو الاسود اوہ سب توں پہلا شخص اے جس نے قرآن کریم دے لئی اعراب وضع کيتے تے انہاں نوں قرآنی آیات اُتے لگایا۔[۴۶] ابو الفرج اصفہانی دی نقل دے مطابق زیاد بن ابیہ نے اسنوں قرآن کریم اُتے نقطہ گزاری دا حکم دتا لہذا اس نے اسنوں انجام دتا۔[۴۷] مصادر دے مطابق اس نے عبد القیس دے طائفے توں اک فصیح تے عقلمند شخص دا انتخاب کيتا تے اسنوں قرات قرآن دی تعلیم دینا شروع دی تے اسنوں کہیا: دیکھ! لفظاں دی ادائیگی دے موقع اُتے جے کسی لفظ نوں ادا کرنے وچ میرے ہونٹ کھل جاواں تاں اس لفظ دے اُتے اک نقطہ لگیا دو تے جے لفظ نوں ادا کرنے وچ ہونٹ تھلے دی جانب آئیاں تاں اس لفظ دے تھلے نقطہ لگیا دو تے جے کسی لفظ نوں ادا کرنے وچ ہونٹ سُکُڑ جاواں تاں اس حرف دے اگے اک نقطہ لگیا دو۔ ايسے طرح اس روایت وچ ہور علامات دی وضع دی نسبت وی ايسے دی طرف دتی گئی اے۔[۴۸] جدوں کہ قلقشندی دے اعتقاد دے مطابق اکثر محققاں زیر، زبر، پیش ہور تنوین نوں صرف ابو الاسود دی وضع سمجھدے نيں۔[۴۹]
اشعار
سودھوابو الاسود توں اشعار منقول نيں[۵۰] مختلف مصادر وچ اس توں منسوب نقل ہونے والے اشعار اک مجموعے دی شکل وچ علیحدہ کتاب دی صورت وچ دیوان ابو الاسود دے عنوان توں چھپے نيں۔[۵۱] البتہ بعض انہاں تمام اشعار دی اس دی طرف نسبت دے صحیح ہونے وچ متردد نيں[۵۲] تے مدعی نيں کہ انہاں اشعار دے مضامین روایات وچ مذکور شخصیت دے نال سازگاری نئيں رکھدے نيں۔[۵۳] دور حاضر دے محقق انہاں اشعار دی طرف کوئی توجہ نئيں کردے نيں۔[۵۴] البتہ اس دی ابن سلام، ابن سعد، جاحظ، ابن قتیبہ تے ابن عبد ربہ توں اسکے حکمت آمیز کلمات ۱۹واں عیسوی تک دے مصادر وچ مذکور ہوئے نيں۔[۵۵] ہور ابو الاسود نے حضرت علی تے حضرت امام حسین دی مدح تے سوگ وچ مرثیے کہے نيں۔[۵۶] بعض روایات توں ظاہر ہُندا اے کہ اس توں بے رخی برتنے دا سبب حضرت علی نال محبت اے۔ [۵۷]
اس دی شاعری دے متعلق روایات موجود نيں: عرب دے مشاق شاعر ابن عباس اس توں تقاضا کردا اے کہ اوہ بہترین شعر دی راہنمائی کرے۔[۵۸] ايسے طرح اوہ حضرت علی دی موجودگی وچ بہترین اشعار بیان کردا اے۔ [۵۹] ہور یغموری اک اعرابی دے حوالے توں اسنوں عرب دے چار فصحا وچوں شمار کردا اے۔[۶۰]
حوالے
سودھو- ↑ لغوی، مراتب النحویین، ۱۳٧۵ق، ص۸
- ↑ یغموری، نور القبس، ۱۳۸۴ق، ص۲۱.
- ↑ پلاتر، ص۱۲۵.
- ↑ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ج۵، ص۳۳۲.
- ↑ نک: واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص٧۸۱، ۸۲۳.
- ↑ ابن قتیبہ، المعارف، ۱۳۸۸ق، ص۴۳۴-۴۳۵، ۴۳۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، خطی، ج۲، ص۳۵٧؛ ابن ماکولا، الاکمال، ۱۴۰۲ق، ج۳، ص۳۴۸.
- ↑ ابن حجر، الاصابہ، ۱۳۲۸ق، ج۳، ص۳۰۴.
- ↑ مقایسہ کنید با: واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۱۵۱؛ ابن ہشام، السیرۃ النبویہ، ۱۳۵۵ق، ج۲، ص٧۱۲.
- ↑ نک: بلاذری، انساب الاشرف، خطی، ج۲، ص۳۵٧؛ ابن قتیبہ، المعارف، ۱۳۸۸ق، ص۴۳۴-۴۳۵؛ قفطی، انباہ الرواہ، ۱۳۶۹ق، ج۱، ص۲۱؛ ابن عدیم، بغیہ الطلب، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۶۸۳.
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۲۸۰ق، ج۳، ص٧۰؛ نک: ابن حجر، الاصابہ، ۱۳۲۸ق، ج٧، ص۱۵.
- ↑ نک: یغموری، نور القبس، ۱۳۸۴ق، ص۲۱؛ ابو الفرج، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۳۳۴؛ قس: بلاذری، انساب الاشراف، خطی، ج۲، ص۳۵٧.
- ↑ نک: زبیدی، طبقات النحویین تے اللغویین، ۱۹٧۳م، ص۲۶؛ یغموری، نور القبس، ۱۳۸۴ق، ص۲۱؛ ابو الفرج، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۳۳۴؛ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ج۵، ص۳۴۱.
- ↑ نک: ابو الفرج، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۳۳۴؛ قفطی، انباہ الرواہ، ۱۳۶۹ق، ج۱، ص۲۰؛ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ج۵، ص۳۴۱؛ ابن حجر، رہتل الہذیب، ۱۳۲٧ق، ج۱۲، ص۱۰؛ نک: بیہقی، المحاسن والمساوی، دارصادر، ص۴۲۲؛ یافعی، مرآۃ الجنان، ۱۳۳۸ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ ہور نک: ابن حجر، الاصابہ، ۱۳۲۸ق، ج۳، ص۳۰۵.
- ↑ ر ک: سید مرتضی، الشافی، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۹۸.
- ↑ ابن حجر، الاصابہ، ۱۳۲۸ق، ج۱۰، ص۳٧۳.
- ↑ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۸۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، 1394ق، ج2، ص225؛ طبری، ج4، ص461-462، روایت سیف بن عمر تمیمی؛ ہور نک: الامامہ والسیاسہ، ج۱، ص۶۵-۶۶
- ↑ طبری، ج۵، ص٧۸-٧۹
- ↑ نصر بن مزاحم، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۱۱٧؛ بلاذری، انساب الاشراف، خطی، ج۲، ص۳۵۵؛ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳٧۹ق، ص۱۶۶.
- ↑ قس: یغموری، نور القبس، ۱۳۸۴ق، ص۸؛ ابوالفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۳۱۱-۳۱۲
- ↑ ابن عبد ربّہ، العقد الفرید، ۱۴۰۲ق، ج۴، ص۳۴۶، ۳۴۹؛ ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق، ج۵، ص۳۲۹
- ↑ رک: دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳٧۹ق، ص۲۰۵؛ طبری، ج۵، ص٧۶-٧٧
- ↑ نک: یعقوبی، تریخ الیعقوبی، ۱۳٧۹ق، ج۲، ص۲۰۵؛ طبری، ج۵، ص۱۴۱؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۱۶۹-۱٧۰؛ ابن عبد ربہ، العقد الفرید، ۱۴۰۲ق، ج۴، ص۳۵۴-۳۵۵؛ ابن جوزی، تذکرہ الخواص، ۱۳۶۹ق، ص۱۵۰-۱۵۱.
- ↑ رک: بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۱۶۹-۱٧۰؛ ابن عبد ربہ، العقد الفرید، ۱۴۰۲ق، ج۴، ص۳۵۴-۳۵۵؛ ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، ۱۳۶۹ق، ص۱۵۰-۱۵۱.
- ↑ قس: ابن اثیر، الکامل، ج۳، ص۳۸٧
- ↑ ہمان، ج۲، ص۴۲۶
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۵۰۸؛ طبری، ج۵، ص۱۵۰-۱۵۱؛ مسعودی، مروج الذہب، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۴۱۶
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۳، ص۴۴۰
- ↑ ابن عبد ربہ، العقد الفرید، ۱۴۰۲ق، ج۴، ص۳۴۹؛ ابن عساکر، ج۵، ص۳۲٧، ۳۲۹؛ ہور نک: ابن عدیم، بغیہ الطلب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۳۱۵
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۳، ص۴۴٧
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، خطی، ج۲، ص۳۵۶؛ ابوالفرج، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۳۱۲، ۳۱۳.
- ↑ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۸۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۲ق، ج۱۶، ص۵۳۵؛ قس: افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۲٧.
- ↑ ابو الاسود، ص۱۸۰-۱۸۲؛ مسعودی، مروج الذہب، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۶۸؛ یغموری، نورالقبس، ۱۳۸۴ق، ص۹؛ مقایسہ کنید با روایت بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹٧ق، ج۳، ص۲۲۱.
- ↑ نک: امین، اعیانالشیعہ، ج۱۰، ص۳۴۳.
- ↑ نک: فاضل دربندی، اکسیرالعبادات، ج۳، ص۴۴۵-۴۵۰.
- ↑ نک: ابو الاسود، ص۱۶٧-۱۶۸
- ↑ ابوالاسود، ص۱۶۴-۱۶۵؛ ابو الفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۳۱۴-۳۱۵.
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، ج۱، ص۱۱۰؛ ہور نک: بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۳۶م، ج۵، ص۲۵۶، ۲٧٧.
- ↑ ابوالفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۲۹٧، ۳۰۰
- ↑ رک: ابن حنبل، مسند، ۱۳۱۳ق، ج۵، ص۱۶۶؛ بَحْشَل، تریخ واسط، ۱۴۰۶ق، ص۱۱۵.
- ↑ سیرافی، اخبار النحویین تے البصریین، ۱۴۰۶ق، ص۲۲؛ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۱۲، ص۱۰.
- ↑ جاحظ، البخلاء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴۴؛ جاحظ، البرصان، ۱۴۰۱ق، ص۱۲۲، ص۲٧۹؛ جاحظ، البیان، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۸.
- ↑ بغدادی، اصول الدین، ۱۳۴۶ق، ص۳۱۶.
- ↑ نک: قاضی عبدالجبار، فرق تے طبقات المعتزلہ، ۱۹٧۲م، ص۳۱؛ ابن مرتضی، طبقات المعتزلہ، ۱۳۸۰ق، ص۱۶.
- ↑ رک : عسکری، اوائل، ج۱، ص۲۹۶-۲۹٧
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۲۹۸.
- ↑ رک: لغوی، مراتب النحویین، ۱۳٧۵ق، ص۱۰-۱۱؛ سیرافی، اخبار النحویین تے البصریین، ص۱۶؛ ابن انباری، نرہۃ الالباء، ۱۹۵۹م، ص۴-۵؛ قفطی، انباہ الرواہ، ۱۳۶۹ق، ص۵.
- ↑ قلقشندی، صبح الاعشی، ۱۳۸۳ق، ج۳، ص۱۵٧.
- ↑ دیکھو: لسٹ الکتاب، ۱۴۰۳ق؛ ابن درید، جمہرہ اللغہ، ۱۳۴۵ق، ج۱، ص۱۲۱، ۲۰۲؛ نک: راغب اصفہانی، محاظرات الادباء، ۱۹۶۱م، ج۳، ص۳۶٧؛ میدانی، مجمع الامثال، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ آذرنوش، ابو الاسود، ج۵، ص۱۹۰.
- ↑ بلاشر، III. ص۵۰۸. پلا، ص۱۴۸.
- ↑ آذرنوش، ابوالاسود، ج۵، ص۱۹۰.
- ↑ برای نمونہ، نولدکہ، ص۲۳۲-۲۴۰.
- ↑ آذرنوش، ابوالاسود، ج۵، ص۱۹۱.
- ↑ رک : جاحظ، البرصان، ۱۴۰۱ق، ص۱۲۲، ص۲٧۹؛ صدر، تأسیس الشیعہ، ۱۳۵۴ق، ص۴۳-۴۶.
- ↑ رک: ابو الفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، ج۱۲، ص۳۲۳-۳۲۴، ۳۲۶.
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، ج۱۱، ص۵
- ↑ ابو الفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، ج۱۶، ص۳٧۶
- ↑ یغموری، نورالقبس، ۱۳۸۴ق، ص۸.
مآخذ
سودھو- آذرنوش، آذرتاش، ابو الاسود، دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، تہران، ۱۳٧۲ش.
- ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابہ، قاہرہ، ۱۲۸۰ق.
- ہمو، الکامل؛
- ابن انباری، عبد الرحمن بن محمد، نرہۃ الالباء، بہ کوشش ابراہیم سامرایی، بغداد، ۱۹۵۹م.
- ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرہ الخواص، نجف، ۱۳۶۹ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابہ، قاہرہ، ۱۳۲۸ق.
- این حجر، رہتل الرہتل، حیدر آباد دکن، ۱۳۲٧ق.
- ابن درید، محمد بن حسن، جمہرہ اللغہ، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۵ق.
- ابن عبد ربہ، احمد بن محمد، العقد الفرید، بہ کوشش احمد امین تے دیگران، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
- ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیہ الطلب، بہ کوشش سہیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
- ابن عساکر، علی بن حسین، تریخ مدینہ دمشق، نسخہ خطی کتابخانہ احمد ثالث استانبول، شم ۲۸۸٧.
- این قتیبہ، المعارف، بہ کوشش ثروت عکاشہ، قاہرہ، ۱۳۸۸ق.
- ابن ماکولا، علی بن ہبہ اللہ، الاکمال، حیدر آباد دکن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
- ابن مرتضی، احمد بن یحیی، طبقات المعتزلہ، بہ کوشش زوزانادیوالد ـ ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابن ہشام، السیرہ النبویہ، بہ کوشش ابراہیم ابیاری تے دیگران، قاہرہ، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م؛
- ابو الاسود دوئلی، دیوان، بہ کوشش عبد الکریم دجیلی، بغداد، ۱۳٧۳ق/۱۹۵۴م؛
- لغوی، ابو الطیب عبدالواحد بن علی، مراتب النحویین، بہ کوشش محمد ابو الفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳٧۵ق/۱۹۵۵م.
- ابو الفرج اصفہانی، الاغانی، قاہرہ، دار الکتب المصریہ.
- ابوہلال عسکری، حسن بن عبداللہ، الاوائل، دمشق، ۱۹٧۵م.
- احمد بن حنبل، مسند، قاہرہ، ۱۳۱۳ق.
- افندی، عبداللہ، ریاض العلماء، قم، ۱۴۰۱ق.
- بحشل، اسلم بن سہل، تریخ واسط، بہ کوشش کورکیس عواد، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- بغدادی، عبدالقاہر بن طاہر، اصول الدین، استانبول، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف(ج۲)، نسخہ خطی کتابخانہ عاشر افندی استانبول، شم ۵۹۸.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف(ج۲)، بہ کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹٧۴م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف(ج۳)، بہ کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹٧ق/۱۹٧٧م؛
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف(ج۵)، بہ کوشش گوبتین، بیت المقدس، ۱۹۳۶م.
- بیہقی، ابراہیم بن محمد، المحاسن والمساوی، بیروت، دارصادر.
- ثقفی، ابراہیم ابن محمد، الغارات، بہ کوشش عبد الزہرا حسینی، بیروت، ۱۴۰٧ق/۱۹۸٧م؛
- جاحظ، عمرو بن بحر، البخلاء، بہ کوشش احمد عوامری بک تے علی جارم بک، بیروت، دار الکتب العلمیہ،
- جاحظ، عمرو بن بحر، البرصان والعرجان، بہ کوشش محمد موسی خولی، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- جاحظ، عمرو بن بحر، البیان تے التبیین، بہ کوشش حسن سندوبی، قاہرہ، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
- دجنی، فتحی عبدالفتاح، ابوالاسود الدؤلی. کویت، ۱۹٧۴م؛
- دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، بہ کوشش عبد المنعم عامر، قاہرہ، ۱۳٧۹ق/۱۹۵۹م؛
- ذہبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بہ کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- راغب اصفہانی، حسین بن محمد، محاظرات الادباء، بیروت، ۱۹۶۱م.
- زبیدی، محمد بن حسن، طبقات النحویین تے اللغویین، قاہرہ، ۱۹٧۳م.
- زریاب خویی، عباس، «ابو الاسود الدؤلی»، بزم آورد، تہران، ۱۳۶۸ش.
- سیبویہ، عمرو بن عثمان، الکتاب، بہ کوشش عبد السلام محمد ہارون، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامہ، بہ کوشش عبدالزہرا حسینی، تہران، ۱۴۱۰ق.
- سیرافی، حسین بن عبداللہ، اخبار النحویین تے البصریین، بہ کوشش فریتس کرنکو، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- صدر، حسن، تأسیس الشیعہ، بغداد، ۱۳۵۴ق.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بہ کوشش وداد قاضی، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م؛
- قاضی عبدالجبار، فرق تے طبقات المعتزلہ، بہ کوشش علی سامی نشّار تے عصام الدین محمد علی، قاہرہ، ۱۹٧۲م.
- قفطی، علی بن یوسف، انباہ الرواہ، بہ کوشش محمد ابو الفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
- قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی، قاہرہ، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م؛
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذہب، بہ کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
- میدانی، احمد بن محمد، مجمع الامثال، بہ کوشش محمد محی الدین عبد الحمید، بیروت، دارالمعرفہ.
- نصربن مزاحم منقری، وقعہ صفین، بہ کوشش عبد السلام محمد ہارون، قاہرہ، ۱۳۸۲ق.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بہ کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
- یافعی، عبداللہ، بن اسعد، مرآہ الجنان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۸ق.
- یعقوبی، احمدبن اسحاق، تریخ، بیروت، ۱۳٧۹ق/۱۹۶۰م؛
- یغموری، یوسف بن احمد، نور القبس، محمد بن عمران مرزبانی، بہ کوشش رودلف زلہایم، ویسبادن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
- Pellat, Ch, Le Milieu basrien et la formation de ہahiz, Paris, 1953.
- Nہldeke, Th.,»Uber den Dîwân des Abû Tâlib und den des Abû'l'aswad Addualf«, ZDMG, Leipzig, 1864, vol. XVIII;
بیرونی رابط
سودھو- مآخذ مقالہ:انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی