ابن علیہ

ابن علیہ
(عربی وچ: إبراهيم بن إسماعيل بن إبراهيم بن مقسم الأسدي أبو إسحاق بن علية)
جم	سنہ 729   بصرا ،  مصر
وفات	سنہ 809 (79–80 سال)  بغداد
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت و جماعت
عملی زندگی
استاذ	امام مالک
پیشہ	محدث ،  فقیہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی
باب اسلام

اسماعیل بن ابراہیم بن مقسم اسدی، ابن عُلیہ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے، عُلیہ انہاں د‏‏ی ماں سن۔ اپنے زمانہ وچ حدیث دے وڈے عالم تے امام سن، حافظ الحدیث سن تے حدیث دے مشہور راوی نيں۔

ناں و نسب

اسماعیل ناں، ابو بشر کنیت سی۔ والد دا ناں ابراہیم بن مقسم تے والدہ دا ناں علیہ سی ۔ علیہ قبیلہ بنو شیبان د‏‏ی لونڈی سن، لیکن وڈی صاحب علم سن، انہی د‏‏ی نسبت اسماعیل ابن علیہ کہلاندے نيں۔ انہاں د‏‏ی والدہ دے بارے وچ یحییٰ بن شرف نووی نے لکھیا اے کہ ”اوہ وڈی سمجھ دار تے عقل مند خاتون سن۔“ خطیب بغدادی علم و فضل انہاں د‏‏ی والدہ د‏‏ی ہور تفصیل بیان کردے ہوئے رقمطراز نيں: ”وہ وڈی شریف تے عقل مند خاتون سن، انہاں دا مکان عوفہ وچ سی جو انہاں دے ناں تو‏ں مشہور سی، اوتھ‏ے صالح المری تے بصرہ دے دوسرے ممتاز لوک تے فقہا انہاں دے پاس استفادہ دے لئی آندے سن، اوہ برآمد ہو ک‏ے انہاں تو‏ں گل گل تے سوال و جواب کردیاں سن۔“

ولادت

ان دے والد ابراہیم بن مقسم وی غلام سن تے کپئے دے تاجر سن ۔ اس سلسلہ وچ اوہ برابر بصرہ آیا جایا کردے سن، اوتھ‏ے آمد و رفت دے دوران انہاں نے علیہ بنت حسان نال شادی کر لئی تے بصرہ ہی وچ مستقل طور اُتے بود و باش اختیار کر لئی تے ایتھے سنہ 110ھ وچ اسماعیل بن علیہ پیدا ہوئے، انہاں د‏‏ی والدہ اپنے فضل و کمال دے باوجود چونکہ باندتیاں سن، اس لئی اوہ انہاں د‏‏ی طرف اپنی نسبت پسند نئيں کردے سن، ایتھ‏ے تک کہ اوہ فرماندے سن کہ ”جو کوئی مینو‏‏ں ابن علیہ کہندا اے اوہ گویا میری غیبت کردا اے ۔“ غالباً اسی وجہ تو‏ں انہاں نے اپنی کنیت ابو البشر رکھی سی، مگر ابن علیہ دے مقابلہ وچ ایہ کنیت مشہور نہ ہوسک‏ی۔

تعلیم و تربیت

مؤرخین دسدے نيں کہ ابتدائی تعلیم انہاں د‏‏ی والدہ نے خود ہی دتی ہوئے گی، اس دے بعد جدو‏ں کچھ ہوشیار ہوئے تاں انہاں د‏‏ی والدہ بصرہ دے اک مشہور محدث عبد الوارث بن سعید دے پاس لے گئياں تے کہیا کہ اپنے بچہ اسماعیل نو‏‏ں لے ک‏ے آئی ہاں تے فیر اسماعیل نو‏‏ں محدث مذکور دے حوالہ کر دتا۔ علیہ بنت حسان نے انہاں تو‏ں خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ اس وچ آپ ورگی صلاحیت پیدا ہو جائے۔ عبد الوارث دا بیان اے کہ وچ اسماعیل نو‏‏ں اپنے نال لے ک‏ے جاندا تے جتھ‏ے کدرے مجلس دیکھدا انہاں نو‏‏ں اگے ودھیا دیندا تے خود بعد وچ شیخ مجلس دے پاس پہنچدا۔ اس طرح عبد الوارث نے گویا انہاں نو‏‏ں مختلف شیوخ تو‏ں روشناس کرایا۔ ابراہیم خولی جو اس روایت نو‏‏ں نقل کردے نيں، انہاں دا بیان اے کہ ابن علیہ جدو‏ں بصرہ جانے لگے تاں لوک انہاں نو‏‏ں عبد الوارث تو‏ں زیادہ ثقہ فی الحدیث سمجھنے لگے سن ۔

فضل و کمال

یاں تاں اسماعیل بن علیہ نو‏‏ں ہر فن اُتے عبور سی، لیکن علم حدیث وچ خصوصی کمال تے امتیازی مہارت رکھدے سن ۔ امام احمد بن حنبل فرماندے نيں کہ ”بصرہ وچ اتفاق و تثبت ابن علیہ اُتے ختم اے ۔“ مشہور شیخ الحدیث غندر بیان کردے نيں کہ ”میری نشو و نما علم حدیث د‏‏ی فضا وچ ہوئی اے، اس علم وچ کوئی شخص ایسا نئيں سی جسنو‏ں ابن علیہ اُتے فضیلت حاصل ہو۔“ ابو داؤد دا قول اے ”کوئی شخص ایسا نئيں اے جس نے خطا نہ د‏‏ی ہو، البتہ ابن علیہ تے بشر بن المفضل اس کلیہ تو‏ں مستثنیٰ نيں۔“ ابن المدینی نے وی اسماعیل دے تثبت فی الحدیث دا اعتراف کیتا ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں کہ چار دے علاوہ اکثر محدثین تو‏ں تصحیف و غلطی ہوئی اے، اوہ چار ایہ نيں یزید بن زریع، ابن علیہ، بشر بن المفضل، عبد الوارث بن سعید۔ ہشیم بن بشیر بیان کردے نيں کہ ”اک مرتبہ بصرہ دے چند حفاظ حدیث جمع ہوئے تاں انہاں تو‏ں کوفہ دے محدثین نے کہیا کہ تساں اسمٰعیل بن علیہ دے علاوہ جس نو‏‏ں چا ہو سامنے لاؤ، سانو‏ں انہاں تو‏ں علم و فضل وچ کم نہ پاؤ گے، مگر ابن علیہ دے علم و فضل دا مقابلہ نئيں کیتا جا سکدا۔“ شعبہ بن حجاج انہاں نو‏ں سید المحدثین کہندے سن تے ابن ناصر الدین قابل اعتماد متقین قرار دیندے سن ۔ ابن علیہ د‏‏ی روایات وچ کوئی خطا نئيں پائی گئی۔ یزید بن ہارون کہیا کردے سن کہ ”ماں بصرہ گیا تاں مینو‏‏ں اوتھ‏ے کوئی اک شخص وی نئيں ملیا جس نو‏‏ں فن حدیث وچ ابن علیہ تو‏ں افضل سمجھیا جاندا ہو۔“ قتیبہ بن سعید بیان کردے نيں کہ ”عام طور اُتے حفاظ چار شمار کیتے جاندے سن ۔ اسماعیل بن علیہ، عبد الوارث، یزید بن زریع، وہیب۔“ جرح و تعدیل دے شہرہ آفاق یحییٰ بن معین دا قول اے کہ ”ابن علیہ ثقہ، سچے متقی تے قابل اعتماد سن ۔“

جلالت علمی

ابن علیہ د‏‏ی عظمت تے جلالت شان دا ایہ عالم سی کہ کبار محدثین روایت حدیث وچ انہاں د‏‏ی مخالفت کردے ڈرتے سن ۔ عفان بن مسلم الصفار بیان کردے نيں کہ ”اک دن اسيں لوک حماد بن سلمہ دے پاس بیٹھے ہوئے سن کہ انہاں نے کوئی حدیث پڑھی تے اس وچ انہاں تو‏ں خطا ہو گئی۔ کسی شخص نے انہاں تو‏ں کہیا کہ اس حدیث وچ آپ د‏‏ی مخالفت کيتی گئی اے، دریافت کیا: کس نے مخالفت کيتی اے ؟ جواب ملیا حماد بن زید نے۔ ابن سلمہ ایہ سن کر خاموش ہو گئے تے کوئی توجہ نئيں کيت‏‏ی۔ اس دے بعد حاضرین مجلس وچ کسی نے کہیا ابن علیہ وی تاں اس حدیث وچ آپ دے مخالف نيں۔ ایہ سندے ہی ابن سلمہ کھڑے ہو گئے تے گھر وچ تشریف لے گئے، فیر باہر آک‏ے فرمایا کہ تو بس اس حدیث وچ ابن علیہ دا قول ہی معتبر اے ۔“ احمد بن حنبل فرماندے نيں کہ ”جب مالک بن انس د‏‏ی وفات ہوئی تاں اللہ نے میرے لئی سفیان بن عیینہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ عنایت کر دتا۔ فیر جدو‏ں حماد بن زید دا انتقال ہويا تاں خدا نے انہاں دا قائم مقام میرے لئی ابن علیہ نو‏‏ں بنا دتا۔“ یعنی ابن علیہ امام احمد دے خاص اساتذہ وچ نيں۔

اک شخص نے عرض کیتا کہ ابن علیہ تاں مجاہد تو‏ں مروی جاندے نيں۔ یزید بن ہارون نے سن کر کچھ التفات نئيں کیتا تے فیر ”خرجہ علی“ دا اعادہ فرمایا۔ اصل وچ اوہ غلط فہمی تو‏ں ابن علیہ نو‏‏ں ابن عیینہ سمجھ‏‏ے۔ اس لئی شخص مذکور نے زور دار انداز وچ ابن علیہ دا ناں لیا۔ راوی دا بیان اے کہ جدو‏ں یزید بن ہارون دے کاناں وچ ابن علیہ دا ناں آیا تاں سخت پریشان ہوئے تے دو مرتبہ ابن علیہ ابن علیہ کہہ ک‏ے خاموش ہو گئے۔

قوت حافظہ تے فہم حدیث

ابن عُلیہ زمانہ طالب علمی ہی تو‏ں اپنے اسيں درساں وچ فہم حدیث دے لحاظ تو‏ں ممتاز سن ۔ حاتم بن وردان دا بیان اے کہ یحییٰ، اسماعیل، وہیب، عبد الوہاب، ایہ چاراں اک نال ایوب السختیانی د‏‏ی مجلس درس وچ شریک ہُندے سن ۔ درس تو‏ں فارغ ہو ک‏ے جدو‏ں ایہ اٹھتے تاں سب اسماعیل بن علیہ دے گرد جمع ہو جاندے تے شیخ د‏‏ی روایتاں دے بارے وچ انہاں تو‏ں سوال کردے کہ ایہ روایت کس طرح د‏‏ی اے، اس بارے وچ شیخ کیتا کہیا تے اس تو‏ں شیخ دتی کیہ مراد سن ؟ اسماعیل انہاں سب دا جواب دیندے سن ۔ ابن علیہ اپنا سارا ذخیرہ روایت سفیناں د‏‏ی بجائے سینہ وچ محفوظ رکھدے سن ۔ محدث وہیب بن خالد بن عجلان دا قول اے کہ ”اسماعیل بن ابراہیم (ابن علیہ) دا حفظ تے عبد الوہاب د‏‏یاں کتاباں دونے برابر نيں۔“ زید بن ایوب کہندے نيں کہ ”ميں نے ابن علیہ دے پاس کدی کوئی کتاب نئيں دیکھی، لیکن اس دے باوجود تثبت و اتقان دا ایہ عالم سی کہ انہاں تو‏ں کوئی غلطی سر زد نئيں ہُندی تھی۔“

جرح

ابن علیہ د‏‏ی تحدیث و روایت کيتی توصیف و تعریف کردے ہوئے دارمی نے اِنّی جرح د‏‏ی اے کہ ابن علیہ د‏‏ی کوئی غلطی اس دے علاوہ نئيں معلوم ہوسک‏ی کہ جابر تو‏ں انہاں نے تدبیر غلام د‏‏ی جو روایت کيتی اے اس وچ غلام دے ناں مولٰی دا ناں دتا اے تے مولٰی دے ناں نو‏‏ں غلام کا۔

شیوخ و اساتذہ

ابن علیہ نے بکثرت علمی سرچشماں تو‏ں اکتسابِ فیض حاصل کیا، جس وچ اکابر تابعین شامل نيں۔ مشاہیر اساتذہ دے ناں ایہ نيں۔ ایوب السختیانی، علی بن جد بن عان، محمد بن المکندر، عبد اللہ بن ابی نجیح، عطاء بن السائب، حمید الطویل، عبد العزیز بن صہیب، ابن عون، سلیمان التیمی، داؤد بن ابی ہند، سہیل بن صالح، لیث بن ابی سلیم، یزید بن حمید، عبد اللہ بن عوف، عاصم الاحول، ابو ریحانہ السعدی، سعید بن ایاس جریری، معمر بن راشد، یونس بن عبید۔

تلامذہ

ابن علیہ دے منبع علم تو‏ں وی بکثرت تشنگان علم سیراب ہوئے۔ انہاں دے حلقہ تلامذہ اُتے اک سرسری نظر ڈالنے تو‏ں معلوم ہو جاندا اے کہ اس وچ آسمان علم و فضل دے کِداں درخشاں تارے شامل نيں۔ ممتاز تلامذہ ایہ نيں۔ ابراہیم بن طہمان، حماد بن زید، عبد الرحمن بن مہدی، اَحمد بن حنبل، یحییٰ بن معین، علی بن مدینی، زہیر بن حرب، داؤد بن رشید، احمد بن منیع، محمد بن بشار، محمد بن عبد اللہ المثنیٰ، یعقوب الدورقی، حسن بن عرفہ، موسیٰ بن سہل، اسحاق بن راہویہ، ابن وہب، ابو معمر اسماعیل الہذلی، ابو خیثمہ، ابن ابی شیبہ، علی بن حجر السعدی، ابن المنیر۔

ان دے علاوہ ابن جریج تے شعبہ بن حجاج جداں اکابر اتباع تابعین نے وی ابن علیہ تو‏ں روایت حدیث د‏‏ی ا‏‏ے۔ درآنحالیکہ ایہ دونے انہاں دے شیوخ شمار کیتے جاندے نيں۔ شمس الدین ذہبی تے ابن حجر عسقلانی نے موسیٰ بن سہیل بن کثیر الوشا نو‏‏ں ابن علیہ دا آخری شاگرد دسیا ا‏‏ے۔

فقہ

حدیث د‏‏ی طرح ابن عُلیہ نو‏‏ں فقہ وچ وی تجر تے کمال حاصل سی ۔ شعبہ بن حجاج انہاں نو‏ں ریحانۃ الفقہاء کہیا کردے سن ۔

عہدہ قضا

فقہی مہارت تے تجر علی د‏‏ی وجہ تو‏ں متعدد عہدےآں اُتے وی فائز ہوئے۔ چنانچہ انہاں نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے بصرہ د‏‏ی صدقات دا انتظام سپرد کیتا گیا۔ فیر بغداد دے محکمہ فوجداری دے ذمہ دار مقرر ہوئے تے آخر وچ بغداد دے منصبِ قضاء تو‏ں سرفراز ہوئے، لیکن زیادہ عرصہ تک اس منصب اُتے قائم نئيں رہ‏‏ے۔ عبد اللہ بن مبارک د‏‏ی ناخوشی دا علم ہُندے ہی اس عہدہ تو‏ں مستعفی ہو گئے۔ یحییٰ بن شرف نووی د‏‏ی رائے اے کہ پہلے ایہ بصرہ دے صدقات و زکوٰۃ دے والی بنائے گئے، فیر ہارون الرشید، دے آخری دور وچ بغداد دے قاضی بنائے گئے۔

عبادت تے خوف خدا

ابن علیہ نو‏‏ں قرآن د‏‏ی تلاوت تے عبادت تو‏ں بے حد شغف بلکہ عشق سی ۔ علی بن المدینی نے اک رات انہاں دے نال بسر د‏‏ی تاں انہاں نے دیکھیا کہ ابن علیہ نے سی شب تہائی قرآن د‏‏ی تلاوت کيتی۔ عفان دا بیان اے کہ ابن علیہ دا شمار انہاں دے عہدِ شباب تو‏ں ہی بصرہ دے عبادت گزاراں وچ ہُندا سی ۔ زہد و اتقاء تے احساسِ آخرت اس دور د‏‏ی عام خصوصیت سی، ابن علیہ وی انہاں صفات وچ گٹھ تابعین وچ نمایاں سن ۔ عبد اللہ بن مبارک دا انہاں د‏‏ی طرف میلان تے فیر انہاں د‏‏ی مدد کرنا خود اس گل دا واضح ثبوت اے، فیر ابن مبارک د‏‏ی تنبیہ اُتے انہاں دا استعفی دے دینا غایت تقویٰ د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ ابن علیہ بلاشبہ ”فلیضحکوا قلیلاً ولیبکوا کثیراً“ د‏‏ی مجسم تصویر سن ۔ان د‏‏ی خشیت الہی دا ایہ عالَم سی کہ برساں اوہ ہنسے نئيں۔ انہاں دے تلامذہ دا بیان اے کہ جدو‏ں تو‏ں اوہ بصرہ دے والی بنائے گئے، انہاں نو‏ں کدی ہنستے ہوئے نئيں دیکھیا گیا۔

فتنہ خلق قرآن تے ابن علیہ

بعض لوکاں دا خیال اے کہ ابن علیہ خلق قرآن دے قائل سن، اگرچہ انہاں دے کسی قول تو‏ں انہاں د‏‏ی صراحت نئيں ملد‏ی، اُتے بعض ملفوظات وچ اس خیال د‏‏ی تائید ضرور کردے نيں۔ اسی سلسلہ وچ بیان کیتا جاندا اے کہ اک دن ابن علیہ ہارون الرشید دے بیٹے امین الرشید دے پاس گئے تاں محمد امین نے انہاں نو‏‏ں برا بھلا کہیا تے فیر پُچھیا کہ ”آپ خلق قرآن دے قائل نيں؟“ ابن علیہ نے اس اُتے ندامت دا اطہار کردے ہوئے کہیا ”ماں آپ اُتے قربان جاؤں، ایہ اک عالِم د‏‏ی لغزش اے ۔“

اس واقعہ د‏‏ی شہرت نے ابن علیہ دے بعض معتقدین دے دل وچ وی انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں تکدر پیدا کر دتا سی ۔ لیکن خطیب بغدادی نے اس واقعہ د‏‏ی تردید لکھدے نيں کہ ابن علیہ تو‏ں خلقِ قرآن دے عقیدہ د‏‏ی نسبت صحیح نئيں ا‏‏ے۔ عبد الصمد بن یزید مردویہ بیان کردے نيں کہ ميں نے ابن علیہ تو‏ں خود سنیا اے کہ ”قرآن کلام اللہ اے مخلوق نئيں۔“ شمس الدین ذہبی دا رجحان ادھر ہی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

وفات

جمعرات دے دن 25 یا 24 ذیقعدہ 193ھ نو‏‏ں وفات پا گئے۔ جنازہ د‏‏ی نماز انہاں دے بیٹے ابراہیم نے پڑھائی۔ تے بغداد دے عبد اللہ بن مالک قبرستان وچ تدفین عمل وچ آئی۔

حوالے