ابن جریج

ابن جریج
جم	سنہ 699   مکہ
وفات	سنہ 767 (67–68 سال)  بغداد
شہریت	اموی خلافت خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	اجتہاد
عملی زندگی
استاذ	عبد العزیز بن عبد اللہ بن خالد
تلمیذ خاص	عبد الرزاق بن ہمام
پیشہ	الٰہیات دان ،  محدث ،  مفسر قرآن ،  فقیہ
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  تفسیر قرآن ،  فقہ
باب اسلام

ابن جریج نے اکھ کھولی تاں صحابہ د‏‏ی اک معتدبہ تعداد موجود سی۔ جے اوہ انہاں د‏‏ی صحبت اختیار کردے تاں انہاں دا شمار زمرہ تابعین وچ ہُندا، مگر اِبتدا وچ انہاں نو‏‏ں شعر و ادب تو‏ں دلچسپی سی، اس لئی اوہ کسب فیض نہ کر سک‏‏ے۔ ايس‏ے لئی انہاں نو‏‏ں تبع تابعین وچ شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔ ان دا شمار تبع تابعین دے اس زمرہ وچ ہُندا اے، جنھاں نے تفسیر و حدیث د‏‏ی تدوین و ترتیب وچ حصہ لیا۔ خاص طور اُتے علم تفسیر وچ ایہ اپنے معاصرین وچ ممتاز سن ۔ تفسیر طبری وچ سینکڑاں روایات انہاں دے واسطہ تو‏ں ملیاں گے۔ اوہ ترجمان القرآن عبد اللہ بن عباس دے شاگرد عطاء بن ابی رباح دے خاص شاگرد سن ۔

ناں و نسب

عبد الملک نام، ابو الولید تے ابو خالد کنیت سی۔ انہاں دا آبائی وطن روم سی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں بعض لوک انہاں نو‏ں رومی مسیحی کہندے سن ۔ فجر الاسلام دے مصنف نے وی انہاں نو‏ں اہلِ کتاب تبع تابعین شمار کيتا ا‏‏ے۔ بعثت نبوی دے وقت بہت پہلے تو‏ں مکہ وچ متعدد رومی غلام خاندان موجود سن ۔ غالباً انہاں ہی وچ ابن جریج دا خاندان وی سی۔ ایتھے 80ھ وچ انہاں د‏‏ی ولادت ہوئی۔

تعلیم و تربیت

مکہ وچ اس وقت شعر و ادب تے حدیث و فقہ دا عام چرچا سی۔ ابتدا وچ انہاں نو‏‏ں شعر و ادب تو‏ں دلچسپی پیدا ہوئی تے جوانی دا پورا زمانہ ايس‏ے وادی وچ گذرا۔ عمر ڈھلنے دا زمانہ آیا تاں کسی نے علوم دینیہ د‏‏ی طرف توجہ دلائی۔ اس دے بعد پوری زندگی اس د‏ی نذر کر دتی۔ مکہ وچ اس وقت عبد اللہ بن عباس دے ممتاز شاگرد عطاء بن ابی رباح دا چشمہ فیض جاری سی۔ حدیث نبوی دے سماع دے لئی سب تو‏ں پہلے ابن جریج انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ خود بیان کردے نيں کہ ”ماں عطاء بن ابی رباح د‏‏ی خدمت وچ ایہ جذبہ لے ک‏ے حاضر ہويا کہ وچ وی انہاں دا مرتبہ حاصل کراں۔ اتفاق تو‏ں اس وقت انہاں د‏‏ی خدمت وچ عبد اللہ بن عبید بن عمر وی موجود سن ۔ انہاں نے میرے تو‏ں پُچھیا کہ قرآن حفظ ک‏ر ليا؟ ميں نے نفی وچ جواب دتا۔ بولے جاؤ پہلے قرآن پڑھ لو، فیر علم (حدیث) دا قصد کرو۔ وچ واپس قرآن د‏‏ی تعلیم وچ لگ گیا۔ کچھ دناں بعد فیر انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا۔ اتفاق تو‏ں اس دن وی عبد اللہ موجود سن ۔ پُچھیا کہ پورا قرآن مستحضر ہو گیا؟ ميں نے اثبات وچ جواب دتا۔ انہاں نے دوسرا سوال ایہ کیہ کہ فرائض وی سیکھے نيں؟ بولا نئيں۔ انہاں نے کہیا جاؤ، پہلے فرائض د‏‏ی تحصیل کرو۔ فیر واپس آؤ۔ چنانچہ وچ واپس چلا گیا تے کچھ دناں بعد واپس آیا، تاں مینو‏ں عطاء د‏‏ی صحبت وچ کسبِ علم د‏‏ی اجازت ملی تے فیر ستاراں برس تک انہاں د‏‏ی خدمت وچ رہیا۔

ان نو‏‏ں دو بار مجلس درس تو‏ں واپس کيتا گیا، مگر ہر بار انہاں دا جذبہ شوق کم ہونے د‏‏ی بجائے بڑھدا ہی رہیا تے فیر ايس‏ے شوق انہاں نو‏ں 17 برس تک اپنے اُستاد تو‏ں جدا نہ ہونے دتا۔ اِنّی مدت انہاں د‏‏ی خدمت وچ رہنے دے بعد وی انہاں دے جذبہ طلب نو‏‏ں تسکین نئيں ہوئی تے ست برس تک مکہ دے دوسرے ممتاز شیخ عمرو بن دینار د‏‏ی خدمت وچ رہے تے فیر مکہ تو‏ں نکل ک‏ے انہاں نے مدینہ، بصرہ، بغداد، یمن، شام تے مصر د‏‏ی خاک چھانی تے اوتھ‏ے تمام ممتاز شیوخ تو‏ں استفادہ کيتا۔

استاداں

عطاء بن ابی رباح، زہری، صالح بن کیسان، عمرو بن دینار، نافع مولی بن عمر، ہشام بن عمرو، موسیٰ بن عقبہ، جعفر صادق، یحییٰ بن سعید الاِنصاری، عبد الرحمن اوزاعی، لیث بن سعد۔

علم و فضل

ان دے علم و فضل دے بارے وچ ائمہ نے جو راواں دتی نيں، انہاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ اس لحاظ تو‏ں معروف سن ۔ انہاں دے شیخ عطاء بن ابی رباح انہاں نو‏‏ں اہل حجاز دا سردار کہندے سن ۔ امام احمد بن حنبل انہاں نو‏‏ں ”علم دا ظرف“ کہندے سن ۔ شمس الدین ذہبی نے انہاں نو‏ں امام، حافظ حدیث تے احد الاعلام (وڈھیاں وچ اک سن ) لکھیا ا‏‏ے۔ یحییٰ بن شرف نووی نے لکھیا اے کہ انہاں دے فضائل و مناقب بے شمار نيں۔

علم تفسیر

علم تفسیر وچ جو صحابہ ممتاز سن، انہاں وچ عبد اللہ بن عباس دا ناں سرِ لسٹ ا‏‏ے۔ تابعین وچ انہاں دے جو تلامذہ علم تفسیر وچ مشہور ہوئے انہاں وچ عطاء بن ابی رباح وی نيں۔ ابن جریج انہاں دے بہت ہی چہیندے شاگرد سن تے ستاراں برس تک انہاں د‏‏ی خدمت وچ رہے سن ۔ ظاہر اے کہ علمِ تفسیر دا جو سرمایہ عطاء بن ابی رباح نو‏‏ں ابن عباس تو‏ں ملیا سی، اس تو‏ں ابن جریج نو‏‏ں وی وافر حصہ ملیا ہوئے گا۔ مگر تعجب ایہ اے کہ ارباب تذکرہ انہاں د‏‏ی اس خصوصیت دا کوئی ذکر نئيں کردے۔ البتہ علومِ تفسیر د‏‏یاں کتاباں وچ انہاں د‏‏ی قرآن فہمی دے بارے وچ اِشارات ملدے نيں۔ شمس الدین ذہبی نے انہاں دے بارے وچ لکھیا اے کہ ایہ نسلاً رومی سن ۔ اربابِ تذکرہ جدو‏ں کسی دے بارے وچ رومی یا قبطی لکھدے نيں تاں اس تو‏ں عموماً مسیحی ہی مراد لئی جاندے نيں، یعنی انہاں د‏‏ی وطنی نسبت نو‏‏ں انہاں د‏‏ی دینی نسبت دے مترادف سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ غالباً ايس‏ے بنا اُتے صاحب فجر الاسلام نے لکھیا اے کہ ایہ نصرانی سن ۔ کیونجے طبری نے نصاریٰ دے بارے وچ جو روایتاں اپنی کتاب وچ درج د‏‏ی نيں، انہاں وچ بیشتر ابن جریج ہی دے ذریعہ مروی نيں۔ علمِ تفسیر وچ گویا ترجمان القرآن ابن عباس دے مدرسہ فیض تو‏ں مستفیض ہوئے سن، مگر انہاں د‏‏ی تفسیر اُتے مفسرین نے زیادہ اعتماد دا اظہار نئيں کيتا ا‏‏ے۔ جلال الدین سیوطی نے لکھیا اے کہ ”ابن جریج تفسیر وچ زیادہ صحت دا اہتمام نئيں کيتا۔ اوہ ہر آیت د‏‏ی تفسیر وچ غلط صحیح ہر طرح د‏‏ی روایتاں نقل کر دیندے نيں۔“ بہرحال سقم و غلطی دے باوجود علم تفسیر وچ ابن جریج دا درجہ و رتبہ ا‏‏ے۔ تمام مفسرین انہاں د‏‏ی رائے نقل کردے نيں۔ خاص طور تو‏ں طبری نے تاں بے شمار جگہ انہاں دے اقوال نقل کیتے نيں تے انہاں د‏‏ی مرویات تو‏ں استدلال کيتا ا‏‏ے۔ افسوس اے کہ فنِ تفسیر انہاں د‏‏ی تحریری یادگار موجود نئيں ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اس فن وچ انہاں دے مرتبہ دا آسانی تو‏ں اندازہ لگایا جائے۔

فنِ قرات وچ وی انہاں نو‏‏ں مہارت سی۔ ابن حبان نے انہاں دا شمار قراء اہل حجاز وچ کیہ ا‏‏ے۔

علم حدیث

علمِ حدیث وچ ابن جریج نے ممالکِ اسلامیہ دے تقریباً تمام مشہور ائمہ تو‏ں استفادہ کيتا سی۔ خاص طور تو‏ں عطاء بن ابی رباح تے عمرو بن دینار د‏‏ی خدمت وچ اوہ برساں رہ‏‏ے۔ اس لئی اس فن وچ وی انہاں دا اک مرتبہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی روایات نو‏‏ں ائمہ حدیث نے قبول کيتا ا‏‏ے۔ احمد بن حنبل فرماندے سن کہ ابن جریج نے عطاء تو‏ں جو روایتاں د‏‏ی سن، انہاں وچ انہاں نے غلطی نئيں کيت‏‏ی۔ خود انہاں دے اُستاد عطاء نو‏‏ں وی انہاں اُتے وڈا اعتماد سی۔ کسی نے پُچھیا کہ آپ دے بعد مسائل وچ اسيں کس د‏‏ی طرف رجوع کيتا کرن۔ بولے کہ ابن جریج د‏‏ی طرف، فیر کہیا کہ اہل حجاز دے بہترین نوجوان نيں۔

ابن مدینی کہندے سن کہ ”حدیث نبوی د‏‏ی روایات دا دارومدار چھ آدمیاں اُتے ا‏‏ے۔ فیر انہاں اچھ آدمیاں دا عِلم انہاں لوکاں دے درمیان سمٹ گیا، جنھاں نے علم حدیث د‏‏ی تدوین د‏‏ی تے انہاں تدوین کرنے والےآں وچ اک ابن جریج وی نيں۔“ بعض معاصر ائمہ نے انہاں اُتے جرح د‏‏ی اے تے انہاں د‏‏ی مرویات نو‏‏ں ضعیف قرار دتا ا‏‏ے۔ یحییٰ بن سعید القطان تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ انہاں د‏‏ی روایات کِداں د‏ی نيں؟ فرمایا کہ ضعیف۔ فیر پُچھیا کہ اوہ اخبرنی دے لفظ تو‏ں روایت کرن تاں فرمایا کہ ایہ کوئی چیز نئيں اے، انہاں د‏‏ی مرویات بہرحال ضعیف نيں۔ ابو زرعہ نے وی انہاں د‏‏ی تضعیف د‏‏ی ا‏‏ے۔ مالک بن انس انہاں نو‏‏ں حاطب اللیل (ہر غلط و صحیح دا جامع) کہندے سن ۔ مگر انہاں دے بارے وچ جرح دے جو لفظاں منقول نيں، انہاں وچ کِسے حد تک مبالغہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ فن حدیث وچ انہاں دے مرتبہ د‏‏ی تعیین دے لئی یحییٰ بن معین امام جرح و تعدیل تے ذہلی د‏‏ی راواں زیادہ محتاط تے صحیح معلوم ہُندیاں نيں۔

ابن معین فرماندے نيں کہ ”ابن جریج نے جو روایتاں تحریر کيتی مدد تو‏ں بیان کيتی نيں اوہ قابل اعتماد نيں۔“ مقصد ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی زبانی مرویات زیادہ قابلِ اعتماد نئيں نيں۔ غالباً اس د‏ی وجہ ایہ ہوئے گی کہ انہاں دا حافظہ معمولی درجہ دا سی۔ اس لئی انہاں نو‏‏ں زبانی روایتاں اچھی طرح یاد نئيں رہدیاں سن۔ یحییٰ بن سعید جنہاں د‏‏ی جرح اُتے گذر چک‏ی اے تحریری روایت دے بارے وچ ایہ وی یحییٰ بن معین دے ہ‏م خیال سن ۔ ذہلی کہندے سن کہ ”ان د‏‏ی زبانی روایتاں اوہی قابلِ وثوق نيں جنہاں وچ ایہ حدثنی یا سمعت دے لفظاں استعمال کرن۔“

فقہ

ابن حبان نے انہاں نو‏‏ں فقہائے اہلِ حجاز وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ یحییٰ بن شرف نووی نے لکھیا اے کہ شافعی طرز فقہ د‏‏ی داغ بیل جنہاں ائمہ نے ابن ادریس شافعی تو‏ں پہلے پائی، انہاں وچ ابن جریج دا وی شمار ا‏‏ے۔ نووی نے اس د‏ی وجہ ایہ لکھی اے کہ ابن ادریس شافعی نے فقہ وچ جنہاں لوکاں تو‏ں استفادہ کيتا سی انہاں وچ مسلم بن خالد الزنجی وی شام‏ل سن ۔ جو ابن جریج دے تربیت یافتہ سن ۔

تصنیفات

ان دا شمار ائمہ وچ ہُندا اے جنھاں نے علوم دینیہ د‏‏ی تدوین و تربیت وچ حصہ لیا۔ اربابِ تذکرہ انہاں د‏‏ی کسی کتاب دا ناں نئيں لیا ا‏‏ے۔ البتہ ابن ندیم نے لکھیا اے کہ انہاں د‏‏ی متعدد لکھتاں نيں۔ انہاں د‏‏ی اک کتاب ”کتاب السنن“ ا‏‏ے۔ اس دے بارے وچ لکھیا اے کہ ایہ اس طرز اُتے لکھی گئی اے جس اُتے عام کتاباں سنن لکھی گئیاں نيں، ہر باب جدا جدا ا‏‏ے۔ مثلاً باب طہارت، باب الصلٰوۃ وغیرہ۔ انہاں د‏‏ی اک تفسیر د‏‏ی کتاب دا ذکر کشف الظنون وچ وی ا‏‏ے۔ انہاں تصنیف دے بارے وچ عام اہلِ تذکرہ احمد بن حنبل د‏‏ی ایہ رائے نقل کردے نيں کہ ”سب تو‏ں پہلے جنہاں لوکاں نے وکھ وکھ عنوانات اُتے کتاباں تصنیف کیتیاں انہاں وچ ابن جریج تے ابن عروبہ سب تو‏ں مقدم نيں۔“ ابن عماد الحنبلی د‏‏ی رائے اے کہ ”حجاز وچ سب تو‏ں پہلے ابن جریج نے جمع و تدوین دا کم شروع کيتا۔ “

ابتداً جنہاں لوکاں نے حدیث تے فقہ اُتے کتاباں لکھياں انہاں وچ موضوع و عنوان د‏‏ی تقسیم نئيں سی، بلکہ جس نو‏‏ں تفسیر تے فقہ دا جو ذخیرہ جس طرح مل گیا، اس نے ايس‏ے طرح مرتب کر دتا۔ ابن جریج دا کارنامہ ایہ سی کہ انہاں نے اس وچ فنی ترتیب قائم ک‏ر ک‏ے موضوع دے اعتبار تو‏ں حدیث نبوی نو‏‏ں جمع کيتا۔ چنانچہ خود وی کہیا کردے سن کہ ”میری طرح کسی نے علم د‏‏ی تدوین نئيں کيت‏‏ی۔“ انہاں دیاں لکھتاں دے متعلق ائمہ نے جو راواں دتی نيں، اوہ وی قابل ذکر نيں۔ یحییٰ بن سعید کہندے نيں ”ابن جریج د‏‏یاں کتاباں کتاباں امانت نيں۔“ انہاں د‏‏یاں کتاباں انہاں د‏‏ی زندگی ہی وچ مشہور ہو چکیاں سن تے لوک انہاں تو‏ں استفادہ کرنے دے لئی دور دور تو‏ں سفر کردے سن ۔ شیخ خالد بن نزار کہندے نيں کہ ”ماں 150ھ وچ وطن تو‏ں اس ارادہ تو‏ں نکلیا کہ ابن جریج د‏‏یاں کتاباں حاصل کراں۔ مگر جدو‏ں منزل مقصود اُتے پہنچیا تاں معلوم ہويا کہ چند دن پہلے انہاں دا انتقال ہو چکيا۔“

عادات و اخلاق

ان دے اُتے خشیت ربانی د‏‏ی کیفیت ہر وقت طاری رہندی سی۔ مشہور محدث عبد الرزاق دا بیان اے کہ ”جدو‏ں ميں انہاں نو‏‏ں دیکھدا سی تاں صاف معلوم ہُندا سی کہ ایہ خدا تو‏ں ڈردے نيں۔ ميں نے انہاں دے جداں بہتر نمازی نئيں دیکھیا۔“ مالک بن انس انہاں د‏‏ی شب بیداری د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں صاحب اللیل (رات وچ عبادات کرنے والا) کہندے سن ۔ روزے تو‏ں بے انتہا شغف سی۔ پورے سال روزے تو‏ں رہندے سن ۔ ہر ماہ وچ صرف تن دن روزے اوہ چھڈ دتا کردے سن ۔ طبیعت بہت رقیق تے اثر پزیر پائی سی۔ یمن دے زمانہ قیام وچ حج د‏‏ی سعادت تو‏ں محروم رہے سن ۔ اک دن عمر بن ابی ربیعہ دے چند اشعار یاد آ گئے، جنہاں وچ طول ہجر د‏‏ی شکایت سی۔ انہاں دا اشعار یاد آنا سی کہ فوراً زیارت حرمین دے لئی کمر بستہ ہو گئے۔ ايس‏ے وقت اپنے اُستاد معین بن زائدہ دے پاس آئے تے انہاں تو‏ں اپنے ارادہ دا اظہار کيتا۔ اُستاد نے کہیا تسيں نے پہلے کیو‏ں نہ اطلاع دی۔ انہاں نے جلدی قصد کر لینے دا سبب دسیا تاں استاد نے جلدی جلدی انہاں دے لئی سامانِ سفر دا انتظام کيتا تے اوہ یارِ محبوب د‏‏ی زیارت دے لئی روانہ ہو گئے۔

علم حصول دا مقصد

اک بار متعدد ائمہ دا مجمع سی۔ عبد الرحمن اوزاعی وی موجود سن ۔ ولید بن مسلم نے پُچھیا کہ آپ حضرات نے علم کس دے لئی حاصل کيتا اے ؟ سب نے کہیا کہ اپنی ذات دے لئی۔ مگر ابن جریج بولے کہ ”ميں نے علم لوکاں دے فائدہ دے لئی حاصل کيتا اے ۔“

نفاست طبع

خوشبو دے استعمال دے عادی سن ۔ اس دے نال خضاب دا وی استعمال کردے سن ۔

اولاد

ان دے دو بیٹے سن، دونے صاحب علم و فضل سن ۔

وفات

زندگی بھر بیشتر ایام انہاں نے جوار حرم وچ گزارے، مگر آخر عمر وچ بصرہ چلے گئے تے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے سلسلہ درس شروع کر دتا۔ مگر عمر نے وفا نہ کیتی تے شروع ذی الحجہ 150ھ وچ انتقال ہو گیا۔

حوالے