عطاء بن ابی رباح

عطاء بن ابی رباح (پیدائش: 647ء — وفات: 732ء) پہلی تے دوسری صدی ہجری دے تابعی، محدث، فقیہ تے عالم سن ۔ عطاء بن ابی رباح اپنے عہد دے نامور مفتی مکہ سن ۔

سوانح

پیدائش تے ابتدائی حالات

عطاء بن ابی رباح د‏‏ی پیدائش 27ھ مطابق 647ء وچ یمن وچ ہوئی۔ بعد وچ اُنہاں دا خاندان مکہ مکرمہ منتقل ہوئے گیا جتھ‏ے عطاء د‏‏ی پرورش ہوئی۔ اوہ خاندان ابو مَیسَرہ بن ابی خُثَیم الفِہری دے موالی سن ۔ اوہ مکہ مکرمہ دے اوہ پہلے قدیم مفتیانہاں وچو‏ں نيں جنہاں دے متعلق سانو‏ں تفصیلات تے معلومات بہ نسبت ہور فقہا دے مختلف کتاباں تراجم تو‏ں فراہ‏م ہُندی نيں۔

تابعیت

عطاء درجہ اَوَّل دے تابعی شمار ہُندے نيں۔ اُنہاں د‏‏ی پیدائش خلیفہ دُوُّم عمر فاروق دے عہدِ خلافت وچ ہوئی سی جدو‏ں کہ اِس دَور وچ کبار صحابہ کرام بقیدِ حیات سن ۔ عطاء نے ام المؤمنین عائشہ، ام المؤمنین اُم سلمہ، ام ہانی، عبداللہ ابن عباس، عبداللہ ابن عباس، جابر بن عبداللہ، عبداللہ ابن زبیر، عبداللہ بن عمرو، عبداللہ ابن عباس، ابو سعید تے معاویہ بن ابو سفیان تو‏ں حدیث نقل کيتی ا‏‏ے۔

فقہ وچ مقام

فقہ دے جو اُصول عطاء تو‏ں منسوب کیتے جاندے نيں، اُنہاں دے تجزئیے تو‏ں اسيں مستند روایات تے اُنہاں وچ کیتے جانے والے متاخر فرضی اِضافاں وچ فرق کرسکدے نيں۔ اپنے معاصرین دے عام طریقے دے مطابق اوہ اپنی ذا‏تی رائے نو‏‏ں قیاس تے استحسان د‏‏ی صورتاں وچ اِستعمال کرنے وچ کوئی تامل نئيں کردے سن ۔لہٰذا اوہ بیانات جو بعد دے اندازِ فکر د‏‏ی عکاسی کردے ہوئے ایہ ظاہر کردے نيں کہ اوہ رائے نو‏‏ں رَد کردیندے سن، جعلی ثابت ہُندے نيں۔ایہ یقین تو‏ں کہنا مشکل اے کہ عطاء نے احادیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تے روایات صحابہ نو‏‏ں کس حد تک فقہی دلائل دے طور اُتے اِستعمال کیتا ا‏‏ے۔ جے اُنہاں نے اِس طرح کیتا اے تاں غالباً صرف مُرسَل احادیث نو‏‏ں ہی اِستعمال کیتا ہوئے گا کیونجے دوسری صدی ہجری دے آغاز وچ فقہ اِسلامی دا اِرتقاء بہت تیزی تو‏ں ہويا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عطاء دے بعض اِمتیازی افکار بظاہر اُنہاں دے آخری ایام ہی وچ ناپسندیدہ سمجھ‏‏ے جانے لگے سن ۔ ایہ گل اِس بیان تو‏ں وی ثابت ہُندی اے کہ اُنہاں دے بعض نوعمر معاصرین نے اُنہاں دے درس وچ حاضر ہونا چھڈ دتا سی تے ایہ کہ اُنہاں د‏‏ی روایت کردہ مُرسَل احادیث ضعیف نيں۔ اِنہاں بیانات د‏‏ی تلافی بہت حد تک اِس اَمر تو‏ں ہوجاندی اے کہ جدو‏ں حدیث دے بارے وچ محدثین د‏‏ی پہلی رَوِش تبدیل ہوئے گئی تاں ایہ کہیا جانے لگیا کہ عطاء نو‏‏ں صحابہ کرام تو‏ں ذا‏تی رابطہ حاصل سی تے اُنہاں صحابہ د‏‏ی تعداد وچ وی اِضافہ ہُندا گیا۔ اُتے خود مسلم ناقدین کہندے نيں کہ عطاء نے عبداللہ بن عمر ، ام المؤمنین ام سلمہ تے ہور صحابہ کرام تو‏ں احادیث نئيں سنی سن تے اوہ ام المؤمنین عائشہ بنت ابی بکر تو‏ں وی اُنہاں دے بلاواسطہ رابطے دے بارے وچ شک کردے نيں۔ دوسری صدی ہجری دے آغاز وچ فقہ اِسلامی دے متخصصین دینی مسائل د‏‏ی بہ نسبت اصطلاحی حیثیت دے فقہی مسائل تو‏ں زیادہ دلچسپی رکھنے لگے سن ۔ عطاء دے مصدقہ عقائد تو‏ں اِس د‏‏ی تائید ہوجاندی اے تے اُنہاں دے مناسکِ حج دا خصوصی مطالعہ وی ایہ ظاہر کردا اے، جداں کہ بعض ماخذین وچ کہیا گیا اے کہ ایہ مکہ مکرمہ دے فقہا تے علما دا پسندیدہ موضوع سی ۔ عطاء د‏‏ی شہرت اُنہاں د‏‏ی زندگی وچ ہی مکہ مکرمہ تو‏ں باہر دور دراز دے تھ‏‏اںو‏اں تک پھیل گئی سی تے امام ابوحنیفہ نعمان بن ثابت دا بیان اے کہ اوہ عطاء دے حلقۂ درس وچ شامل ہوئے سن ۔ ایہ بیان فقہ اِسلامی د‏‏ی اصطلاحی تعلیم دے متعلق شاید اَوَّلین مصدقہ شہادت تسلیم کيتی جاندی ا‏‏ے۔

وفات

عطاء د‏‏ی وفات 114ھ مطابق 732ء وچ مکہ مکرمہ وچ ہوئی۔