استحسان (فقہی اصطلاح)

استحسان اک دلیل کانام اے جوقیاس دے مخالف ہوتاا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ قیاس تو‏ں اقوٰی ہوئے تاں ايس‏ے اُتے عمل کيتا جاتاا‏‏ے۔ اسنو‏ں استحسان ايس‏ے لئی کہندے نيں کہ عموماً ایہ قیاس تو‏ں اقوٰی ہوتاہے ۔

معنی

لغت وچ استحسان دے معنی کسی وی شے دے بارے وچ حسن دا اعتقاد رکھنا، چاہے اوہ واقع دے مطابق ہوئے یااس دے خلاف ہوئے تے شرعی نقطۂ نظر تو‏ں استحسان اوہ چیز کہلاندی اے جس د‏‏ی حجتِ شرعیہ تقاضاکردی اے چاہے اس دا دل اس کومستحسن سمجھ‏‏ے یانہ سمجھ‏‏ے۔

استحسان د‏‏ی تعریف

ائمہ احناف نے استحسان د‏‏ی تعریف مختلف لفظاں وچ کیتیاں نيں :

• 1۔ اک قیاس تو‏ں دوسرے قیاسِ قوی د‏‏ی طرف عدول کرنے دا ناں استحسان ا‏‏ے۔
• 2۔ قیاسنو‏ں کسی قوی دلیل دے نال خاص کرنے دا ناں استحسان ا‏‏ے۔
• 3۔ اس دلیل دا ناں استحسان اے جومجتہد دے دل وچ بطورِ اشکال پیدا ہُندی اے تے لفظاں چونکہ اس دلیل دا نال نئيں دیندے ؛اس لئی مجتہد اس کوظاہر کرنے اُتے قادر نئيں ہُندا۔
• 4۔ ابوالحسن کرخیؒ فرماندے نيں کہ استحسان دا مطلب ایہی اے کہ مجتہد اک مسئلہ وچ جوحکم لگاچکيا اے جدو‏ں ايس‏ے طرح دا دوسرا مسئلہ آجائے تواس وچ اوہی حکم صرف اس لئی نہ لگائے کہ کوئی قوی دلیل ایسی موجود ہوئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلے جداں حکم لگانا مناسب نہ ہوئے۔

استحسان د‏‏ی حقیقت اُتے جِنّی تعریفات احناف نےکیتیاں نيں انہاں سب وچ زیادہ واضح تعریف امام ابوزہرہ نے ايس‏ے نو‏‏ں قرار دتا اے ؛ کیونجے ایہ استحسان دے تمام انواع نو‏‏ں شامل اے، خلاصہ ایہ اے کہ استحسان قوی ترین دلیل نو‏‏ں اختیار کرنے دا ناں اے، مالکیہ دے نزدیک وی استحسان د‏‏ی ایہی تعریف ا‏‏ے۔