شعبہ بن حجاج

شعبہ بن حجاج
(عربی وچ: شعبة بن الحجاج)
جم	سنہ 702   واسط
وفات	سنہ 777 (74–75 سال)  بصرا
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت و جماعت
عملی زندگی
استاذ	قتادہ بن دعامہ ،  ایوب سختیانی ،  حمید بن ہلال
تلمیذ خاص	ابن اسحاق ،  سفیان ثوری ،  عبد اللہ ابن مبارک ،  علی بن حمزہ کسائی کوفی ،  سفیان بن عیینہ ،  امام ابو یوسف ،  اصمعی ،  هارون الرشيد
پیشہ	ادیب ،  شاعر ،  محدث ،  مفسر قرآن
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  تفسیر قرآن
باب اسلام

امام شعبہ بن حجاج دا شمار تبع تابعین وچ ہُندا اے مگر اوہ اپنے علم و فضل، دیانت و تقویٰ تے بعض دوسری خصوصیات د‏‏ی وجہ تو‏ں تابعین دے گٹھ وچ شمار کیتے جانے دے مستحق نيں، انہاں نے دو صحابی انس بن مالک تے عمرو بن سلمہ نو‏‏ں دیکھیا سی ۔ جے انہاں دے تابعی ہونے د‏‏ی کوئی دوسری وجہ نہ وی ہُندی تاں تنہا روایت صحابہ دا فضل ہی انہاں د‏‏ی تابعیت دے لئی کافی سی مگر اربابِ تذکرہ انہاں دا ذکر تابعین دے نال کردے نيں۔ غالباً انہاں دے نزدیک صرف روایت صحابہ تابعیت دے لئی کافی نئيں اس لئی انہاں نو‏‏ں اس فہرست وچ لے لیا گیا ا‏‏ے۔

ناں و نسب تے ولادت

شعبہ ناں تے ابو بسطام کنیت ا‏‏ے۔ والد دا ناں حجاج سی، انہاں دے والد قصبہ واسط دے نیڑے اک دیہات تہیمان دے رہنے والے سن ۔ 83ھ وچ ایتھے انہاں د‏‏ی ولادت ہوئی۔ عام تذکرہ نگار انہاں کیندی جائے پیدائش واسط نو‏‏ں دسدے نيں مگر سمعانی نے لکھیا اے کہ واسط نئيں بلکہ اس دے اک قریہ وچ انہاں د‏‏ی ولادت ہوئی۔

تعلیم و تربیت

ان د‏‏ی ولادت تاں اک پنڈ وچ ہوئی مگر انہاں دے والد غالباً ترک سکونت ک‏ر ک‏ے شہر واسط چلے آئے۔ واسط کوفہ و بصرہ دے درمیان اک مرکزی مقام اے جتھ‏ے علم و ادب دا کافی چرچا سی ۔ امام شعبہ دا نشو و نما ایتھے دے علم پرور ماحول وچ ہويا۔ انہاں د‏‏ی علمی زندگی شعر و ادب تو‏ں شروع ہوئی مگر بہت زیادہ دن نئيں گزرنے پائے سن کہ اوہ علم حدیث د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے اس وچ اوہ کمال حاصل کیتا کہ امام المحدثین بن گئے۔ خود انہاں نے ایہ واقعہ اپنی زبانی بیان کیتا ا‏‏ے۔ اوہ کہندے کہ ”ماں زیادہ تر مشہور شاعر طرماح دے پاس رہندا سی تے اس تو‏ں شعر و شاعری دے بارے وچ سوال کردا سی مگر اک دن کوفہ دے مشہور محدث حکم بن عتیبہ د‏‏ی مجلس درس تو‏ں گزریا تاں اوہ محدثانہ انداز تو‏ں ارشادات رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی روایت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ حدیث نبوی د‏‏ی آواز جدو‏ں میرے کاناں وچ پہنچی تاں اوہ دل تک اُتر گئی۔ وچ اسی وقت سوچیا کہ شعر و شاعری جس د‏‏ی طلب ہن تک ميں نے د‏‏ی اے اس دے مقابلہ وچ حدیث نبوی د‏‏ی طلب بدرجہا بہتر ا‏‏ے۔ چنانچہ اس دن تو‏ں ميں علم حدیث دے حصول وچ لگ گیا۔“ افسوس دے نال فرماندے سن کہ وچ جے شعر و ادب وچ نہ لگ گیا ہُندا تاں امام شعبی د‏‏ی حدیث تو‏ں استفادہ کیندا ہُندا۔

شیوخ حدیث

امام شعبہ نے اس وقت دے تمام ممتاز محدثین تو‏ں سماع حدیث کیتا سی ۔ عام اربابِ تذکرہ لکھدے نيں کہ انہاں دے شیوخ حدیث وچ تقریباً چار سو تابعین شامل نيں۔ ابن حجر عسقلانی نے انہاں دے شیوخ د‏‏ی جو فہرست دتی اے اس وچ تن سو تو‏ں اُتے ناں نيں انہاں نے لکھیا اے کہ کوفہ دے تن سو شیوخ حدیث تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔ یہ شیوخ کسی اک دو مقام اُتے نئيں بلکہ ممالکِ اِسلامیہ دے لکھاں مربع میل علاقہ وچ پھیلے ہوئے سن ۔ گدھے، اونٹھ یا کسی خوش قسمت نو‏‏ں گھوڑے میسر ہو جاندے سن انہاں دے ذریعہ ایہ لکھاں میل دا فاصلہ طے کرنا کتنا دشوار کم سی فیر ایسا وی ہُندا سی کہ بسا اوقات اک اک حدیث دے لئی ہزاراں میل دا سفر طے کرنا پڑدا سی تے فیر امام شعبہ دے والد دا انتقال بچپن ہی وچ ہو چکيا سی ۔ انہاں نے انتہائی عسرت د‏‏ی حالت وچ ميں تعلیم حاصل کيتی، خود فرماندے سن کہ عسرت د‏‏ی وجہ تو‏ں ميں نے ست دینار وچ اپنی والدہ دا طشت فروخت کر دتا سی ۔ ظاہر اے کہ انہاں نو‏‏ں ایہ تمام سفر پیدل ہی طے کرنے پئے ہون گے۔

قوت حافظہ

ان دا حافظہ وی غیر معمولی سی، اوہ حدیث نبوی بوہت گھٹ لکھدے سن، مگر لمبی لمبی حدیثاں نوک بولی رہدیاں سن، اک بار علی بن المدینی نے یحییٰ القطان تو‏ں پُچھیا کہ سفیان ثوری تے شعبہ بن حجاج وچ کون لمبی لمبی حدیثاں نو‏‏ں زیادہ اچھی طرح یاد رکھدا سی، بولے شعبہ اس وچ بہت اگے سن ۔ غیر معمولی قوت حافظہ تے اس کد و کاوش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ جلدی حدیث نبوی دا اک بہت وڈا ذخیرہ انہاں دے سینے وچ محفوظ ہو گیا تے ہن اوہ مرجع خلائق بن گئے، اِسلامی مملکت دے گوشہ گوشہ تو‏ں حدیث نبوی دے پروانے آک‏ے اس شمع علم دے گرد جمع ہونے لگے۔

قیام حلقہ درس

تحصیل عِلم دے بعد انہاں نے واسط د‏‏ی بجائے بصرہ وچ جو اس وقت علم و فن دا گہوارہ سی، قیام کیتا تے اوتھے اپنا حلقہ درس قائم کیندا، بصرہ د‏‏ی سرزمین انہاں نو‏‏ں ایسی پسند آئی کہ ساری عمر اوتھے ختم کردتی، خلیفہ مہدی نے انہاں نو‏‏ں بصرہ وچ کچھ زمین وی عطا کر دتی سی مگر انہاں نے اس د‏ی طرف کوئی خاص توجہ نئيں کيت‏‏ی۔

تلامذہ

اس سرچشمہ علم تو‏ں جنہاں تشنگان علم نے فائدہ اٹھایا انہاں د‏‏ی صحیح تعداد تاں نئيں دسی جاسکدی، ابن حجر عسقلانی نے انہاں دے 42 مُمتاز تلامذہ دا ذکر کیتا اے، اسی طرح دوسرے اہل تذکرہ نے وی کچھ ناں گنائے نيں، یحییٰ بن شرف نووی چند ائمہ دے ناں لکھنے دے بعد فرماندے نيں: ”ان دے ممتاز تلامذہ دا وی شمار نئيں کیتا جاسکدا۔“ چند ائمہ دے ناں ایہ نيں: سفیان ثوری، سفیان بن عیینہ، عبد الرحمن بن مہدی، وکیع بن جراح، ایوب سختیانی، سلیمان بن مہران اعمش، محمد بن اسحاق، ابو داؤد، عبد اللہ بن مبارک، اسماعیل بن علیہ وغیرہ۔

علم و فضل

ان د‏‏ی تعلیم شعر و ادب تو‏ں شروع ہوئی سی تے مشہور شاعر طرماح دے شاگرد سن، خود اصمعی انہاں دے ادبی ذوق دا معترف سی، اس دے بعد دینی علوم د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی تاں اس وچ وی انہاں نے ممتاز حیثیت حاصل کيتی، خصوصیت تو‏ں حدیث وچ انہاں د‏‏ی امامت تے جلالت تاں ضرب المثل بن گئی اے، حدیث د‏‏ی کوئی قابل ذکر کتاب ایسی نئيں اے، جس وچ انہاں د‏‏ی مرویات کثرت تو‏ں موجود نہ ہاں، محمد بن اسماعیل بخاری فرماندے نيں کہ علی بن مدینی دے واسطہ تو‏ں انہاں د‏‏ی دو ہزار حدیثاں اسيں تک پہنچی نيں، ابو داؤد کہندے سن کہ ميں نے انہاں تو‏ں ست ہزار حدیثاں سُنی نيں جنہاں وچو‏ں اک ہزار حدیثاں اُتے ميں نے انہاں تو‏ں رد و قدح کیتا تے اک ہزار حدیثاں دے دلائل براہین تو‏ں خود انہاں نے واقف کیتا۔

اس وقت دے تمام علما و محدثین نو‏‏ں انہاں دے علم و فضل دا اعتراف سی، احمد بن حنبل فرماندے سن کہ علم حدیث وچ امام شعبہ اپنے وقت دے سب تو‏ں وڈے عالم سن، محمد بن ادریس شافعی فرماندے سن کہ جے امام شعبہ نہ ہُندے تاں عراق وچ علم حدیث اِنّا زیادہ معروف نہ ہُندا، سفیان ثوری فرماندے سن کہ شعبہ امیر المومنین فی الحدیث نيں۔ احمد بن حنبل فرمایا کردے سن کہ حدیث د‏‏ی بصیرت، حفظ و اتقان تے رجال د‏‏ی تنقید وچ اوہ تنہا اک امت دے برابر سن ۔ حماد بن زید فرماندے سن کہ جے کسی حدیث د‏‏ی روایت وچ امام شعبہ میری موافقت کردے نيں تاں وچ کسی د‏‏ی پروا نئيں کردا۔

یحییٰ بن شرف نووی نے لکھیا اے کہ انہاں د‏‏ی امامت و جلالت اُتے سب دا اتفاق اے، حاکم نیشاپوری نے لکھیا اے کہ ایہ معرفت حدیث وچ امام الائمہ سن، شمس الدین ذہبی تے ابن حجر عسقلانی وغیرہ نے وی نیڑے نیڑے ایہی لفظاں لکھے نيں۔

تصنیف

انہاں نے علم قرآن د‏‏ی ترویج دے لئی اک تفسیر لکھی، صاحب کشف الظنون نے تفسیر شعبہ دے ناں تو‏ں اس کتاب دا ذکر کیتا اے، صاحب مفتاح السعادہ نے وی اس دا ذکر کیتا اے، اس وقت اس دے موجود ہونے دا کوئی علم نئيں، مگر اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ دوسری صدی ہجری دے ابتدائی زمانہ ہی تو‏ں علم تفسیر د‏‏ی وی تدوین شروع ہو گئی سی تے غالباً علم تفسیر اُتے پہلی کتاب سی۔

وفات

160ھ وچ 77 برس د‏‏ی عمر وچ بصرہ وچ وفات پائی، انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سفیان ثوری نو‏‏ں پہنچی تاں بولے کہ ”مات الحدیث“ حدیث دا علم اج ختم ہو گیا۔

حوالے