ابن الفوطی
| ||||
|---|---|---|---|---|
| پیدائشی نام | (عربی وچ: عبد الرزاق بن أحمد بن محمد الصابوني) | |||
| جم | 25 جون 1244 | |||
| وفات | 12 جنوری 1323 (79 سال) | |||
| رہائش | بغداد | |||
| شہریت |  خلافت عباسیہ | |||
| عملی زندگی | ||||
| استاذ | خواجہ نصیرالدین طوسی | |||
| پیشہ | مورخ، تارہ گرو، لکھاری | |||
| مادری زبان | عربی | |||
| پیشہ ورانہ زبان | عربی، فارسی | |||
| ملازمت | رصدگاہ مراغہ، مدرسہ مستنصریہ | |||
ترمیم  | ||||
ابن الفوطی یا ابن الصابونی (پیدائش: 25 جون 1244ء– وفات: 12 جنوری 1323ء) عراقی مسلمان محدث، فلسفی، ماہر فلکیات تے مؤرخ سن ۔ اُنہاں دی وجہ شہرت اُنہاں دی تصنیف مجمع الآداب فی معجم الاسماء و الالقاب اے۔
ناں، لقب تے کنیت سودھو
ابن الفوطی دا ناں عبد الرزاق بن احمد بن محمد الحنبلی اے۔ کنیت ابوالفضل تے لقب کمال الدین، ابن الفُوَطِی تے ابن الصابونی اے۔ اپنے معاصرین وچ کمال الدین ابن الصابونی دے ناں توں مشہور سن ۔ ابن الفوطی اپنے نانا موفق الدین عبد القاہر البغدادی الحنبلی دی نسبت توں الفُوَطی کہلاندے سن (جو فُوَط یعنی دھاری دار کپئے دا کاروبار کردے سن جو سندھ توں بغداد پہنچدا تھا)۔ ابن الفوطی دے نانا موفق الدین 656ھ/ 1258ء وچ سقوط بغداد دے سانحہ وچ تاتاریاں دے ہتھوں قتل ہو گئے۔
نسب سودھو
ابن الفوطی دا نسب ایويں اے کہ: عبد الرزاق بن احمد بن محمد بن احمد بن عمر ابن ابی المعالی محمد بن محمود بن احمد بن ابی المعالی المفضل بن عبد اللہ بن معن بن زائدہ الشیبانی۔[۱][۲] ابن الفوطی دا خاندان بغداد دے حنبلی خانداناں وچ شمار کیتا جاندا سی جو معن بن زائدہ الشیبانی (جو اک امیر کبیر سردار سن ) دی نسل توں سی ۔ ایہ خاندان مرو توں تعلق رکھدا سی ۔
پیدائش سودھو
ابن الفوطی بروز ہفتہ 17 محرم الحرام 642ھ/ 25 جون 1244ء نوں دار الخلافہ بغداد دے محلہ الخاتونیہ دے علاقہ درب القواس وچ بغداد دے آخری عباسی خلیفہ المستعصم باللہ دے عہدِ حکومت وچ پیدا ہوئے۔[۳][۲]
تحصیل علم سودھو
بچپن وچ قرآن حفظ کیتا تے امام محی الدین یوسف بن ابی الفرج عبد الرحمن ابن الجوزی (متوفی 1258ء) توں تے اُنہاں دے طبقے دے ہور مشائخ توں ہور علم حاصل کیتا۔ سقوط بغداد 1258ء وچ ابن الفوطی دی عمر 14 سال سی، اِس سانحے وچ ابن الفوطی نوں وی گرفتار کر ليا گیا لیکن جلد ہی رہیا کر دتا گیا۔[۱] قطب الدین عبد القادر بن حمزہ الاھری الحکیم دا بیان اے کہ: "ميں نے اُنئيں (یعنی ابن الفوطی کو) سنہ 657ھ وچ تاتاریاں دی قید وچ دیکھیا سی ۔[۴] 660ھ/ 1262ء وچ خواجہ نصیر الدین طوسی (متوفی 26 جون 1274ء) نے ابن الفوطی نوں اپنے سایہ شفقت وچ لے لیا تے اپنے پاس مراغہ بلوا لیا جتھے ابن الفوطی نے منطق، فلسفہ، علم نجوم تے ہور علومِ عقلیہ دی تعلیم حاصل کيتی۔[۳][۵] مراغہ وچ خواجہ نصیر الدین طوسی دے علاوہ مبارک بن المستعصم باللہ (متوفی 666ھ/1267ء) توں وی تحصیل علم کیتا۔ ابن الفوطی نوں عربی تے فارسی وچ شعرگوئی دا کمالِ فن وی حاصل سی ۔ خواجہ نصیر الدین طوسی توں علم نجوم حاصل کیتا تے علم نجوم تے علم ہیئت وچ اِس قدر مہارت پیدا کرلئی کہ خود خواجہ نصیر الدین طوسی نے اپنی کتاب ایلخانیہ مرتب کردے وقت ابن الفوطی توں مشورہ کیتا سی ۔
اسفار سودھو
ابن الفوطی نوں طلبِ علم دے واسطے دور دراز دے سفر اختیار نئيں کرنا پئے، البتہ اُنہاں دی اپنی لکھتاں وچ سیاحتِ علم دے اشارے ملدے نيں جداں کہ 681ھ/1282ء وچ اوہ حلہ تے کوفہ وچ سن جدوں کہ 700ھ/ 1301ء وچ سلماس تے 704ھ/ 1305ء وچ اوہ ہمدان وچ موجود سن ۔ 705ھ/1306ء وچ اوہ ایران پہنچے تے 706ھ/1307ء وچ تبریز پہنچے۔ اِنہاں اسفار دا قصد غالباً تاریخی معلومات فراہم کرنے دے لئی سن ۔1304ء تے 1305ء دے وسطی زمانے وچ اوہ سلطنت ایل خانی دے حکمران محمد خدابندہ اولجایتو دے دربار توں وابستہ رہے تے تن سال تک اوہ سلطنت ایل خانی دے مقبوضات وچ سرگرداں رہے۔[۶] 710ھ/1310ء وچ اوہ ایل خانی راجگڑھ سلطانیہ وچ مقیم سن ۔[۷] 712ھ/1312ء وچ اُنہاں دے بغداد وچ موجود ہونے دا پتا چلدا اے۔[۸]
بحیثیت مہتمم و خازن کتب خانہ سودھو
669ھ/ 1271ء وچ ابن الفوطی خواجہ نصیر الدین طوسی دے خزانۃ الرصد (یعنی رصدگاہ مراغہ) دے کتب خانے دے خازن و مہتمم بنادیے گئے۔ اِس کتب خانے وچ تقریباً چار لکھ توں ودھ کتاباں موجود سن جنہاں توں ابن الفوطی نوں استفادہ ہويا۔ ایل خانی حکمران اباقا خان دے عہدِ سلطنت (1265ء – 1282ء) وچ 679ھ/1280ء وچ علاء الدین عطاء الملک الجوینی دی فرمائش اُتے مراغہ نوں خیرباد کہہ کے بغداد روانہ ہو گئے جتھے اوہ دوبارہ محلہ خاتونیہ وچ سکونت پزیر ہوئے۔[۹] بغداد وچ اُنئيں مدرسہ مستنصریہ دے کتب خانے دا خازن یعنی نگران مقرر کر دتا گیا جس اُتے اوہ اپنی وفات تک فائز رہے۔بغداد وچ قیام دے دوران وچ لوکاں نے اُنہاں توں سماعِ حدیث وی کیتا۔
لکھتاں و تالیفات سودھو
ابن الفوطی دی تالیفات و لکھتاں دی تعداد 83 اے لیکن اِنہاں تمام وچوں بوہت گھٹ ہی میسر آسکيتیاں نيں۔ اِنہاں وچ چند کتاباں اوہ نيں جو شائع ہوچکياں نيں۔
الحوادث الجامعۃ والتجارب النافعۃ من المائۃ السابعۃ سودھو
یہ کتاب ابن خلکان دی تصنیف وفیات الاعیان دا تکملہ اے۔ پہلی بار بغداد توں 1351ھ (1932ء) وچ شائع ہوئی۔
مجمع الآداب فی معجم الاسماء و الالقاب سودھو
- ہور دیکھو: مجمع الآداب فی معجم الاسماء و الالقاب
یہ کتاب 50 جلداں وچ مرتب کيتی گئی سی لیکن ہن اِس دی چالیسواں جلد جس وچ حرف ع توں ق تک دے تراجم موجود نيں، خودنوشت مخطوطہ دی شکل وچ جو 717ھ/ 1317ء وچ لکھیا گیا سی، دریافت ہوچکيا اے تے تہران توں 1416ھ/1996 وچ 6 جلداں دی صورت وچ شائع ہوئی۔
مختصر اخبار الخلفاء العباسین سودھو
یہ کتاب خلفائے بنو عباس توں متعلق اخبارات یعنی اُنہاں دے عہدِ حکومت وچ پیش آنے والے واقعات دا مختصر روزنامچہ اے۔[۱۰]
تلخیص مجمع الآداب سودھو
یہ کتاب خود ابن الفوطی دی تصنیف مجمع الآداب فی معجم الاسماء و الالقاب دا خلاصہ اے جو غالباً 10 جلداں وچ مرتب کیتا گیا سی ۔ اِس دا اک نادر خوشخط مخطوطہ دریافت ہوچکيا اے جس وچ 209 صفحات نيں تے آخری صفحہ ناقص اے۔ اِس مخطوطہ وچ چار ہزار توں ودھ عالماں دے تراجم موجود نيں۔ اِس مخطوطے دا خط باریک لیکن روشن تے واضح اے۔[۶]
ذیل علیٰ تریخ شیخہ ابن الساعی سودھو
یہ کتاب ابن الفوطی نے عطاء الملک الجوینی دے لئی اپنے استاد تاج الدین علی بن انجب المعروف ابن الساعی (متوفی 674ھ/1275ء) دی تریخ دی تصنیف جو 25 مجلدات وچ سی، دا اک ذیل یعنی تکملہ لکھیا جو 18 جلداں وچ مکمل ہويا۔ ہن ایہ کتاب ناپید اے۔
درر الاصداف فی غرر الاوصاف سودھو
یہ کتاب وجودِ باری تعالیٰ تے انسان دی اللہ تعالیٰ نال ملاقات دے موضوع اُتے لکھی گئی اے۔ ایہ جامع تے ضخیم کتاب اے حو بقول مصنف اک ہزار کتاباں دے مطالعہ دے بعد تحریر وچ لیائی گئی سی۔ ہن ناپید اے۔
تلقیح الافہام فی الموتلف والمختلف سودھو
یہ کتاب وی تریخ دے موضوع اُتے اے۔ ہن ناپید اے۔
نظم الدرر الناصعۃ فی شعر المائۃ السابعۃ سودھو
یہ متعدد جلداں وچ سی۔ ایہ وی ناپید اے۔
کتاب التریخ علی الحوادث سودھو
یہ کتاب عمومی تریخ دے موضوع اُتے اے۔ اِس دے متعدد مخطوطات موجود اے۔ شائع ہوچکی اے۔
معجم الشیوخ سودھو
اِس کتاب وچ ابن الفوطی نے اپنے 500 استاداں دے تراجم جمع کیتے نيں۔
وفات سودھو
ابن الفوطی نے 78 سال 6 ماہ 18 دن (بلحاظِ شمسی) دی عمر وچ بروز بدھ 3 محرم الحرام 723ھ/ 12 جنوری 1323ء کوبغداد دے محلہ خاتونیہ وچ وفات پائی تے محلہ شُونیزیہ دے قبرستان وچ تدفین کيتی گئی۔[۶][۱۱]
ہور ویکھو سودھو
حوالے سودھو
- ↑ ۱.۰ ۱.۱ معجم مصنفات الحنابلہ: جلد 3، صفحہ 343۔ تذکرہ ابن الفوطی۔ مطبوعہ ریاض، 1422ھ۔
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ابن کثیر: البدایہ والنہایہ، جلد 14، صفحہ 126۔ مطبوعہ لاہور۔
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ ابن العماد االحنبلی: شذرات الذھب، جلد 8، صفحہ 107۔ مطبوعہ بیروت، 1406ھ/1986ء۔
- ↑ مقدمہ مجمع الآداب فی معجم الالقاب، جلد 1، صفحہ 18۔ مطبوعہ تہران، 1416ھ۔
- ↑ مقدمہ مجمع الآداب فی معجم الالقاب، جلد 1، صفحہ 20۔ مطبوعہ تہران، 1416ھ۔
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ انسائیکلوپیڈیا آف اسلام: جلد 3، صفحہ 769، مقالہ: ابن الفوطی۔ مطبوعہ لائڈن، 1986ء۔
- ↑ مقدمہ مجمع الآداب فی معجم الالقاب، جلد 1، صفحہ 33۔ مطبوعہ تہران، 1416ھ۔
- ↑ مقدمہ مجمع الآداب فی معجم الالقاب، جلد 1، صفحہ 34۔ مطبوعہ تہران، 1416ھ۔
- ↑ مقدمہ مجمع الآداب فی معجم الالقاب، جلد 1، صفحہ 22۔ مطبوعہ تہران، 1416ھ۔
- ↑ براکلمان: تکملہ براکلمان، جلد 1، ص 590۔
- ↑ ابن العماد االحنبلی: شذرات الذھب، جلد 8، صفحہ 110۔ مطبوعہ بیروت، 1406ھ/1986ء۔