رصدگاہ مراغہ
رصدگاہ مراغہ ایل خانی سلطنت وچ تعمیر کیتی جانے والی اک عظیم الشان رصدگاہ سی جسنوں علم فلکیات دے مشاہدات دے مقصد دے فارسی سائنسدان تے ماہر فلکیات نصیر الدین طوسی (متوفی: 1274 ء) نے تعمیر کروایا سی ۔ ایہ رصدگاہ مراغہ شہر دے مغربی جانب بالائی علاقے اُتے واقع اے جو اج کل ایران دے صوبہ آذربائیجان شرقی وچ اے۔ اک اندازے دے مطابق ایہ رصدگاہ یوریشیائی ملکاں وچ اپنے زمانے دی جدید ترین رصدگاہ سی جتھے سائنسی آلات دے ذریعے فلکیاتی مشاہدات کیتے جاندے سن ۔[۱]
ایہ رصدگاہ ایل خانی حکمران ہلاکو خان دی اجازت توں نصیر الدین طوسی نے 1259ء وچ تعمیر کروائی سی۔ اِس رصدگاہ دے اِنتظام دے لئی نصیر الدین طوسی دے بعد اِسنوں وقف کر دتا گیا جس دے تحت خراج (ٹیکس) دے ذریعے اِس دے اِنتظامات نوں پورا کیتا جاندا رہیا تے آئندہ پنجاہ سالاں تک ایہ رصدگاہ فعال رہی۔متاخر ادوار وچ اِسی رصدگاہ دی طرز اُتے پندرہويں صدی عیسوی وچ سمرقند وچ رصدگاہ الغ بیگ گورگانی ، سولہويں صدی عیسوی وچ استنبول وچ رصدگاہ تقی الدین، قسطنطنیہ تے اٹھارہويں صدی عیسوی وچ جے پور وچ جے سنگھ دوم نے جے سنگھ رصدگاہ تعمیر کروائی۔[۲]
تریخ
سودھو
اِس رصدگاہ دی تعمیر تقریباً 1258ء توں شروع ہو گئی کیونجے مراغہ 628ھ مطابق 1231ء وچ منگولاں دے قبضہ وچ آگیا سی ۔[۳] اِس رصدگاہ وچ فلکیات دے مشاہدات 657ھ مطابق 1259ء وچ شروع ہوئے۔ ہلاکو خان نے 656ھ مطابق 1258ء وچ جدوں بغداد نوں فتح کرکے منگول سلطنت دا حصہ بنا لیا تاں اوہ بغداد دی بجائے مراغہ وچ قیام پزیر ہويا تے اُس نے حکم دتا کہ مراغہ وچ نصیر الدین طوسی دے نقشے دے مطابق اک رصدگاہ تعمیر کیتی جائے۔ نصیر الدین طوسی دے چار مشیراں وچوں فخر الدین مراغہ دا باشندہ سی ۔[۴] بقول رشید الدین فضل اللہ ہمدانی، اِس رصدگاہ دی تعمیر دے پس پردہ نصیر الدین طوسی دی کوشش کارگر ثابت ہوئی سی، کیونجے اوہ ریاضی دان، سائنس دان تے ماہر فلکیات ہونے دے نال نال ہلاکو خان دے مشیر وی سن ۔بقول رشید الدین فضل اللہ ہمدانی، اِس رصدگاہ دی تعمیر دے پس پردہ نصیر الدین طوسی دی کوشش کارگر ثابت ہوئی سی، کیونجے اوہ ریاضی دان، سائنس دان تے ماہر فلکیات ہونے دے نال نال ہلاکو خان دے مشیر وی سن ۔ہلاکو خان نے اُنئيں نويں رصدگاہ دی تعمیر دے لئی زمین دا اِنتخاب کرنے دی اجازت دتی سی جس دے بعد نصیر الدین طوسی نے مراغہ نوں منتخب کیتا تے اِس رصدگاہ دا نقشہ بنایا سی ۔تیرہويں صدی دی کتبِ تواریخ توں معلوم ہُندا اے کہ اِس رصدگاہ وچ تعلیم دی خاطر طلبہ چین توں وی آیا کردے سن جو منگول سلطنت دا حصہ رہیا اے۔ اِس رصدگاہ وچ ریاضی سمیت فزکس تے فلکیات دے مضامین پڑھائے جاندے سن ۔[۵] بعد وچ ابن العبری (متوفی: 1286ء) اِس رصدگاہ دے کتب خانہ (لائبریری) وچ مطالعہ دی خاطر مقیم رہیا تے ابن العبری نے اِس رصدگاہ دے متعلق تفصیلات وی فراہم کیتیاں نيں۔ نصیر الدین طوسی سمیت اُس دور دے نامور منجمین وی اِس رصدگاہ وچ بطور ماہر فلکیات کم کردے رہے جنہاں وچوں دمشق دے محی الدین المغربی (متوفی 1283ء)، مؤید الدین العرضی (متوفی 1266ء) تے ایران توں قطب الدین شیرازی (متوفی 1311ء) تے چین توں فاؤ مُنجِی شامل نيں۔ نصیر الدین طوسی نے اِس رصدگاہ نوں بطلیموس دے نظریۂ نظام شمسی اُتے ترتیب دتا سی ۔ تقریباً 12 سال دی محنت دے بعد منجمین دی اک ٹیم نے جس وچ محی الدین العرد الکاثی، نجم الدین القزوینی، قطب الدین شیرازی تے فخر الدین المراغی نے زیج ایل خانی مرتب کيتی جس وچ فلکیات دے مشاہدات سمیت نظام شمسی تے سیارےآں دے حالات، تھاںواں تے طلوع و غروب دے اوقات مندرج سن ۔ ایہ جَدَاوَل فلکیاتی اباقا خان دے دورِ حکومت وچ منظر عام اُتے آئے۔ بعد وچ اِنہاں جدولاں نوں نکولس کوپرنیکس (متوفی 1543ء) نے نويں طرز اُتے مرتب کیتا جو یورپ وچ رائج ہوئے۔[۶]
نقشہ و ہیئت عمارت
سودھوایہ رصدگاہ مراغہ وچ اک قلعہ بند پہاڑی اُتے تعمیر کيتی گئی اے جو مراغہ شہر دے مغرب وچ واقع اے۔ ہن موجودہ زمانے وچ اِس رصدگاہ دے صرف دیواراں دی بنیاد تے آثار دکھادی دیندے نيں۔ 1883ء دے اک نقشے دے مطابق اِس پہاڑی دا مسطح رقبہ طول 137 میٹر تے عرض 347 میٹر اے۔[۷]
عہد زوال
سودھوتیرہويں صدی وچ اِس رصدگاہ نے جو فلکیاتی کم شروع کیتا سی، اوہ آئندہ پنجاہ سالاں تک بوہت زور و شور نال جاری رہیا [۸] مگر 1274ء وچ نصیر الدین طوسی دی وفات دے بعد اُنہاں دے بیٹے نے بطور مہتمم اِس رصدگاہ دا اِنتظام سنبھال لیا۔ پر 1265ء وچ ہلاکو خان تے 1282ء وچ اباقا خان دی وفات دے بعد اِس رصدگاہ دا اِنتظام زیادہ دیر تک قائم نہ رہ سکیا [۹] تے بعد دے منگول حکمراناں نے اِس دی طرف توجہ دینا مناسب نہ سمجھیا جس دی وجہ توں رصدگاہ دا نظام بگڑدا چلیا گیا۔ چودہويں صدی دے آغاز وچ ایہ رصدگاہ غیر فعال دکھادی دینے لگی تے وقت گزرنے دے نال نال متعدد زلزلےآں تے اوقاف دی رقم دی معطلی دے بعد ایہ رصدگاہ بند ہو گئی۔ متاخر منگول حکمران مراغہ اُتے لشکرکشی نال رصدگاہ دے کتب خانہ دیاں کتاباں اوہ اپنے نال لے گئے۔ صفوی سلطنت دے شہنشاہ شاہ عباس اول نے دوبارہ اِس رصدگاہ دی مرمت و تعمیر دا ارادہ کیتا مگر 1629ء وچ شاہ عباس اول دی وفات توں مرمت دا ایہ منصوبہ پروان نہ چڑھ سکیا۔ 1978ء وچ تبریز یونیورسٹی نے جو اِس رصدگاہ دے نیڑے واقع اے، نے اِس رصدگاہ دا اِنتظام اپنے سپرد لے لیا تاکہ رصدگاہ دی مرمت و تعمیر کیتی جاسکے۔
ہور ویکھو
سودھو- رصدگاہ الغ بیگ
- رصدگاہ تقی الدین، قسطنطنیہ
- نصیر الدین طوسی
- ابن العبری
- رشید الدین فضل اللہ ہمدانی
- ابن اثیر جزری
- ↑ (2016) "The observatory in Maragha", Astronomy and Astrology in the Islamic World. Edinburgh University Press, 65. ISBN 978-0-7486-4911-2. “In the history of Islamic astronomy the thirteenth century was the most important. It witnessed the founding of the Maragha Observatory, the most advanced scientific institution in the Eurasian world.”
- ↑ Dallal, Ahmad (2010). Islam, science, and the challenge of history. Yale University Press, 24–25. ISBN 978-0-300-15911-0.
- ↑ ابن اثیر جزری: الکامل فی التریخ، جلد 13، صفحہ 324۔
- ↑ رشید الدین فضل اللہ ہمدانی: جامع التواریخ، صفحہ 324۔
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ اردو دائرہ معارف اسلامیہ: جلد 20، صفحہ 293۔
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.