1857 دے غدر دیاں کجھ حقیقتاں

1857 دے غدر ویلے انگریزی فوج وچ شامل پوربی بھارت دے فوجیاں نے لاہور دی میاں میر چھاؤنی وچ بغاوت کر دتی سی۔ راوی دے دوجے پار توں ایہناں باغیاں نوں گرفتار کر لیا گیا سی اتے اجنالے نیڑے مار کے کھوہ وچ دب دتا گیا۔ کجھ اتہاسکار ایہناں باغیاں نوں شہید دی تھاں غدار اعلان رہے ہن، کیونکہ ایہہ انگریزاں ولوں سکھاں خلاف لڑے سن۔ ایہہ اتہاسکار ستونجا دے غدر نوں آزادی دی جنگ نہیں مندے۔ غدر دے پکھ اتے خلاف وچ دوویں دھراں دے آپو-اپنے ترک ہن۔ داعویاں اتے بے داعویاں دے ماحول وچ وارثاں دی پالابندی ہو رہی اے پر اس معاملے نوں سمجھن لئی اوہناں سمیاں دا ہم عصر اتہاس واچنا ضروری اے۔

مغل راج دے کمزور ہون نال مقامی بغاوتاں بھارو ہو رہیاں سن۔ نویں راج بن رہے سن۔ پنجاب وچ صدی دا سنتاپ جھلن توں بعد سکھاں نے مسلاں دے روپ وچ جگیراں قایم کر لئیاں سن۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ایہناں جگیراں نوں اپنے اختیار ہیٹھ لیاندا۔ اس توں بعد دوجے خطیاں نوں قبضے ہیٹھ لین دا دور چل پیا۔ دیسی-غیرملکی حملہ آوراں دا سیک جھلن والے خود حملہ آور بن رہے سن۔ شمال مغربی سرحدی صوبہ (ہن پاکستان) دے بکوٹ علاقے وچ ہری سنگھ نلوآ دی فوج نے قبائلیاں نوں بے دردی نال کچلیا سی۔ سینکڑیاں دے سر قلم کیتے گئے۔ قبائلی عورتاں نوں مرکزی جموں دے بازار وچ ویچیا جاندا سی (تاریخ-کشمیرِ، لکھاری سعید محمود آزاد)۔ ہری سنگھ نلوآ چار سال پشاور وادی دا گورنر رہا۔ ایہہ سماں لٹمار، اجاڑے اتے دھکے دے قبضیاں دا سماں سی۔ نلوئے دی موت توں بعد وی اوہدا بھے قبائلیاں دے مناں وچ دہاکیاں تک برقرار رہا۔ اسے کر کے قبائلی بیبیاں اپنے بچیاں نوں ‘راگے ہری سنگھ’ دے ناں نال ڈراؤندیاں رہیاں ہن۔ سکھ جرنیلاں دا مسلم قبائلیاں بابت رویہ بے حدّ ظالمانہ سی۔ کجھ ویرویاں مطابق قبائلی لوکاں دے سراں دا ملّ پائے گئے سن۔ کئی قبائلیاں نے ڈردے مارے اپنے ناں بدل لئے۔ اج وی پاکستان دے اس خطے وچ جابر سرکار دے حوالہ وچ سکھاشاہی شبد ورتیا جاندا اے۔

شاہ اسمٰعیل اتے سید احمد قبائلیاں دے شہید منے جاندے ہن جو بالاکوٹ دی جنگ وچ سکھاں ہتھوں مارے گئے سن۔ سید احمد، پٹھان جاں پنجابی نہیں سی۔ اوہ لکھنؤ کول رائے بریلی دا سی۔ احمد نے سکھاں اتے انگریزاں، دوواں دا خلاف کیتا۔ اوہنے 1820 دے ادھ وچ سکھاں خلاف مرجیوڑے بھرتی کرن لئی شمالی بھارت دے پنڈاں شہراں وچ پرچہ ونڈیا جہدے وچ لکھیا سی: ‘سکھاں دا مسلماناں اتے ظلم حداں ٹپّ چکیا اے ہزاراں بے قصور مارے جا چکے ہن۔’ بھارتی شہراں وچوں بھرتی اتے مالی مدد ملی۔ 1826 دے انت تک جہادی پشاور دے دوآلے اکٹھے ہونے شروع ہو گئے۔ مقامی قبائلیاں نے احمد دا ساتھ دتا اتے سکھاں دے تھاپے گورنر نوں پشاور خالی کرنا پیا۔ شیر سنگھ، نلوئے اتے وینتورا دی اگوائی وچ سکھ فوجاں احمد نوں ہراؤن لئی آن پہنچیاں۔ رنجیت سنگھ نے قبائلیاں نوں ہراؤن لئی پیسے اتے آپسی فٹ دا فائدہ لین دی کوشش کیتی۔ قبائلی دستیاں نے سکھ فوج اتے گریلا حملے کیتے اتے کئی جھڑپاں وچ جت وی حاصل کیتی۔ پٹھان قبائلیاں دے ہندوستانی جہادیاں نال اختلاف ابھرن کر کے احمد دی مہم نوں وڈی سٹّ لگی۔ مئی 1831 وچ شیر سنگھ دے فوجی دل نے بالاکوٹ دی لڑائی وچ الگّ-تھلگ ہوئے احمد نوں مار دتا۔ (راجموہن گاندھی دی کتاب ‘پنجاب: اے ہسٹری فروم اورنگزیب ٹو ماؤنٹبیٹن’)۔

سکھاں نال کڑتن کارن قبائلیاں دے اک حصے نے پہلی سکھ انگریز جنگ وچ سکھاں دی ہار دا استقبال کیتا سی۔ چھیتی ہی قبائلیاں نوں محسوس ہو گیا کہ اوہ اک غلبے ہیٹھوں نکل کے دوجے غلبے ہیٹھ آ گئے ہن۔ سو، سکھاں خلاف انگریزاں دا ساتھ دین والے قبائلیاں نے 1857 دے غدر ویلے انگریزاں خلاف بغاوت کر دتی۔

سکھاں دے راج پسارے ویلے ہی انگریز بستان بھارت اتے قابض ہو رہے سن۔ مقامی لوک اتے ریاستاں انگریز بستاناں دی لٹّ خلاف بندی جدو-جہد وچ لگے ہوئے سن۔ نواب سراج الدولہ اتے ٹیپو سلطان ورگے حکمران انگریزاں نوں ٹکر دندے ہوئے راج گوا بیٹھے سن۔ انگریزاں خلاف سانجھے مورچے دا سببّ نہیں بن سکیا سی کیونکہ آپسی پاٹو-دھاڑو، بے اعتباری اتے وکھرے وکھرے لڑن دی حالت ہار دا کارن بنی ہوئی سی۔ سانجھے دشمن دی نشاندیہی کرن دی تھاں آپسی دشمنی دا رجھان زوراں اتے سی۔ انگریز بستاناں خلاف جدو-جہد دی لمی لڑی وچ 1857 دا غدر اہم واقعہ سی جہنے گھٹو-گھٹو سانجھے دشمن دی نشاندیہی کرن وچ مدد کیتی۔ اس غدر نے قومانتری پدھر اتے ہوند درج کروائی۔ سن 1849 وچ پنجاب اتے انگریزاں دا مکمل قبضہ ہو چکیا سی۔ دوجی سکھ انگریز جنگ ہارن توں بعد بھائی مہاراج سنگھ انگریزاں دا پھستا وڈھن لئی ہتھیاربند جدو-جہد کر رحے سن۔ کئی اتہاسکار بھائی صاحب دے ہمبھلیاں نوں بستاناں خلاف پہلی کوشش دے طور اتے دیکھدے ہن۔ بھائی مہاراج سنگھ، بابا بیر سنگھ نورنگابادی دے ڈیرے نال متعلق سن۔ بیر سنگھ نورنگابادی نوں لاہور دربار دیاں سکھ فوجاں نے قتل کر دتا سی۔ شاہ محمد دے جنگ نامے وچ اس واقعہ دا ذکر ملدا اے۔

سنگھ ساریاں نے بیٹھ گرمتا کیتا
چلو جائے فرنگی نوں ماریئے جی
اک وار جے ساہمنے ہوئِ ساڈے
اک گھڑی وچ پار اتاریئے جی
بھائی بیر سنگھ جاے اساں نہیں چھڈے
اسیں کدی نہ اس توں ہاریئے جی
شاہ محمدا مار کے لدھیانہ
فوجاں دلی دے وچ اتاریئے جی

1. 
   

پینچ لکھدے ساریاں پڑتلاں دے
ساڈی اج اے وڈی چلنت میاں
بیر سنگھ نوں ماریا ڈاہ توپاں
نہیں چھڈیا سادھ تے سنت میاں
اساں مارے چوپھیرے دے قلعے بھارے
اساں ماریا کلو بھٹنت میاں
شاہ محمدا گل تاں سوئی ہونی
جہڑی کریگا خالصہ پنتھ میاں

بیر سنگھ دی شہیدی توں بعد بھائی مہاراج سنگھ ڈیرے دے مکھی بنے۔ بیر سنگھ دا ڈیرہ مذہبی ڈیرے توں اگانھ فوجی اڈے ورگا سی جہدے وچ 3000 گھوڑ-سوار اتے 1200 بندوکدھاری شامل سن۔ ایہہ ڈیرہ سیاسی پناہگیراں دی ٹھاہر سی اتے ڈوگریاں دے غلبے دے خلاف دا مرکز سی۔ دوجی سکھ-انگریز جنگ وچ بھائی صاحب نے سبھ توں پہلاں ملتان دے دیوان مول راج اتے پھر راجا شیر سنگھ دا انگریزاں خلاف ساتھ دتا سی۔ اوہناں نے رامنگر، چلیانوالی اتے گجرات دیاں لڑائیاں وچ سکھ فوجاں دا ساتھ دتا۔ جنگ وچ وڈے پنجابی جرنیل پھڑے جاں مارے گئے پر بھائی صاحب انگریزاں دے ہتھ نہیں آئے۔ بھائی صاحب کیہا کردے سن، “چھیتی ہی قومی جنگ لگن والی اے اتے سچے سکھاں نوں اس دن لئی تیار رہنا پویگا۔” آدمپر دی جھڑی وچوں بھائی صاحب دی گرفتاری توں بعد جدوجہد مٹھا پے گیا۔ سن 1856 وچ سنگاپور دی جیل وچ بھائی صاحب سدیوی وچھوڑا دے گئے۔ بھائی صاحبَ دے وچھوڑے توں سال بعد سن 1857 دا غدر فٹ پیا۔ اتر پردیش دا خطہ اتے گنگا دے میدان غدر دا مرکز بنے جنہاں نوں اسیں پوربیاں دی دھرتی کہندے ہاں۔ پنجاب وچ تعینات انگریزی فوج دے پوربی فوجیاں نے انگریز بستاناں خلاف بغاوت کیتی۔ اس توں بناں اتری-مغربی سرحدی صوبے وچ قبائلیاں نے بغاوت دا جھنڈا بلند کیتا جہنوں مرے بغاوت دے ناں نال جانیا جاندا اے۔ سوال پیدا ہندا اے کہ ستونجا دے غدر وچ انگریزاں خلاف بغاوت کرن والے ‘پوربیے’ اتے قبائلی کہدی دھر بندے سن؟ انگریز بستاناں خلاف بھائی صاحب دی نابری اتے ‘پوربیاں’ اتے قبائلیاں دی بغاوت وچ کوئی سانجھ بندی اے؟ کی باغی ‘پوربیے’ اتے قبائلی بھائی مہاراج سنگھ دے جدوجہد دی لگاتارتا وچ کھڑے دکھائی نہیں دندے؟

غیر-پنجابی باغیاں اتے الزام لایا جاندا اے کہ ایہناں نے لاہور دربار خلاف لڑائی وچ انگریزاں دا ساتھ دتا سی۔ لاہور دربار خلاف انگریزاں دا ساتھ دین والیاں سکھ ریاستاں وی سن اتے لاہور دربار دی فوج وچ اتر-مرکزی بھارت دے پوربی لوک وی شامل سن۔ کی اس ترک نال کسے توں بحالی دا حق کھوہیا جا سکدا اے کہ اوہ پہلاں دشمناں دا ساتھ دے رہا سی جاں ‘ججھارو’ دھراں دا پالا چھڈّ گیا سی؟ ‘جدو جاگو ادوں سویرا’ پنجابی دی مشہور کہوت اے۔ اتہاس وچ بے انت مثالاں ہن جتھے لوکاں نے نویں فکر اتے سوجھ نال لیس ہو کے انسانی صلاحیت اتے شہادت دیاں اپار اچائیاں چھوہیاں ہن۔ انندپور صاحب دے گھیرے دوران گرو گوبند سنگھ جی نوں بے دعویٰ لکھ کے جان والیاں نے کھدرانے دی ڈھاب اتے بے دعوے پڑوا کے چالی مکتے ہون دا مان حاصل کیتا سی۔ مکتیاں دی لگاتارتا دا اتہاس تفصیل دی منگ کردا اے۔ غدر لہر دے اتہاس توں پتہ لگدا اے کہ غدریاں دا مکھ پرچار ہندی فوجیاں وچ سی جو انگریزاں ولوں لڑ راے سن۔ بعد وچ اوہ غدریاں دے جھنڈے ہیٹھ انگریزاں خلاف لڑے سن۔ ببر کشن سنگھ گڑگجّ انگریزی فوج دی نوکری کردے سن۔ اوہ نوکری چھڈّ کے ببر اکالی لہر دے موڈھی بنے۔ کئی ڈاکو ببراں دے اثر ہیٹھ قومی مکتی لہر دا حصہ بن گئے۔ اج اسیں اوہناں دی شہادت نوں سلام کردے ہاں۔

1857 دے غدر نوں اس دلیل نال ردّ کرن دی کوشش کیتی جاندی اے کہ ایہہ بغاوت راجے-رجواڑیاں دی سی، پر لاہور دربار دی انگریزاں خلاف دوجی جنگ ‘آزادی دی پہلی لڑائی’ سی۔ جے ستونجا دے غدر نوں ردّ کرن دا ایہہ اگھڑواں ترک اے تاں ایہہ ترک لاہور دربار دے اتہاس اتے وی لاگوُ ہونا چاہیدا اے۔ جے اسیں اپنی لڑائی نوں ‘آزادی دی جنگ’ مندے ہاں، تاں دوجے خطے دے لوکاں دی جدو-جہد نوں وی آزادی دی لڑائی وجوں مانتا دین دا جیرا دکھاؤنا پویگا۔ عوام دے انگریز بستاناں خلاف غصے اتے جدو-جہد نوں ‘راجیاں دی بغاوت’ دے کھاتے پا کے مولوں خارج نہیں کیتا جا سکدا۔ اتہاس بابت اجیہی پہنچ موقع پرستی اتے آپے دے جشن کہاؤندی اے۔ سٹینلے وولپرٹ کتاب ‘اے نیو ہسٹری آف انڈیا’ وچ انگریزاں ولوں ستونجا دے غدر ویلے عوام اتے ڈھااے گئے قہر بابت تفصیل دندا اے، “جیوں ہی انگریزاں دے قتلاں دی پہلی خبر لاہور، پشاور، شملہ اتے کلکتے پہنچی تاں وحشی نسلی ہنسا فٹ پئی۔ وانٹن نے بے قصور پینڈوآں اتے نہتھے بھارتیاں اتے حملے کیتے۔ اتھوں تک کہ اپنے گھریلو نوکراں نوں وی نہیں بخشیا گیا۔ غدر دے دناں وچ بھارتیاں اتے نسلی ہنسا نت دن دا دستور بن گیا سی۔” ایہناں ہی سمیاں وچ غدر نوں دباؤن لئی پنجابی فوجیاں نے انگریزاں دی بھرپور مدد کیتی سی۔ ایہناں پنجابی فوجیاں دی انگریزاں ولوں ستمبر 1857 وچ دلی فتح کرن وچ اہم کردار سی۔ جاہن لارینس دی اگوائی وچ پنجابی فوجیاں نے باغی غدریاں دے خوب آہو لااے سن۔ 1858 دے انت تک لارینس نے پنجابی فوجیاں دی نفری تیہہ ہزار توں ودھا کے پجھنتر ہزار کر دتی سی۔ اہم نقطہ ایہہ اے کہ انگریز بستاناں خلاف بھارت دے وکھرے وکھرے خطیاں وچ جنگ لڑی جا رہی سی۔ انگریز دی مکھ ٹیک ‘پاڑو تے راج کرو’ دی پالیسی اتے سی۔ پوربی سپاہیاں نوں پنجابیاں خلاف جھوکیا جاندا سی اتے پنجابیاں نوں پوربیاں خلاف۔ ایہی کم اوہناں نے 1857 دے غدر وچ کیتا۔ اصلی دشمن دی نشاندیہی کرن دی تھاں اک-دوجے نوں دشمن ٹھہراؤن دا رجھان اج تک چلیا آؤندا اے۔ اتہاس پیچیدہ مصلیٰ اے، ایہہ محض طریقاں، واقعے جاں انکڑیاں دا ڈھیر نہیں ہندا۔ جے کسے نوں اتہاس دی خوج کرن جاں اوہدے اتے ٹپنی کرن دا موقع ملیا اے، تاں ضروری نہیں کہ اتہاس وچوں آپو-اپنے منبھاؤندے حصے نوں ‘مہان اتہاس’ قرار دے کے باقی دے نوں کوڑ-کباڑ ثابت کر دتا جاوے۔ تنگ نظرئیے دی تھاں تریخی حوالیاں نوں وڈیرے حوالےآں اتے سمچتا وچ ویکھن دا حوصلہ کرنا چاہیدا اے۔ واقعے نوں صرف علیٰحدگی وچ دیکھنا تنگ نظرئیے ول لے کے جاندا اے۔ جدوں اسیں سن 2014 وچ 1857 دے ویلے دی گل کردے ہاں، تاں سانوں ودھیرے ذمہ واری توں کم لینا چاہیدا اے۔ 1857 دے سمیاں توں لے کے اج تک دے اتہاس دا لیکھا-جوکھا سانوں قیمتی سبق پڑاؤندا اے۔ لوکائی نے اتہاس دی روشنی وچ مستقبل دے نقش گھڑنے ہندے ہن۔ عالمی وراثت دے روپ وچ تریخی واقعے نوں منکھتا دی سانجھی نسل دے حوالے نال وی سمجھیا جا سکدا اے۔ منکھتا دی خوش حالی دا راہ سانجھیوالتا دے وچار نے پدھرا کرنا اے۔ اتہاس وچ دوجے خطیاں اتے قوماں بابت دشمنی اتے سانجھ دیاں برابر مثالاں لبھیاں جا سکدیاں ہن۔ اہم سوال ایہہ راے گا کہ ‘سربتّ دے بھلے’ دی سوچ مطابق اسیں کہڑیاں مثالاں دی روشنی وچ ماضی، حال اتے مستقبل نوں دیکھنا اے۔