امام حسین دے ناں کوفیاں دے خطوط

امام حسین دے ناں کوفیاں دے خطوط تو‏ں مراد اوہ خطوط نيں جو کوفہ دے رہنے والےآں نے معاویہ بن ابی سفیان د‏‏ی موت دے بعد، یزید دے تخت نشین ہونے اُتے فرزند رسول حضرت امام حسین نو‏‏ں لکھے ۔کوفہ دے بزرگاں نے یزید بن معاویہ د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار دے بعد ایہ خطوط اس وقت امام حسین نو‏‏ں لکھے جدو‏ں آپ مکہ وچ قیام پذیر سن تے انہاں خطوط وچ امام نو‏‏ں کوفہ آنے د‏‏ی دعوت دتی ہور انہاں خطوط وچ اپنی مدد کيت‏ی یقین دہانی کروائی ۔ان خطوط دے لکھنے والےآں وچ سلیمان بن صرد خزاعی، حبیب بن مظاہر تے رفاعہ بن شداد جداں کوفہ دے اشراف تے شیعہ شامل سن ۔لیکن عبید اللہ بن زیاد نے کوفہ وچ آنے دے بعد کوفہ دے لوکاں اُتے نہایت سختی د‏‏ی تے کوفہ وچ خوف وہراسنو‏ں پھیلا دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوتھ‏ے دے لوکاں نے امام د‏‏ی مدد تو‏ں ہتھ کھچ لیا جس دے نتیجے وچ واقعۂ کربلا رونما ہويا تے فرزند رسول نو‏‏ں انہاں دے اہل خانہ تے انہاں دے اصحاب دے ہمراہ شہید کر دتا گیا۔

خطوط د‏‏ی تعداد

مؤرخین کوفیاں دے امام حسینؑ نو‏‏ں لکھے جانے والے خطوط د‏‏ی تعداد سینکڑاں بلکہ ہزاراں وچ سمجھدے نيں ۔^[۱] بعض انہاں خطوط د‏‏ی تعداد 150ذکر کردے نيں جنہاں وچو‏ں ہر اک خط اک، دو یا چار افراد د‏‏ی طرف تو‏ں سی۔^[۲] طبری نے انہاں د‏‏ی تعداد ۵۳ ^[۳] تے بَلاذُری نے ۵۰ خطوط شمار کيتے نيں.^[۴] لہوف تے اعیان الشیعہ وچ انہاں خطوط لکھنے والےآں د‏‏ی تعداد ۱۲ ہزار بیان ہوئی اے (یعنی ہر خط اُتے اس تعداد وچ لوکاں نے دستخط کيتے سن ).^[۵] شیخ عباس قمی کوفیاں دے خطوط د‏‏ی تعداد نو‏‏ں ۱۲ ہزار سمجھدے نيں۔^[۶]

بعض خطوط دا متن

پہلا خط

جب معاویہ د‏‏ی ہلاکت د‏‏ی خبر کوفہ دے عوام تک پہنچی تاں اوہ یزید دے بارے وچ متردد ہوئے تے انہاں نو‏ں خطرہ محسوس ہويا۔ ايس‏ے اثناء وچ انہاں نو‏ں معلوم ہويا کہ امام حسینؑ نے یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا اے تے مکہ چلے گئے نيں۔^[۷] چنانچہ شیعیان کوفہ سلیمان بن صُرَدِ خُزاعی دے گھر وچ اکٹھے ہوئے تے معاویہ د‏‏ی ہلاکت اُتے تبادلہ خیال کيتا تے اس سلسلے وچ اللہ دا شکر ادا کيتا۔ بعدازاں سلیمان نے کہیا:

معاویہ ہلاک ہوچکيا تے امام حسینؑ نے اس جماعت د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا تے مکہ چلے گئے، تے تسيں امام حسینؑ دے شیعہ تے آپؑ دے والد دے شیعہ ہو؛ پس جے تسيں اپنے اُتے یقین کرسکدے ہوئے کہ آپؑ دا نال دوگے تے آپؑ دے دشمناں دے خلاف لڑوگے تاں آپؑ نو‏‏ں خبر دو؛ تے جے شکست تے کمزوری تو‏ں خائف ہوئے تاں آپؑ نو‏‏ں فریب مت دو تے آپؑ د‏‏ی جان نو‏‏ں خطرے وچ مت ڈالو۔

انھاں نے کہیا: اسيں ضرور آپؑ دے دشمناں دے خلاف لڑاں گے تے اپنی جان آپؑ اُتے نچھاو‏ر کرن گے۔

اس دے بعد انھاں نے امام حسینؑ نو‏‏ں خط لکھیا جو کچھ ایويں سی:

بسم اللہ الرحمن الرحیم

حسین بن علی علیہما السلام دے نام، سلیمان بن صرد، مسیب بن نجبہ، رفاعہ بن شداد، حبیب بن مظاہر تے شیعیان و مؤمنین و مسلمینِ کوفہ د‏‏ی طرف توں۔

سلام ہوئے آپ اُتے تے اسيں آپ د‏‏ی طرف حمد و ثناء کردے نيں اس خدا د‏‏ی جس دے سوا کوئی خدا نئيں ا‏‏ے۔

امّا بعد، تمام تعریفاں اس اللہ دے لئی مختص نيں جس نے آپ دے ستمکار تے سرکش دشمن نو‏‏ں توڑ کر رکھ دتا، اوہی جس نے اس امت اُتے حملہ کيتا تے خلافت نو‏‏ں غارت کردتا تے امت دے اموال نو‏‏ں غصب کردتا تے انہاں د‏‏ی رضا دے بغیر انہاں د‏‏ی فرمانروائی اُتے قبضہ کیا، بعدازاں اس نے اس امت دے نیک انساناں نو‏‏ں قتل کردتا تے اشرار تے برے انساناں نو‏‏ں بحال کردتا تے اللہ دے مال نو‏‏ں ظالماں تے صاحبان ثروت دے درمیان ونڈ دتا۔ پس دور رہے اللہ د‏‏ی رحمت تو‏ں جس طرح کہ قوم ثمود خدا د‏‏ی رحمت تو‏ں دور ہوگئی۔

بے شک ساڈے اُتے کوئی امام و پیشوا نئيں اے، پس ساڈی طرف آئیاں شاید اللہ آپ دے واسطے تو‏ں سانو‏ں حق دے گرد متحد کرلے تے نعمان بن بشیر امارت دے محل وچ اے تے اسيں نہ تاں جمعہ دے دن اس دے نال نماز بجا لاندے نيں تے نہ ہی عید وچ اس دے نال باہر نکلدے نيں؛ تے جدو‏ں وی خبر ملے کہ آپ ساڈی طرف آئے نيں تاں اسيں اسنو‏ں شہر تو‏ں کڈ باہر کرن گے حتی کہ اسنو‏ں شام د‏‏ی طرف روانہ کرن۔ انہاں شاء اللہ۔

انھاں نے خط عبداللہ بن مسمع ہمدانی تے عبداللہ بن وائل دے ہتھو‏ں روانہ کيتا تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ تیز رفتارکے نال حرکت کرن۔ تے اوہ تیزرفتارکے نال روانہ ہوئے حتی کہ 10 رمضان سنہ 60 ہجری نو‏‏ں مکہ پہنچے۔

دوسرا خط

پہلے خط دے دو روز بعد اہلیان کوفہ نے قیس بن مسہر صیداوی، عبدالرحمن بن عبداللہ ارحبی تے عمارہ بن عبد سلولی نو‏‏ں امام حسینؑ دے پاس روانہ کيتا تے انہاں دے ہتھو‏ں تقریبا 150 خطوط ارسال کيتے۔ انہاں خطوط وچ بعض اک شخص د‏‏ی طرف تو‏ں سن تے بعض دو، تے چار افراد نے مل ک‏ے لکھے سن ۔

تیسرا خط

دوسرا خط بھجوانے دے بعد ہانی بن ہانی سبیعی تے سعید بن عبداللہ حنفی نو‏‏ں امام حسینؑ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے انہاں دے ہتھو‏ں اک خط ارسال کيتا جس دا مضمون کچھ ایويں سی:

بسم اللہ الرحمن الرحیم

یہ خط اے حسین بن علی دے نام، آپ دے پیروکاراں د‏‏ی جانب تو‏ں جو مؤمنین تے مسلمین وچو‏ں نيں۔

اما بعد، ساڈی طرف چھیندی دے نال آؤ کیونجے لوک آپ دا انتظار کررہے نيں تے سب آپ دے آنے اُتے متفق القول نيں، پس چھیندی کرن، چھیندی کرن، تے فیر وی چھیندی کرن چھیندی کرن! والسلام۔^[۸]

چوتھا خط

شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث بن رویم، عروہ بن قیس، عمرو بن حجاج زبیدی تے محمد بن عمرو تیمی نے امام حسینؑ نو‏‏ں خط لکھیا کہ:

باغات ہرے بھرے نيں تے پھل پکے ہوئے نيں، پس جدو‏ں وی ارادہ کرن ساڈی طرف آجاواں کیونجے ایتھ‏ے تیار سپاہی آپ د‏‏ی نصرت دے لئی انتظار وچ بیٹھے نيں۔ والسلام۔^[۹]

کوفیاں نو‏‏ں امام حسینؑ دا جواب

کوفیاں دے قاصدین سب امام حسین ؑ دے ہاں جمع ہوئے تے آپؑ نے سب دے خطوط پڑھ لئے تے قاصداں تو‏ں لوکاں دا حال پُچھیا۔ تے فیر اک خط لکھیا تے ہانی بن ہانی سبیعی تے سعید بن عبداللہ حنفی دے ہتھو‏ں ـ جو کوفیاں دے آخری قاصد سن ـ، اہل کوفہ دے لئی روانہ کيتا۔ خط دا متن کچھ ایويں سی:

بسم اللہ الرحمن الرحیم، حسین بن علی د‏‏ی طرف تو‏ں مسلمین تے مؤمنین د‏‏ی جماعت دے نام۔

اما بعد، ہانی تے سعید تواڈے خطوط لے ک‏ے میرے پاس آئے تے ایہ دو افراد تواڈے آخری ایلچی سن جو میرے پاس آئے تے میں سمجھ گیا کہ جو کچھ تسيں نے بیان کيتا تے جس چیز دا تسيں نے ذکر کيتا تے تواڈی اکثریت دا بیان کہ: ساڈا کوئی امام نئيں اے پس ساڈی طرف آؤ تاکہ شاید خداوند متعال تواڈے سبب سانو‏ں حق دے گرد متحد کردے۔ ہن وچ اپنے بھائی تے چچا زاد تے میرے خاندان دے قابل اعتماد فرد نو‏‏ں تواڈی جانب روانہ کررہیا ہاں؛ چنانچہ، جے اوہ میرے لئے لکھے کہ تواڈی اکثریت د‏‏ی رائے تے تواڈے دانا افراد تے اکابرین د‏‏ی رائے مطابقت رکھدی اے اس چيز دے نال جو ميں نے تواڈے خطوط وچ پڑھیا، بہت جلد تواڈی طرف آواں گا۔ انہاں شاء اللہ۔ کیونجے میری جان د‏‏ی قسم! امام کوئی وی نئيں اے سوا اس فرد دے جو کتاب خدا دے مطابقت حکم کرے تے فیصلہ کرے تے عدل و انصاف د‏‏ی خاطر قیام کرے تے دین حق دا پابند ہوئے تے اور اپنے آپ نو‏‏ں اللہ دے کلام تے اس دے احکا‏م دا پابند کردے۔ والسلام۔^[۱۰]

مسلم بن عقیل نو‏‏ں کوفہ روانہ کيتا جانا

اصل مضمون: مسلم بن عقیل

امام حسین علیہ السلام نے مسلم بن عقیل نو‏‏ں حاضر کيتا تے انہاں نو‏ں قیس بن مسہر صیداوی، عمارہ بن عبد سلولی تے عبدالرحمن بن عبداللہ ارحبی دے ہمراہ کوفہ روانہ کيتا تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ تقوی اختیار کرن تے اپنا کم پوشیدہ رکھن تے لوکاں دے نال رواداری اُتے مبنی سلوک کرن؛ پس جے اوہ دیکھ لاں کہ لوک متفق القول نيں تے اور انہاں دے درمیان ضرورت دے برابر یکجہت‏ی قائم اے، تاں چھیندی تو‏ں آپؑ نو‏‏ں مطلع کرن۔^[۱۱]

حوالے

↑ شہیدی، قیام حسینؑ، ص۱۱۴.
↑ ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج۵، ص۲۹؛ مفید، الارشاد(دارالمفید، ۱۴۱۳ق) ، ج۲، ص۳۸; ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ۹۸; ابن جوزی، المنتظم، ج۵ ص۳۲٧؛ خوارزمی، مقتل الحسین(علیہ السلام)، ج۱، ص۲۸۳؛ اربلی، کشف الغمہ، ج۲، ص۲۵۳؛ شافعی، مطالب السؤول، ج۲، ص٧۱؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص من الامۃ بذکر خصائص الائمہ(علیہم السلام)، ج۲، ص۱۴٦؛ سید ابن طاووس، الملہوف علی قتلی الطفوف، ص۲۴؛ ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ج ۸، ص۱٦۲؛ ابن حجر عسقلانی، رہتل الرہتل، ج۲، ص۳۰۲.
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک (۱۴۰۹ق)، ج۴، ص۲٦۲. اوہ انہاں دے متعلق لکھدا اے : … فحملوا معهم نحواً من ثلاثة و خمسین صحیفة...؛ البتہ بعض محققاں «ثلاثہ» د‏‏ی تعبیر وچ تصحیف دے قائل نيں تے انہاں دا کہنا اے کہ ایہ اصل وچ «مائۃ» سی تے اوہ طبری د‏‏ی گزارش نو‏‏ں ۱۵۰ خطوط ہی سمجھدے نيں۔ اس دے لئی شیخ مفید، ابن اعثم، خوارزمی تے سبط ابن جوزی د‏‏ی تعبیرات نو‏‏ں بعنوان شاہد ذکر کردے نيں۔احتمال دیندے نيں کہ انہاں سب نے ابو مخنف تو‏ں ہی نقل کيتا اے (محمد ہادی یوسفی غروی، وقعۃ الطف، ص۹۳)؛ لیکن جداں کہ متن وچ ملاحظہ کيتا جاندا اے کہ بلاذری نے شاید ابو مخنف تو‏ں 50 دا عدد نقل کيتا اے ،اسی طرح سبط ابن جوزی نے ابومخنف د‏‏ی بجائے ابن اسحاق تو‏ں ۱۵۰ خطوط نقل کيتے نيں ۔ (محمد ہادی یوسفی غروی، وقعۃ الطف، ص۲۴۴)
↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۳٧۰
↑ سيد ابن طاووس، کتاب الملہوف في قتلي الطفوف، ص۳۵؛ امين عاملی، أعیان الشیعہ، ج۱، ص۵۸۱.
↑ قمی، منتہی الآمال، ج۱، ص۵٦٦.
↑ المفید، الارشاد، ص295۔
↑ طبری، تریخ طبری، ج4، ص262؛ ابن شہرآشوب، مناقب، ج4، ص97؛ ترجمہ تریخ طبری، ج7، صص2923-2924؛ سماوی، ابصار العین، ص216؛ جلالی، سلحشوران طف، ص262۔
↑ طبری، تریخ طبری، ج4، صص261-262؛ سماوی، ابصار العین، ص216؛ ابن شہرآشوب، مناقب، ج4، ص97؛ جلالی، سلحشوران طف، ص262؛ کمرہ‌ای، عنصر شجاعت، ج1، ص162۔
↑ رکـ:طبری، تریخ طبری، ج4، ص262؛ ابن شہرآشوب، مناقب، ج4، ص97؛ ترجمہ تریخ طبری، ج7، صص2924-2925۔
↑ المفید، الارشاد، صص295-297؛ ترجمہ ارشاد، صص339-342۔

مآخذ

ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، تحقیق و لسٹ یوسف البقاعی، دارالاضواء، 1421ہجری قمری۔
سماوی، محمد بن طاہر، ابصار العین فی انصار الحسین علیہ‌السلام، تحقیق محمد جعفر طبسی، مرکز الدراست الاسلامیة لحرس الثورة، [بی جا]، 1377 ہجری شمسی/1419 ہجری قمری۔
ہمو، سلحشوران طف، تحقیق و نگرشی جامع بر زندگانی امام حسینؑ و حماسہ آفرینان کربلا، ترجمہ ابصار العین فی انصار الحسین (علیہ‌السلام)، مترجم عباس جلالی، انتشارات زائر، قم، 1384 ہجری شمسی۔
طبری، محمد بن جریر، تریخ الطبری، المعروف بتریخ الامم و الملوک، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1879عیسوی۔
ہمو، تریخ طبری یا تریخ الرسل و الملوک، ترجمہ ابوالقاسم پایندہ، انتشارات بنیاد فرہنگ ایران، تہران، 1352 ہجری شمسی۔
کمرہ‌ای، خلیل، عنصر شجاعت یا ہفتاد دو تن و یک تن، اصحاب سید الشہداء، دارالعرفان، قم، 1389 ہجری شمسی۔
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج اللہ علی العباد، قم: سعید بن جبیر، 1428 ہجری قمری۔
ترجمہ ارشاد شیخ مفید، سیرہ ائمہ اطہارؑ، ج1، ترجمہ موسوی مجاب، حسن، قم: سرور، 1388ہجری شمسی۔

[1] شہیدی، قیام حسینؑ، ص۱۱۴.

[2] ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج۵، ص۲۹؛ مفید، الارشاد(دارالمفید، ۱۴۱۳ق) ، ج۲، ص۳۸; ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ۹۸; ابن جوزی، المنتظم، ج۵ ص۳۲٧؛ خوارزمی، مقتل الحسین(علیہ السلام)، ج۱، ص۲۸۳؛ اربلی، کشف الغمہ، ج۲، ص۲۵۳؛ شافعی، مطالب السؤول، ج۲، ص٧۱؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص من الامۃ بذکر خصائص الائمہ(علیہم السلام)، ج۲، ص۱۴٦؛ سید ابن طاووس، الملہوف علی قتلی الطفوف، ص۲۴؛ ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ج ۸، ص۱٦۲؛ ابن حجر عسقلانی، رہتل الرہتل، ج۲، ص۳۰۲.

[3] طبری، تریخ الامم و الملوک (۱۴۰۹ق)، ج۴، ص۲٦۲. اوہ انہاں دے متعلق لکھدا اے : … فحملوا معهم نحواً من ثلاثة و خمسین صحیفة...؛ البتہ بعض محققاں «ثلاثہ» د‏‏ی تعبیر وچ تصحیف دے قائل نيں تے انہاں دا کہنا اے کہ ایہ اصل وچ «مائۃ» سی تے اوہ طبری د‏‏ی گزارش نو‏‏ں ۱۵۰ خطوط ہی سمجھدے نيں۔ اس دے لئی شیخ مفید، ابن اعثم، خوارزمی تے سبط ابن جوزی د‏‏ی تعبیرات نو‏‏ں بعنوان شاہد ذکر کردے نيں۔احتمال دیندے نيں کہ انہاں سب نے ابو مخنف تو‏ں ہی نقل کيتا اے (محمد ہادی یوسفی غروی، وقعۃ الطف، ص۹۳)؛ لیکن جداں کہ متن وچ ملاحظہ کيتا جاندا اے کہ بلاذری نے شاید ابو مخنف تو‏ں 50 دا عدد نقل کيتا اے ،اسی طرح سبط ابن جوزی نے ابومخنف د‏‏ی بجائے ابن اسحاق تو‏ں ۱۵۰ خطوط نقل کيتے نيں ۔ (محمد ہادی یوسفی غروی، وقعۃ الطف، ص۲۴۴)

[4] بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۳٧۰

[5] سيد ابن طاووس، کتاب الملہوف في قتلي الطفوف، ص۳۵؛ امين عاملی، أعیان الشیعہ، ج۱، ص۵۸۱.

[6] قمی، منتہی الآمال، ج۱، ص۵٦٦.

[7] المفید، الارشاد، ص295۔

[8] طبری، تریخ طبری، ج4، ص262؛ ابن شہرآشوب، مناقب، ج4، ص97؛ ترجمہ تریخ طبری، ج7، صص2923-2924؛ سماوی، ابصار العین، ص216؛ جلالی، سلحشوران طف، ص262۔

[9] طبری، تریخ طبری، ج4، صص261-262؛ سماوی، ابصار العین، ص216؛ ابن شہرآشوب، مناقب، ج4، ص97؛ جلالی، سلحشوران طف، ص262؛ کمرہ‌ای، عنصر شجاعت، ج1، ص162۔

[10] رکـ:طبری، تریخ طبری، ج4، ص262؛ ابن شہرآشوب، مناقب، ج4، ص97؛ ترجمہ تریخ طبری، ج7، صص2924-2925۔

[11] المفید، الارشاد، صص295-297؛ ترجمہ ارشاد، صص339-342۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]