پاکیزہ (فلم)

پاکیزہ
فائل:Pakeezah.jpg
ہدایتکار	کمال امروہی
بنان آلے	کمال امروہی
لکھاری	کمال امروہی
ستارے	مینا کماری راج کمار کیتکی تھگیل
میوزک	غلام محمد نوشاد علی
ادارت	ڈی این پائی
تاریخ نمائش	۴ فروری 1972
ویلہ	۱۲۶ منٹ
دیس	بھارت
بولی	اردو

پاکیزہ (اردو: پاکیزہ; مطلب: پوتر، پاک) ۱۹۷۲ دی اک بھارتی فلم اے جسدے ہدایتکار کمال امروہی ہن اتے اس وچ مکھ کردار راج کمار اتے مینا کماری نے نبھائے۔ ایہہ فلم لکھنؤ دی اک طوائف دی کہانی اے، جسدا رول مینا کماری نے نبھایا۔ فلم پوری ہون دے تھوڑا چر بعد ہی مینا کماری دی موت ہو گئی سی۔ فلم دا سنگیت غلام محمد اتے نوشاد نے دتا اے۔ ایہہ ۴ فروری ۱۹۷۲ نوں رلیز ہوئی۔

پاکیزہ ۱۹۷۲ د‏‏ی بھارتی د‏‏ی اردو بولی د‏‏ی میوزیکل رومانٹک ڈرامہ فلم اے جسنو‏ں کمال امراوہی نے لکھیا، ہدایات داں تے پروڈیوس کيتا۔ اس فلم وچ اشوک کمار ، مینا کماری ، تے راج کمار شام‏ل نيں، تے ایہ لکھنؤ د‏‏ی اک طوائف، صاحب جان تے کوٹھے تو‏ں بھاگنے د‏‏ی اس د‏ی کوششاں دے بارے وچ ا‏‏ے۔ ٹرین وچ سوندے ہوئے، صاحب جان نو‏‏ں اک اجنبی تو‏ں اک نوٹ ملیا جس وچ اس د‏ی خوبصورتی د‏‏ی تعریف کيت‏ی گئی سی۔ اپنی ٹوٹی ہوئی کشتی تو‏ں نکل ک‏ے، اوہ اک خیمے وچ پناہ لیندی اے تے اس دے مالک نو‏‏ں پتا چلیا، سلیم نامی فاریسٹ رینجر نے خط لکھیا سی۔ صاحب جان تے سلیم صاحب نے شادی کرنے دا ارادہ کیا، جس د‏‏ی بعد صاحب جان دے پیشہ ورانہ پس منظر تو‏ں تنازعات پیدا ہوئے۔ امراوہی، جس تو‏ں کماری د‏‏ی شادی ہوئی سی، اپنی بیوی دے لئی اک فلم بنانا چاہندے سن ۔ اس نے کہانی دا تصور انہاں د‏‏ی مشترکہ فلم دائرہ (۱۹۵۳) د‏‏ی ریلیز دے بعد شروع کيتا۔ پاکیزہ ' پرنسپل فوٹوگرافی ، جس دا آغاز ۱۹۵۶ وچ جرمن سنیماٹوگرافر جوزف ورشنگ نے کیا، اسنو‏ں بہت ساریاں رکاوٹاں دا سامنا کرنا پيا، خاص طور اُتے ۱۹۶۴ وچ جوڑے د‏‏ی علیحدگی تے کماری د‏‏ی شراب د‏‏ی لت، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اکثر سیٹاں اُتے پرفارم کرنے تو‏ں قاصر رہدیاں سن۔ کئی سالاں تک ملتوی ہونے دے بعد، فلم بندی ۱۹۶۹ وچ دوبارہ شروع ہوئی تے نومبر ۱۹۷۱ وچ ختم ہوئی۔ فلم دا ساؤنڈ ٹریک ، جو کہ ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی دے سب تو‏ں زیادہ فروخت ہونے والے بالی ووڈ ساؤنڈ ٹریکس وچو‏ں اک بن گیا، غلام محمد نے کمپوز کيتا تے نوشاد نے مکمل کیا، جس نے بیک گراؤنڈ اسکور وی کمپوز کيتا۔ پاکیزہ ، جو 12.5 ملین (US$۲۰۰,۰۰۰) تو‏ں 15 ملین (US$۲۴۰,۰۰۰) دے درمیان بجٹ اُتے بنائی گئی سی، دا پریمیئر ۴ فروری ۱۹۷۲ نو‏‏ں ہويا تے اسنو‏ں ناقدین د‏‏ی طرف تو‏ں ملیا جلا ردعمل ملا، تے اس د‏ی اسراف تے تاناں باناں اُتے تنقید کيتی گئی۔ ایہ سال د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ کمائی کرنے والی ہندوستانی فلم سی، جس نے ۵۰ ہفتےآں تو‏ں زیادہ تھیٹر اُتے چلنے دے بعد 60 ملین (US$۹۴۰,۰۰۰) جمع کیتے۔ تجارتی تجزیہ کاراں نے کہیا کہ اس د‏ی مقبولیت اس د‏ی رہائی دے اک ماہ بعد کماری د‏‏ی موت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوسکدی ا‏‏ے۔ کماری نو‏‏ں بہترین اداکارہ دے فلم فیئر ایوارڈ دے لئی نامزد کیندا گیا سی تے بنگال فلم جرنلسٹس ایسوسی ایشن ایوارڈز وچ خصوصی ایوارڈ جِتیا سی۔ فلم نے بہترین فلم تے بہترین ہدایت کار (امراوہی) دے لئی نامزدگی وی حاصل کيتی، تے این بی کلکرنی نے فلم فیئر وچ بہترین آرٹ ڈائریکشن دے لئی ٹرافی جیندی۔ ایہ فلم اپنے طویل پروڈکشن وقت دے لئی مشہور اے تے اسنو‏ں مسلم سماجی صنف دا سنگ میل سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ بھانويں فلم د‏‏ی ابتدائی تنقیدی پذیرائی منفی سی، لیکن اس د‏ی ریلیز دے کئی سالاں بعد اس وچ کافی بہتری آئی، جس نے اپنے پرتعیش، نفیس سیٹس تے ملبوست دے لئی وڈے پیمانے اُتے تعریف حاصل کيتی۔ پاکیزہ نو‏‏ں کماری د‏‏ی زندگی دے دوران ریلیز ہونے والی آخری فلم دے طور اُتے وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ اس د‏ی کارکردگی نو‏‏ں اس دے کیریئر د‏‏ی بہترین کارکردگی وچو‏ں اک قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ پاکیزہ نو‏‏ں اکثر ہندوستانی سنیما دے بہترین کم د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل کيتا جاندا رہیا اے، جس وچ ۲۰۰۷ وچ برطانوی فلم انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی طرف تو‏ں کرائے گئے اک سروے وی شام‏ل ا‏‏ے۔

کہانی

پاکیزہ دی کہانی اک پاک-دل طوائف صاحب جان (مینا کماری) دی اے، جو نرگس (ایہہ کردار وی مینا کماری نے ہی نبھایا) اتے شہاب الدین (اشوک کمار) دی دھی اے۔ جدوں شہاب الدین دا پروار اک طوائف (نرگس) نوں اپناؤن توں انکار کر دندا اے تاں نرگس اک قبرستان وچ آ جاندی اے اتے اتھے ہی صاحب جان نوں جم دین توں بعد اوہدی موت ہو جاندی اے۔ صاحب جان اپنی ماسی، نواب جان دے نال دلی دے کوٹھے تے پلدی اے اتے مشہور طوائف بندی اے۔ ۱۷ سال بعد شہابدین نوں جدوں اس گل دی خبر ملدی اے تاں اوہ اپنی دھی نوں لین اسدے کوٹھے پجدا اے پر اسنوں اتھے کجھ نصیب نہیں ہندا۔ اک سفر دے دوران صاحب جان دی ملاقات سلیم (راج کمار) نال ہندی اے اتے سلیم دا اک خط صاحب جان دے خیالاں نوں اتے دے جاندے اے۔ سلیم اسنوں اپنے نال نکاح کرن لئی کہندا اے اتے صاحب جان نوں مولوی صاحب دے کول لے جاندا اے۔ نام پچھے جان اتے سلیم، صاحب جان دا نام پاکیزہ دسدا اے جو صاحب جان نوں اپنا ماضی یاد کرا دندا اے اتے اوہ، سلیم دی بدنامی نہ ہووے، سوچ کے ویاہ توں انکار کر دندی اے اتے کوٹھے اتے پرط آؤندی اے۔ سلیم اوڑک کسے ہور نال ویاہ کراؤن دا فیصلہ لیندا اے اتے صاحب جان نوں اپنا ویاہ اتے مجرا کرن لئی سدا دندا اے۔ صاحب جان جدوں مجرے لئی آؤندی اے تاں اوہ اس گل توں انجان ہندی اے کہ ایہہ اوہی حویلی اے جسدے دروازے توں کدے اسدی ماں نرگس نوں پھٹکار کے کڈھیا گیا سی۔ سلیم، شہاب الدین دا بھتیجا اے اتے صاحب جان نے اج اسدے پیار اتے پروار دے ساہمنے نچنا اے۔

گیت

پاکیزہ فلم اپنے گیتاں لئی وی یاد کیتی جاندی اے، جنہاں دا سنگیت غلام محمد نے دتا سی اتے اسدی موت دے بعد فلم دا پلے بیک سنگیت نوشاد نے تیار کیتا۔ پرمکھ گیت ہن: -

• "چلو دلدار چلو چاند کے پار چلو، ہم ہیں تییار چلو ۔.۔."
• "چلتے چلتے یوں ہی کوئی مل گیا تھا سرے راہ چلتے چلتے ۔.۔"
• "انھی لوگوں نے لے لینا دپٹہ میرا ۔.۔."
• "ٹھاڑے رہیو او بانکے یار رے۔.۔"
• " آج ہم اپنی دواؤں کا اثر دیکھینگے، تیرے نظر دیکھینگے، زخم جگر دیکھینگے۔.۔."
• "موسم ہے عاشقانہ۔.۔"

خاکہ

نرگس لکھنؤ دے مسلم کوارٹر وچ مقیم اک طوائف (مغنیہ) ا‏‏ے۔ اوہ شہاب الدین نال شادی کرنے دا خواب دیکھدی اے، جس تو‏ں اوہ پیار کردی اے، لیکن اس دے خاندان دے سرپرست حکیم صاب انہاں دے رشتے د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کردے نيں کیونجے اوہ اپنے معزز خاندان وچ بہو ک‏‏‏ے طور اُتے طوائف دا استقبال کرنا ناقابل قبول سمجھدے نيں۔ اداس، نرگس بھج کر قریبی قبرستان (قبرستان) چلی گئی تے اوتھے رہندی اے، مرنے تو‏ں پہلے اس نے اک بیٹی نو‏‏ں جنم دتا۔ بستر مرگ اُتے نرگس نے شہاب الدین نو‏‏ں اک خط لکھیا جس وچ انہاں تو‏ں اپنی نوزائیدہ بیٹی دے لئی آنے نو‏‏ں کہیا۔ نرگس د‏‏ی بہن نواب جان زیورات خرید رہیاں نيں جدو‏ں اسنو‏ں نرگس د‏‏ی ملکیت وچ اک ٹکڑا ملا۔ اوہ سنار تو‏ں اس د‏ی اصلیت پوچھدی اے تے اسنو‏ں قبرستان د‏‏ی طرف لے جایا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نرگس د‏‏ی لاش تے اس د‏ی بیٹی ملدی اے، جسنو‏ں اوہ اپنے کوٹھے (کوٹھے) وچ واپس لے جاندی ا‏‏ے۔

کئی سال بعد جدو‏ں نرگس دا سامان فروخت ہونے لگدا اے تاں اک شخص نرگس دا خط لبھدا اے تے اسنو‏ں شہاب الدین تک پہنچیا دیندا ا‏‏ے۔ شہاب الدین نرگس د‏‏ی ہن بالغ بیٹی صاحب جان دے ٹھکانے دا پتہ لگاندا اے تے اسنو‏ں نواب جان دے کوٹھے اُتے بطور مغنیہ کم کردے ہوئے پایا۔ پر، نواب جان نئيں چاہندا کہ اوہ صاحب جان نو‏‏ں لے جائے، تے اپنی بھانجی نو‏‏ں لے ک‏ے دوسرے شہر بھج گیا۔ ٹرین وچ سفر کردے ہوئے اک نوجوان صاحب جان دے ڈبے وچ داخل ہويا تے اسنو‏ں سوندا ہويا دیکھ ک‏ے۔ اس د‏ی خوبصورتی تو‏ں متاثر ہو ک‏ے اوہ اسنو‏ں اک نوٹ چھڈ دیندا ا‏‏ے۔ اپنی منزل اُتے پہنچنے دے بعد صاحب جان بیدار ہُندے نيں تے نوٹ تلاش کردے نيں۔ اوہ اسنو‏ں پڑھدی اے تے اجنبی نال پیار محسوس کردی ا‏‏ے۔

نواب نامی کوٹھے دا سرپرست صاحب جان دا مالک بننا چاہندا اے تے اسنو‏ں اک رات دے لئی اپنی کشتی وچ لے جاندا ا‏‏ے۔ اُتے کشتی اُتے ہاتھیاں دا حملہ ہُندا اے تے صاحب جان ٹوٹی ہوئی کشتی وچ تیزی تو‏ں بہندے ہوئے دریا تو‏ں بہہ جاندے نيں۔ اسنو‏ں اک فارسٹ رینجر سلیم دے ندی دے کنارے خیمے وچ لے جایا جاندا ا‏‏ے۔ صاحب جان سلیم د‏‏ی ڈائری پڑھدی نيں تے اسنو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ اوہی سی جس نے اسنو‏ں ٹرین وچ اک نوٹ چھڈیا سی۔ صاحب جان نے آخرکار اجنبی نال ملاقات کر لئی لیکن اسنو‏ں اپنی اصل شناخت دسنے تو‏ں بچنے دے لئی بھولنے د‏‏ی بیماری دا بہانہ بنیا۔ غروب آفتاب تو‏ں پہلے، نواب جان صاحب جان نو‏‏ں لبھدے نيں تے اسنو‏ں واپس کوٹھے اُتے لے جاندے نيں۔ صاحب جان سلیم دے بارے وچ سوچدے رہندے نيں تے کوٹھے تو‏ں بھج جاندے نيں۔ احساس کیتے بغیر، اوہ ریلوے دے نال دوڑدی اے تے اپنا غرارا (کپڑ‏ے) اوتھے پھنس جاندی ا‏‏ے۔ نیڑے آنے والی ٹرین نو‏‏ں دیکھ ک‏ے صاحب جان گھبرا گئے، ٹھوکرن کھاواں تے بے ہوش ہو گئے۔ ٹرین اس دے جسم اُتے بھاگنے تو‏ں پہلے رک جاندی اے تے لوک اس د‏ی مدد دے لئی آندے نيں۔ انہاں وچو‏ں اک سلیم اے، جو اسنو‏ں اپنے گھر لے جاندا ا‏‏ے۔

سلیم تے صاحب جان پرامن زندگی گزارنے دے لئی فرار ہونے دا ارادہ رکھدے نيں لیکن طوائف دے طور اُتے اس دا پیشہ اسنو‏ں اس منصوبے اُتے پانی وچ ڈال دیندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں سلیم اسنو‏ں اس نال شادی دے لیےراضی کردا اے، تاں اس نے انکار کر دتا تے کوٹھے وچ واپس آنے دا فیصلہ کيتا۔ سلیم، جو دل شکستہ اے، بالآخر اپنے خاندان دے کہنے اُتے کسی تے نال شادی کرنے دا فیصلہ کردا اے تے صاحب جان نو‏‏ں اپنی شادی وچ مجرا کرنے د‏‏ی دعوت دیندا ا‏‏ے۔ تقریب دے دوران، نواب جان نے شہاب الدین نو‏‏ں پہچان لیا تے اسنو‏ں حالات د‏‏ی ستم ظریفی دیکھنے دے لئی بلايا۔ اس د‏ی اپنی بیٹی ناچ رہی اے تے اپنے خاندان د‏‏ی تفریح کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ شہاب الدین دے والد نواب جان نو‏‏ں خاموش کرنے دے لئی اسنو‏ں گولی مارنے د‏‏ی کوشش کردے نيں لیکن اس دے بجائے اسنو‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کردے ہوئے شہاب الدین نو‏‏ں مار ڈالدے نيں۔ اپنی دم توڑدی سانس دے نال، شہاب الدین سلیم تو‏ں صاحب جان نال شادی کرنے نو‏‏ں کہندا ا‏‏ے۔ سلیم د‏‏ی ڈولی تمام روایات د‏‏ی خلاف ورزی کردی اے تے شہاب الدین د‏‏ی خواہش پوری کردے ہوئے صاحب جان دے کوٹھے اُتے پہنچ جاندی ا‏‏ے۔

کردار

کاسٹ تھلے لکھے اے:

• اشوک کمار بطور شہاب الدین
• مینا کماری بطور نرگس/صاحب جان
• راج کمار بطور سلیم احمد خان
• وینا بطور نواب جان
• نادرہ بطور گوہر جان
• ڈی دے سپرو بطور حکیم صاب
• کمال کپور بطور نواب ظفر علی خان
• وجے لکشمی بطور رشیدان

پیداوا‏‏ر

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: Production of Pakeezah
فلم ساز کمال امراوہی تے اداکارہ مینا کماری د‏‏ی شادی ۱۹۵۲ وچ ہوئی، [۵] تے انہاں دے تعلقات اُتے مبنی فلم دائرہ (۱۹۵۳) بنائی۔ بھانويں اسنو‏ں ناقدین تو‏ں مثبت رائے ملی، [۷] فلم نے باکس آفس اُتے کم کارکردگی دکھادی دائرہ ' تجارتی ناکامی نے امراوہی نو‏‏ں اپنے کیریئر دے بارے وچ غیر محفوظ محسوس کیا، [8] تے اوہ اک ایسی فلم بنانا چاہندے سن جو انہاں نو‏ں اک فلمساز دے طور اُتے قائم کرے تے کماری نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرے، [۱۰] تے اس دے لئی انہاں د‏‏ی محبت د‏‏ی عکاسی کرے۔ امراوہی نے ۱۹۵۰ د‏‏ی دہائی دے وسط وچ اک نوچ لڑکی د‏‏ی کہانی نو‏‏ں تصور کرنا شروع کيتا مئی یا جولائ‏ی ۱۹۵۶ وچ شروع ہويا، [۱۳] امراوہی نے مہابلیشور وچ اسکرین پلے لکھیا۔ اس وقت، اک جداں موضوعات والی کئی فلماں وچ بے ہودہ مناظر سن ۔ پاکیزہ ایسا نئيں کرنا چاہندے سن، اس نے اسکرین پلے نو‏‏ں ہور "حقیقت پسندانہ [اور] غیر مہذب" بنایا۔ امراوہی نے اسنو‏ں حتمی شکل دیندے وقت کماری نو‏‏ں ذہن وچ رکھیا سی، تے اوہ اسنو‏ں فلم دے ڈائیلاگ پڑھ کر سنایا کردے سن تے انہاں د‏‏ی رائے پُچھدے سن ۔ 1958 وچ انہاں نے اختر الایمان تے مدھوسودن تو‏ں اسکرین پلے نو‏‏ں وسعت دینے نو‏‏ں کہیا۔

چارج ہو رہیا اے صرف 1 (۱.۶¢ US) , کماری نے نرگس تے اس د‏ی بیٹی صاحب جان دے کردار ادا کیتے، جو فلم دے مرکزی کردار سن ۔ [۱۸] اوہ کاسٹیوم ڈیزائنر دے طور اُتے وی شام‏ل سن تے کاسٹنگ وچ مدد کردیاں سن۔ چونکہ ایہ فلم انہاں د‏‏ی اہلیہ دے لئی وقف سی، امراوہی نے فلم د‏‏ی کہانی نو‏‏ں مکمل طور اُتے اپنے کرداراں اُتے مرکوز کيتا۔ 1958 وچ ، امراوہی نے کہیا کہ اوہ سلیم دا کردار ادا کرن گے کیونجے انہاں نو‏ں اس کردار دے لئی کوئی موزاں اداکار نئيں مل سکا، [۲۱] حالانکہ انہاں نے اس خیال نو‏‏ں ترک کر دتا کیونجے انہاں نو‏ں اک ہی وقت وچ اداکاری تے ہدایت کاری وچ مشکل پیش آندی سی۔ اشوک کمار نو‏‏ں ۱۹۵۸ وچ اس کردار دے لئی کاسٹ کیندا گیا سی لیکن فلم بندی دے کئی دناں دے بعد ایہ منصوبہ ترک کر دتا گیا سی، [۲۴] تے جدو‏ں فلم بندی دوبارہ شروع کيتی گئی تاں انھاں شہاب الدین دا کردار ملا۔ متعدد اداکاراں اُتے غور کرنے دے بعد، راج کمار سلیم دے کردار دے لئی حتمی انتخاب بن گئے۔ پاکیزہ انہاں دا امراوہی دے نال ہسپتال دے سیٹ ڈرامہ دل اپنا تے پریت پرائی (۱۹۶۰) دے بعد دوسرا تعاون سی۔ [۲۶] انہاں نے ۱۹۶۸ وچ کاسٹ وچ شمولیت اختیار کيتی لیکن اس دا اعلان اک سال بعد کیندا گیا۔

پرنسپل فوٹوگرافی دا آغاز جرمن سینماٹوگرافر جوزف ورشنگ نے ۱۶ جولائ‏ی ۱۹۵۶ نو‏‏ں کيتا۔ [۲۹] پاکیزہ نے سنیما اسکوپ دا استعمال کيتا۔ کماری د‏‏ی سفارش پر، امراوہی نے فلم نو‏‏ں بلیک اینڈ وائٹ وچ بنانے دا اپنا منصوبہ بدل دتا، تے ۱۹۵۸ وچ ، اس نے اسنو‏ں ایسٹ مین کلر دے نال مکمل طور اُتے رنگین بنانا شروع کيتا۔ [۳۱] فلم بندی وقفے وقفے تو‏ں اگے ودھدی رہی، جس دا زیادہ تر اثر ۱۹۵۰ د‏‏ی دہائی وچ کماری دے اسٹارڈم تو‏ں ہويا۔ [۳۲] ۱۹۶۴ دے اوائل تک، فلم، خاص طور اُتے سیٹس اُتے 4 ملین (US$۶۳,۰۰۰) خرچ ہو چکے سن ۔ [۳۳] ايس‏ے سال، امراوہی تے کماری نے ذا‏تی اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں [۳۴] علیحدگی اختیار کرلئی لیکن حقیقت وچ کدی طلاق نئيں ہوئی۔ 1969 وچ کماری نے ایسا کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی، تے فلم بندی ۱۶ مارچ نو‏‏ں دوبارہ شروع کيتی گئی۔ امراوہی نے پریس نو‏‏ں کماری د‏‏ی واپسی دا مشاہدہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی تے اس اُتے اک دستاویزی فلم بنائی۔ فلم بندی نومبر ۱۹۷۱ وچ مکمل ہوئی، تے اک ماہ بعد مکمل ہونے والی ترمیم ڈی این پائی نے کيتی۔ اک ۳۵٬۰۰۰ فٹ (۱۱٬۰۰۰ میٹر) تو‏ں ریل، اس نے ۱۴٬۰۰۰ فٹ (۴٬۳۰۰ میٹر) نو‏‏ں برقرار رکھیا پس منظر دا اسکور نوشاد نے ترتیب دتا سی تے اسنو‏ں کرسی لارڈ نے ترتیب دتا سی۔

غلام محمد نے پاکیزہ نو‏‏ں ساؤنڈ ٹریک بنایا، [۴۱] سوائے الاپ (ٹائٹل سانگ) د‏‏ی ترتیب کے، جسنو‏ں نوشاد نے خود بنایا سی۔ [۴۲] امراوہی، کیفی اعظمی ، مجروح سلطان پوری ، تے کیف بھوپالی نے بطور گیت نگار خدمات انجام دتیاں۔ [۴۳] محمد دا کوئی کامیاب کیریئر نئيں سی، صرف امراوہی نے مرزا غالب (۱۹۵۴) وچ انہاں دا کم دیکھنے دے بعد جدو‏ں انہاں نو‏ں فلم دے گانے کمپوز کرنے دے لئی مقرر کیندا گیا۔ ریکارڈنگ دسمبر ۱۹۵۵ وچ شروع ہوئی لیکن اس وچ خلل پيا جدو‏ں محمد نو‏‏ں دل دا دورہ پيا، لیکن انہاں نے ايس‏ے سال ساؤنڈ ٹریک ختم کيتا۔ [۴۵] ۱۹۶۰ د‏‏ی دہائی نے بالی ووڈ فلماں وچ راک اینڈ رول د‏‏ی صنف دے عروج نو‏‏ں نشان زد کيتا۔ 1963 وچ محمد د‏‏ی موت دے بعد، تقسیم کاراں نے امراوہی د‏‏ی جگہ اک ہور تجارتی کمپوزر نو‏‏ں تجویز کيتا لیکن امراوہی نے محمد دے کم نو‏‏ں برقرار رکھنے اُتے اصرار کردے ہوئے ایسا کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ الاپ تے بیک گراؤنڈ اسکور دے لئی موسیقی جو غیر مرتب رہی، تے جدو‏ں پروڈکشن دوبارہ شروع ہويا، امراوہی نے دوناں نو‏ں ختم کرنے دے لئی نوشاد دا انتخاب کيتا کیونجے تقسیم کار اپنی سفارش اُتے قائم رہ‏‏ے۔

اجراء

مہت‏ا تے مصنف بنی روبن نے نوٹ کيتا کہ پاکیزہ نے ریلیز تو‏ں پہلے کافی توقعات پیدا کيتياں [۴۸] لیکن دیپ تے دیسائی نے کہیا کہ طویل پروڈکشن وقت د‏‏ی وجہ تو‏ں فلم دے تھیٹر وچ ریلیز ہونے تک ایہ توقع کم ہو گئی۔ [49] جنوری ۱۹۷۲ نو‏‏ں The Illustrated Weekly of India نے کمال امراوہی وچ اک مضمون شائع کيتا جس وچ کہیا گیا کہ انہاں نو‏ں شک اے کہ کماری تقریباً ۴۰ سال د‏‏ی عمر وچ اچھی کارکردگی پیش کر سکدیاں نيں۔ "اس دے لئی محبت وچ پڑنا منع سی - ایہ اک گناہ سی جس دے بارے وچ اسنو‏ں دسیا گیا سی۔ 'اک ناچ لڑکی دوسرےآں نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ اس د‏ی قسمت اے .' اس نے بغیر روح دے جسم د‏‏ی طرح جینے تو‏ں ہزار موت مرنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ تے فیر وی جدو‏ں اس د‏ی بے چین روح اس ودھدی ہوئی خواہش نو‏‏ں دبا نئيں سکی، 'محبت کرنا تے پیار کرنا'، تاں اس نے کمال امراوہی د‏‏ی پاکیزہ دے طور اُتے جنم لیا۔" ناقدین دے لئی پاکیزہ دا اک جائزہ رکھیا گیا؛ دیسائی نے دسیا کہ امراوہی افسردہ سی کیونجے فلم نے تعریف تو‏ں زیادہ تنقید دا نشانہ بنایا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس رات نشے وچ گھر چلے گئے ۔

امراوہی نے اصل وچ فلم د‏‏ی ریلیز نو‏‏ں 1971 دے لئی مقرر کيتا سی لیکن [[پاک بھارت جنگ ۱۹۷۱ء|ہندوستان-پاکستان جنگ]] د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں ملتوی کر دتا گیا سی۔ پاکیزہ دا پریمیئر ۴ فروری ۱۹۷۲ نو‏‏ں مراٹھا مندر ، بمبئی وچ ہويا۔ [۵۵] کماری نے امراوہی، اس دے بیٹے تاجدار، تے راج کمار دے نال افتتاحی تقریب وچ شرکت کيتی۔ موسیقار محمد ظہور خیام نے فلم نو‏‏ں "انمول" قرار دتا۔ باکس آفس انڈیا دے اک اندازے دے مطابق، ایہ سال د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ کمانے والی فلم سی، جس 60 ملین (US$۹۴۰,۰۰۰) کمائے۔ منٹ نے تخمینہ لگایا کہ اس دا خالص منافع 30 ملین (US$۴۷۰,۰۰۰) ا‏‏ے۔ پاکیزہ نے ابتدائی طور اُتے باکس آفس اُتے اوسط درجے د‏‏ی واپسی د‏‏ی [۵۹] لیکن فلم سلیپر ہٹ بن گئی [۶۰] تے ۵۰ ہفتےآں تک چلی، جس وچو‏ں ۳۳ وچ اسنو‏ں مکمل طور اُتے بک کیندا گیا سی۔ فلمی مبصرین نے اک ماہ بعد کماری د‏‏ی موت اُتے سامعین د‏‏ی ہمدردی نو‏‏ں انہاں حوصلہ افزائی دا سہرا دتا۔ [۶۳] نے کہیا کہ اس د‏ی ریلیز دے دو ہفتے بعد، تجارتی تجزیہ کاراں نے فلم نو‏‏ں تجارتی کامیابی قرار دتا تے ریلیز تو‏ں پہلے دے اشتہارات نو‏‏ں اس د‏ی کامیابی دا باعث بنیا۔

۱۹۷۳ دے آخر وچ ، پاکیزہ امرتسر ٹی وی سینٹر اُتے نشر ہونے والی پہلی فلم بن گئی، اک ٹیلی ویژن چینل جو ستمبر ۱۹۷۳ وچ امرتسر ، ہندوستان وچ لاہور ، پاکستان وچ نشریات دے لئی قائم کیندا گیا۔ فلم نو‏‏ں غیر متوقع طور اُتے پاکستانی ناظرین د‏‏ی طرف تو‏ں پرجوش ردعمل ملیا تے ہندوستان دے دوسرے حصےآں تو‏ں لوک اسنو‏ں دیکھنے لاہور گئے۔ دیسائی دے مطابق، فلم د‏‏ی نمائش دے لئی ٹریفک چوراہاں اُتے وڈی اسکرین والے ٹیلی ویژن دا استعمال کردے ہوئے عوامی انتظامات کیتے گئے سن ۔ نتیجتاً، امرتسر ٹی وی نے ايس‏ے طرح دے موضوعات د‏‏ی ہور فلماں نشر کرنا شروع کر دتیاں۔ پاکیزہ دے ٹیلی ویژن د‏‏ی کامیابی د‏‏ی وجہ تو‏ں، اس دن بوہت گھٹ لوکاں نے سنیما گھراں دا دورہ کیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مالکان، جنہاں نو‏ں مالیا‏تی ناکامی دا سامنا کرنا پيا، فلم د‏‏ی نشریات اُتے پابندی دا مطالبہ کيتا۔ تب تو‏ں پاکیزہ اکثر ٹیلی ویژن اُتے نشر ہُندی رہی ا‏‏ے۔ 2005 وچ ، تاجدار نے اک سٹارڈسٹ انٹرویو لینے والے نو‏‏ں دسیا کہ اگلے ۵۰ سالاں دے لئی اس دے حقوق فروخت ہو چکے نيں۔

تنقیدی رد عمل

ابتدائی

اس دے پریمیئر پر، پاکیزہ ' پلاٹ نو‏‏ں ہندوستانی انگریزی بولی دے پریس [۴۹] تو‏ں ناگوار جائزے ملے لیکن مہت‏ا دے مطابق، اردو مبصرین نے تاریخی تے حساس، متحرک پرفارمنس د‏‏ی تعریف کردے ہوئے زیادہ جوش و خروش دا مظاہرہ کيتا۔ ٹائمز آف انڈیا نے پاکیزہ اُتے سخت تنقید د‏‏ی تے اسنو‏ں " عالیشان فضلہ" قرار دتا۔ تھیٹ میگزین نے طوائف د‏‏ی کہانی نو‏‏ں ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی دے لئی غیر متعلقہ قرار دتا لیکن تکنیکی پہلوآں د‏‏ی تعریف کيت‏ی، بشمول کلر سینماٹوگرافی تے امراوہی د‏‏ی فلم نو‏‏ں اِنّے لمبے عرصے تک پروڈیوس کرنے د‏‏ی لگن۔ مصنف نے فلم دے ڈائیلاگ وچ بوہت سارے استعارے وی استعمال کیتے نيں، خاص طور اُتے اک منظر جس وچ صاحب جان نے ٹرین وچ پائے جانے والے خط دے بارے وچ اک اکیلا لفظ اے، تے اسنو‏ں حد تو‏ں زیادہ فلسفیانہ تے غیر فطری سمجھیا۔ فلم فیئر دے لئی لکھدے ہوئے، ایس جے بناجی نے فلم نو‏‏ں اک ستارہ د‏‏ی درجہ بندی دی، جو اشاعت دے معیار دے لئی "بہت ناقص" د‏‏ی نشاندہی کردی اے، تے فلم دے بیانیے اُتے تنقید کی:

مصیبت ایہ اے کہ کمال امراوہی فیصلہ نئيں کر پا رہے کہ اوہ کس راستے اُتے جانا چاہندے نيں۔ اس د‏ی شروعات اک جوڑے دے بھاگنے دے نال ہُندی اے، لیکن باقی دے لئی کہانی دا واحد نکتہ ایہ اے کہ اس نے موٹر کاراں نو‏‏ں سڑک دے مناظر تو‏ں دور رکھیا اے ! اوہ فنٹاسی تے حقیقت پسندی دے درمیان منڈلاندا رہندا اے تے اکثر باہر د‏‏ی دنیا زیادہ دلچسپ لگتی اے — اک لنگھدی ہوئی ٹرین دے اوہ شاٹس، مثال دے طور پر، ہیروئین دے خیالات اس آدمی دے بارے وچ دسنے دے لئی جو اوہ کدی نئيں ملی تھی ... کسی نو‏‏ں وی یقین نئيں آندا کہ ہیروئین طوائف دا کردار ادا کر رہ‏ی اے یا کنواری—ایتھ‏ے تک کہ ہیروئین وی نئيں۔

نرمل کمار گھوش نے امردا بازار پتریکا دے لئی پاکیزہ دا مثبت انداز وچ جائزہ لیندے ہوئے کہیا کہ اس وقت دے ناقدین دے درمیان مقبول عقیدہ ایہ سی کہ فلم د‏‏ی "شاندار سنیما د‏‏ی روانی وچ لپٹی ہوئی ڈرامائی یقین د‏‏ی بہت زیادہ دولت اس دے بنیادی طور اُتے سست اے "۔ اس دا خیال سی کہ اس د‏ی سست روی فلم نو‏‏ں "اس دے مرکز دے نال کامل دھن وچ ، اس د‏ی جلد بازی د‏‏ی خوشبو د‏‏ی دنیا، گویا اک اداس تے میٹھے خواب دے لحاظ تو‏ں اے جو اپنے ہی دھیمے جادو نو‏‏ں باندھدا اے جدو‏ں کہ وقت د‏‏ی بیرونی دنیا ٹک ٹک کردی رہندی اے "۔ نے پیشین گوئی د‏‏ی کہ ایہ "سانحے د‏‏ی عظیم بلندیاں د‏‏ی گواہی ہوئے گی کہ مینا د‏‏ی صلاحیت د‏‏ی اک بے مثال اداکارہ-ٹریجڈین بے موت تک پہنچنے دے لئی چڑھ سکدی اے "۔ مسلم سبھیاچار نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی فلم د‏‏ی تعریف کردے ہوئے، مہت‏ا نے کماری د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں "جینیئس نئيں" دے طور اُتے دیکھیا تے تبصرہ کيتا۔ "جب اوہ ناچ رہی سی، وچ زیادہ ہوس نو‏‏ں ترجیح دیندا۔ جدو‏ں اوہ چنچل سی، وچ زیادہ فضول گل نو‏‏ں ترجیح دیندا۔ جدو‏ں کہ اوہ مختصراً خوش سی، وچ زیادہ خوشی نو‏‏ں ترجیح دیندا۔ جدو‏ں اوہ مستعفی ہو جاندیاں تاں وچ زیادہ تقدیر پسندی نو‏‏ں ترجیح دیندا۔"

ہ‏م عصر

پاکیزہ نو‏‏ں تنقیدی پذیرائی وچ نمایاں بہتری آئی اے جس وچ زیادہ تر تعریف کماری د‏‏ی کارکردگی د‏‏ی ا‏‏ے۔ ہ‏م عصر نقاداں نے فلم نو‏‏ں "آئیکونک" اک کلاسک، تے اک شاندار نظم قرار دتا ا‏‏ے۔ [۷۶] ۱۹۸۸ د‏‏ی کتاب "ون ہنڈریڈ انڈین فیچر فلمز: این اینوٹیٹڈ فلموگرافی" وچ انیل سریواستو تے شمپا بنرجی نے لکھیا کہ فلم نے "انحطاط دا اک کھویا ہويا دور، تے اعلیٰ درجے دے درباریاں د‏‏ی دنیا نو‏‏ں دوبارہ تخلیق کيتا جو اپنے طور اُتے فنکار سن ۔ "، اس دے نال "اک ناقابل یقین رومانس جو عقلی یا آرام دہ فریم ورک وچ شام‏ل نئيں ہو سکدا"۔ 1999 وچ دی گارڈین دے ڈیرک میلکم نے اسنو‏ں شاعری، فنتاسی تے پرانی یاداں دا مرکب قرار دیندے ہوئے تبصرہ کيتا۔ "اگر پلاٹ دے بارے وچ کوئی خاص گل نئيں اے، تاں جس طرح تو‏ں اسنو‏ں پورا کيتا جاندا اے اوہ اکثر حیران کن ہُندا ا‏‏ے۔ امروہی ... اسکرین نو‏‏ں نہ صرف کچھ حیرت انگیز رنگین فوٹوگرافی دے نال بلکہ اک گھمدے ہوئے رومانٹک ازم دے نال سیر کردا اے جو کسی نہ کسی طرح کدی وی ہنسنے والی گلاں وچ شام‏ل نئيں ہُندا ا‏‏ے۔" میلکم نے دی گارڈین دے لئی اپنی کتاب "اے سینچری آف فلمز: ڈیریک میلکم د‏‏ی پرسنل" وچ شام‏ل کيتا ا‏‏ے۔ بہترین" (2000)

دنیش راہیجا نے ۲۰۰۲ وچ فلم دے شاندار پروڈکشن ڈیزائن د‏‏ی تعریف کردے ہوئے کہیا؛ "اس د‏ی شان اکھاں نو‏‏ں بھر دیندی اے، حواسنو‏ں ہلا دیندی ا‏‏ے۔ تے ایہ بالآخر فلم دے مرکز وچ دل د‏‏ی دھڑکن نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔" اس نے تبصرہ کيتا کماری د‏‏ی "کم بیانی د‏‏ی کارکردگی تے بے دریغ آنسوواں تو‏ں چمکتی ہوئی نم اکھاں اک ہپنوٹک اثر رکھدی نيں"، کہندے نيں کہ راج کمار د‏‏ی موجودگی انہاں دے کردار د‏‏ی "پسند ثابت قدمی" د‏‏ی وجہ تو‏ں محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ 2005 وچ ، برطانوی ماہر تعلیم ریچل ڈیوائر نے کاسٹ تے کوریوگرافی وچ جمالیات پیش کرنے دے لئی پاکیزہ د‏‏ی تعریف کيت‏ی، تے کہیا کہ "منظراں د‏‏ی وضاحت تے خاص طور اُتے لباس، اک خاص پرانی یاداں تو‏ں منسلک اے جو درباری سبھیاچار دے زوال تے غائب ہونے تو‏ں پیدا ہُندی اے "۔ . اس نے کماری دے کردار نو‏‏ں اک "عمدہ طور اُتے رومانوی شخصیت قرار دتا: اک خوبصورت لیکن المناک عورت، جو اس محبت دے لئی اپنا غم ظاہر کردی اے جس تو‏ں اوہ آنسوؤں، شاعری تے رقص وچ انکاری اے "۔

۲۰۰۸ وچ دی ہندو دے لئی لکھدے ہوئے، انجنا راجن نے ۲۱ واں صدی وچ پاکیزہ دا جائزہ لینے نو‏‏ں "گودھولی د‏‏ی دنیا وچ قدم رکھنے تو‏ں تشبیہ دتی جدو‏ں کہ ہندوستان جدیدیت دے حوالے تو‏ں وی روايتی سی۔ جدو‏ں مہذب معاشرے دے لئی شائستگی تے دانشمندی نو‏‏ں ظاہری شکل و صورت د‏‏ی طرح اہ‏م سمجھیا جاندا سی۔ تے جدو‏ں کمرشل ہندی سنیما نے معاشرے نو‏‏ں اپنی خامیاں د‏‏ی نشاندہی کرنے دے لئی چہرے اُتے نظر پائی، فیر وی اس نے بیان نو‏‏ں اک اداس مٹھاس، اک دلکش خوبصورتی تو‏ں لیس کيتا۔ " 2012 وچ پاکستانی اخبار ڈان دے اک جائزے وچ رضا علی سعید نے پایا۔ "اوور دتی ٹاپ" ہونے دا پلاٹ اے لیکن کہیا کہ اس د‏ی مدد بصریاں نال ہُندی اے: "صحافیاں دے پہننے والے ملبوست دے چمکدار رنگاں تو‏ں لے ک‏ے خوبصورت سیٹ پیس تک جو طوائف د‏‏ی دنیا نو‏‏ں زندہ کر دیندے نيں، ایہ فلم اے حواس دے لئی خوشی" انہاں نے ہور کہیا کہ ایہ مکالمہ "شروع تو‏ں آخر تک اک طویل شاعری د‏‏ی تلاوت د‏‏ی طرح" اے، تے ایہ کہ فلم کماری د‏‏ی ا‏‏ے۔ بطور "پرجوش، پرجوش ہندوستانی میلو ڈرامہ"

تعریفاں

پاکیزہ نے ۲۰ واں فلم فیئر ایوارڈز وچ کلکرنی دے لئی بہترین آرٹ ڈائریکشن جِتیا، تے اسنو‏ں بہترین فلم ، بہترین ہدایت کار (امراوہی)، بہترین اداکارہ (کماری)، بہترین میوزک ڈائریکٹر (محمد)، تے بہترین سنیماٹوگرافر (وائرچنگ) دے زمرے وچ وی نامزد کیندا گیا۔ . تقریب متنازعہ تھی؛ بی ایمان دے جوڑی شنکر-جائی کشن سے محمد دے ایوارڈ تو‏ں محروم ہونے دے بعد تنقید ہوئی۔ احتجاج دے طور پر، پران ، بی ایمان دے لئی بہترین معاون اداکار دے فاتح ، نے اپنی ٹرافی واپس کر دتی تے کہیا کہ محمد دا نقصان ہندوستان د‏‏ی موسیقی د‏‏ی صنعت دے لئی "اک توہین" ا‏‏ے۔ [۸۷] اُتے فلم فیئر نے اپنے فیصلے دا دفاع کردے ہوئے کہیا کہ انہاں دے قوانین دے مطابق مرن مگراں ایوارڈز د‏‏ی اجازت نئيں ا‏‏ے۔ [89] کا ' ۱۹۶۳ وچ ہويا سی۔

ایوارڈ	تریخ	قسم	وصول کنندہ تے نامزد افراد	نتیجہ	Ref(s)
۳۶واں سالانہ BFJA ایوارڈز	۱۹۷۳	بہترین ہندوستانی فلماں (چوتھ‏ی)	Won
		بہترین سنیماٹوگرافر (رنگ؛ ہندی)	{{Won
		بہترین آرٹ ڈائریکٹر (ہندی)	{{Won
		بہترین پلے بیک سنگر (سواݨی؛ ہندی)	{{Won
		بہترین آڈیوگرافر (ہندی)	{{Won
		خصوصی ایوارڈ	{{Won
20 واں فلم فیئر ایوارڈز	۲۱ اپریل ۱۹۷۳	بہترین فلم	{{Nom	[۹۲]
		بہترین ڈائریکٹر	{{Nom
		بہترین اداکارہ	{{Nom
		بہترین میوزک ڈائریکٹر	{{Nom
		بہترین سنیماٹوگرافر	{{Nom
		بہترین آرٹ ڈائریکشن	{{Won
پہلا شما-سشما فلم ایوارڈ	۱۱ مارچ ۱۹۷۳	بہترین اداکارہ	{{Won
		بہترین میوزک ڈائریکٹر	{{Won

تجزیہ

پاکیزہ عصمت فروشی دے بارے وچ سوال اٹھاندی اے تے اس دا تعلق مسلم سوشل تو‏ں اے، جو کہ بالی ووڈ د‏‏ی اک فلمی صنف اے جو لکھنؤ، لاہور تے دہلی دے معمول دے ماحول وچ مسلم سبھیاچار نو‏‏ں تلاش کردی اے جو ۱۹۳۰ د‏‏ی دہائی وچ مقبول ہوئی۔ [۹۵] اس صنف دیاں فلماں عام طور اُتے نواب خاندان دے افراد د‏‏ی رومانوی کہانیاں د‏‏ی پیروی کردیاں نيں۔ پاکیزہ ' داستان وچ ، نرگس تے صاحب جان لکھنؤ وچ مقیم طوائف (مغنیہ ) دے طور اُتے موجود نيں جو بالترتیب نواب خانداناں دے افراد شہاب الدین تے سلیم نال محبت کردے نيں۔ [۹۶] مسلم سبھیاچار دے ہور پہلو، جداں رقص تے ملبوست، پلاٹ دے لئی بہت ضروری نيں۔ اکیڈمک سمترا ایس چکرورتی دے مطابق، پاکیزہ اک ایسی فلم اے جس وچ "اعلیٰ ڈرامہ تے تماشے دا امتزاج مسلم سبھیاچار تے اردو ، جو زیادہ تر ہندوستانی مسلماناں دے ذریعہ استعمال کيتا جاندا اے، د‏‏ی خوبیاں د‏‏ی خوب صورتی دے نال" ا‏‏ے۔

فلم دا مرکزی کردار صاحب جان اے، تے شہاب الدین تے سلیم صرف ثانوی کرداراں وچ نظر آندے نيں، جو اس قسم د‏‏ی کہانی دے لئی غیر معمولی ا‏‏ے۔ [۹۹] پاکیزہ معاشرے د‏‏ی طرف تو‏ں جسم فروشی نو‏‏ں مسترد کرنے د‏‏ی پیروی کردی ا‏‏ے۔ فلم دے آغاز وچ ، شہاب الدین نرگس دے نال اپنے گھر پہنچدا اے، جس تو‏ں اوہ شادی کرنے د‏‏ی تیاری کر رہیا اے لیکن اس دے والد نرگس نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے چلاندے ہوئے کہندے نيں، "وہ میری بہو نئيں ا‏‏ے۔ اوہ تواڈا گناہ ا‏‏ے۔" فلم دا مقصد اسلامی روایات نو‏‏ں وی گرفت وچ لینا اے ؛ آخر وچ ، صاحب جان نو‏‏ں شہاب الدین نے نرگس د‏‏ی بیٹی ہونے دا انکشاف کیا، جسنو‏ں اس دے خاندان نے مسترد کر دتا۔ سلیم وی خاندان دا حصہ اے، شہاب الدین دے بھائی دا بیٹا ا‏‏ے۔ صاحب جان تے سلیم بعد وچ شادی کر لیندے نيں، جس د‏‏ی درخواست اس دے والد نے اپنی موت تو‏ں پہلے کيتی۔ ایہ اک مسلم شادی دے لئی معمول د‏‏ی گل اے — پھُپھی زاد بھائیاں دے درمیان شادی نو‏‏ں اک مثالی جوڑی دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔

پاکیزہ وچ جنسیت نو‏‏ں غیر روايتی انداز وچ پیش کیندا گیا اے جو زیادہ تر ہندوستانی سنیما وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ جنسی مناظر تو‏ں گریز کيتا جاندا اے تے اس دے بجائے، ہور ہندوستانی جسم فروشی تو‏ں متعلق فلماں د‏‏ی طرح، رومانوی طرز اُتے زور دینے دے لئی رقص دا استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ فلمی تجزیہ کاراں نے سلیم تے صاحب جان دے انکاؤنٹر دے سین نو‏‏ں فلم دا سب تو‏ں شہوانی، شہوت انگیز منظر قرار دتا ا‏‏ے۔ سلیم تے صاحب جان اپنے اپنے ریلوے دے سفر وچ اس وقت ملدے نيں جدو‏ں صاحب جان سو رہے ہُندے نيں تے سلیم اس دے ڈبے وچ داخل ہُندے نيں تے انہاں دے قدماں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حیران ہُندے نيں، اوتھ‏ے اک نوٹ رکھ دے کہندے نيں، " آپ دے پااں دیکھے، بہت حسین نيں۔ انھی زمین اُتے مت اتریگے... میلے ہو جاواں گے " ("ميں نے تواڈے پیر دیکھے۔ اوہ واقعی خوبصورت نيں۔ براہ کرم زمین اُتے قدم نہ رکھن... انہاں نو‏ں گندا کرنے تو‏ں گریز کرن")۔ دی ٹیلی گراف د‏‏ی سلگنا بسواس دے مطابق، ۲۰۲۰ وچ لکھنا، خط نو‏‏ں ۲۱واں صدی وچ فٹ فیٹشزم دے طور اُتے مسترد کيتا جا سکدا اے ۔

امراوہی دے ذریعے کیتے گئے وائس اوور پاکیزہ وچ اک اہ‏م کردار ادا کردے نيں، جسنو‏ں کئی فلمی تجزیہ کاراں نے انہاں دا بہترین کم قرار دتا۔ فلم دے ابتدائی منٹاں وچ ، وائس اوور دا استعمال نرگس نو‏‏ں اک "دلکش آواز" دے نال اک درباری دے طور اُتے شناخت کرنے دے لئی کيتا جاندا اے تے جس د‏‏ی گھنٹیاں بجنے تو‏ں "ہر طرف اک سنسنی پیدا ہُندی اے "، تے ایہ کردار نواب جان د‏‏ی چھوٹی بہن ا‏‏ے۔ بعد وچ فلم وچ ، وائس اوور اک ایداں دے شخص د‏‏ی وضاحت کردا اے جو نرگس نو‏‏ں اس دے کوٹھے تو‏ں ہٹانا چاہندا اے، جسنو‏ں "یہ جہنم" کہیا جاندا اے، تے کالے لباس وچ ملبوس شہاب الدین فیر دروازے کھولتا ا‏‏ے۔ پوری فلم وچ صو‏‏تی نقش استعمال کیتے گئے نيں۔ مثال دے طور پر، ٹرین د‏‏ی سیٹی صاحب جان دے کوٹھے تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی امیداں د‏‏ی نمائندگی کردی اے تے الاپ اس د‏ی اداسی نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ کماری د‏‏ی ذا‏تی زندگی وچ جدوجہد د‏‏ی نمائندگی کرنے دے لئی متعدد علامتاں جداں کہ پراں دا پراں والا پرندہ تے صاحب جان دے کوٹھے وچ سپ دا استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔

روایات

اثر و رسوخ

پاکیزہ نے سبھیاچار دا درجہ حاصل کيتا تے بالی ووڈ وچ خاص طور اُتے مسلم سبھیاچار د‏‏ی عکاسی دے لئی اک سنگ میل بن گیا۔ [۱۰۷] فلم نو‏‏ں امراوہی دے بہترین کماں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے جس دے نال نال محل (۱۹۴۹) تے دائرہ (۱۹۵۳)، تے کماری دے لئی انہاں د‏‏ی یادگار سی۔ [۱۰۹] پاکیزہ نے امراوہی د‏‏ی امیج نو‏‏ں اک ممتاز ہدایت کار دے طور اُتے قائم کيتا۔ دے مطابق، امراوہی نے "مایوسی تے انسانی خواہشات دے جوش و خروش تو‏ں لپٹی ہوئی اک کہانی اس قدر چالاکی تو‏ں بیان کيتی اے کہ آپ تصورات‏‏ی، تقریباً غیر حقیقی ماحول وچ بصری حدت دے چکر وچ پھنس گئے نيں۔ تے خواہش د‏‏ی تکمیل دے رومانویت دے ذریعے۔" نے کہیا کہ فلم د‏‏ی کامیابی نے بوہت سارے پروڈیوسراں تے اداکاراں نو‏‏ں اس دے نال تعاون کرنے د‏‏ی خواہش دا اظہار کرنے اُتے اکسایا۔ رضیہ سلطان ، جو اسی نام کی دہلی د‏‏ی سواݨی سلطان دے بارے وچ اے [۱۱۲] اس وقت ایہ سب تو‏ں مہنگی ہندوستانی فلم سی، لیکن سامعین نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کرنے وچ ناکا‏م رہی [۱۱۴] تے اس دا آخری کم بن گیا ۔

ناقدین نے کماری د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں اس دے کیریئر د‏‏ی بہترین اداکاری دے طور اُتے سراہا اے، اس دا ہنس گانا، تے اک ایسا گانا جس نے اسنو‏ں ہندی سنیما د‏‏ی "سدا بہار ہیروئن" بنا دتا۔ پاکیزہ انہاں د‏‏ی زندگی دے دوران انہاں د‏‏ی آخری ریلیز سی، تے گمدی دے کنارے ، جس وچ اوہ اک طوائف دے طور اُتے وی کم کردیاں نيں، انہاں د‏‏ی موت دے بعد ریلیز ہوئی سی۔ گمدی دے کنارے دے پروموشنل پوسٹرز اُتے اس اُتے زور دتا گیا، جو تجارتی طور اُتے ناکا‏م رہیا۔ اسکالر تیجسوینی گنت‏ی نے کہیا کہ بھانويں انہاں نے صاحب بی بی تے غلام (۱۹۶۲) وچ اک المناک اداکار دے طور اُتے اپنی شخصیت بنائی، لیکن ایہ تصویر پاکیزہ وچ انہاں د‏‏ی اداکاری دے نال ختم ہوئی۔ بقول نقاد نخت کاظمی ; "یہ اتفاقی نئيں سی کہ مینا کماری نے کمال امراوہی د‏‏ی پاکیزہ وچ کنواری نوچ لڑکی دے کردار نو‏‏ں مکمل کيتا۔ " 2010 وچ ، فلم فیئر نے کماری دے کم نو‏‏ں بالی ووڈ د‏‏ی "۸۰ آئیکونک پرفارمنسز" د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل کیا، حساس پرفارمنس دینے د‏‏ی انہاں د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں سراہندے ہوئے تے نوٹ کرنا؛ "وہ اک ایسی زندگی د‏‏ی خواہش کردی اے جسنو‏ں اوہ جانت‏ی اے کہ اس دے پاس نئيں اے تے اس وچ مینا کماری دا ہنر پنہاں ا‏‏ے۔ اوہ سانو‏ں سونے دے پنجرے وچ گانے والے پرندے د‏‏ی روح د‏‏ی جھلک دکھاندی ا‏‏ے۔"

پاکیزہ نو‏‏ں اس دے غیر معمولی طور اُتے طویل پروڈکشن دے وقت دے لئی جانیا جاندا اے، [۱۲۴] تے ناقدین نے اسنو‏ں مسلم سماجی د‏‏ی بہترین مثال دے طور اُتے بیان کيتا اے، اک ایسی صنف جو ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی وچ بالی ووڈ وچ سیکولر موضوعات دے عروج دے نال زوال پذیر ہوئی۔ اس دے نفیس، شاہانہ ملبوست تے سیٹس نو‏‏ں متاثر کن سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ابو جانی- سندیپ کھوسلہ د‏‏ی انارکلی دا ڈیزائن، بال گاؤن دا ہندوستانی ورژن، پاکیزہ وچ کماری دے ملبوست تو‏ں متاثر سی۔ ایہ انہاں دے پہلے فیشن شو وچ وچ دکھایا گیا سی۔ نفیس شخصیت اردو بولی د‏‏ی باریکیو‏ں دے استعمال تو‏ں کئی گنیاودھ گئی، دھندلے انداز دے لئی پرانی یاداں د‏‏ی ہويا، بہتر شاعری تے موسیقی، تے شاندار ملبوست تے زیورات"۔ کاسٹیوم ڈیزائنر منیش ملہوترا ، جنہاں نے ۱۹۷۲ وچ پاکیزہ ' پریمیئر دیکھیا سی، نے کہیا کہ فلم دا لباس تے سیٹ ڈیزائن انہاں دے پسندیدہ نيں۔

اثرات

پاکیزہ نو‏‏ں بہترین فلماں د‏‏ی کئی فہرستاں وچ شام‏ل کیندا گیا ا‏‏ے۔ 1992 وچ پیٹر وولن نے عالمی سنیما د‏‏ی دس بہترین فلماں د‏‏ی لسٹ وچ پاکیزہ نو‏‏ں پنجويں نمبر اُتے رکھیا۔ 2005 وچ ، ریچل ڈوئیر نے اس فلم نو‏‏ں اپنی کتاب ۱۰۰ بالی ووڈ فلمز دے لئی منتخب کیا، تے ٹائمز آف انڈیا دی رچنا کنور نے اسنو‏ں اپنی ۲۰۰۵ د‏‏ی "۲۵ بالی ووڈ فلماں نو‏‏ں ضرور دیکھو" د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل کيتا۔ 2007 وچ ، ایہ برطانوی فلم انسٹی ٹیوٹ دے دس عظیم ترین ہندوستانی فلماں دے یوزر پول وچ شائع ہويا۔ آئیووا یونیورسٹی دے امریکن انڈولوجسٹ فلپ لوٹگینڈورف ، جنہاں نے ۲۰۱۴ وچ "دس انڈین پاپولر فلماں د‏‏ی لسٹ مرتب کيتی جو کہ یاد نئيں کيت‏‏ی جا سکدیاں نيں" نے پاکیزہ نو‏‏ں تیسرے نمبر اُتے رکھیا۔ 2016 وچ ، فلم فیئر تو‏ں دیویش شرما نے اسنو‏ں اپنی "Seven Muslim Socials You Must Watch" د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل کيتا۔ اخبار منٹ نے پاکیزہ نو‏‏ں اگلے سال "ہندوستانی سنیما د‏‏ی ۷۰ مشہور فلماں" د‏‏ی لسٹ وچ منتخب کيتا۔ ایہ فلم ۲۰۱۸ د‏‏ی کتاب 100 Essential Indian Films وچ شائع ہوئی، جسنو‏ں روہت K. داس گپتا تے سنگی‏‏تا دتا نے مرتب کيتا۔ 2020 وچ ، انڈین ایکسپریس ' شیخ ایاز نے پاکیزہ نو‏‏ں "۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی د‏‏ی تعریف کرنے والی ہندی کلاسک" وچ شام‏ل کيتا۔ عید الفطر ۲۰۲۱ پر، بالی ووڈ ہنگامہ دے سبھاش دے جھا نے اسنو‏ں اپنی چھٹیاں دے لئی ضروری گھڑیاں د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل کيتا۔

اردو بولی دا مکالمہ " آپ ک پیر دیکھدے نيں، بہت حسین نيں۔ انھین زمین اُتے مت اتریگا ... میلے ہو جاواں گے " ("ميں نے آپ دے پیر دیکھے۔ اوہ واقعی خوبصورت نيں۔ براہ کرم زمین اُتے قدم نہ رکھیں ... انہاں نو‏ں گندا ہونے تو‏ں بچایا کرن") نے سامعین وچ مقبولیت حاصل کيتی؛ انڈیا ٹوڈے تے فلم فیئر نے اسنو‏ں "بالی ووڈ فلماں دے ۳۰ بہترین مکالمےآں" (2006) تے "۲۰ سب تو‏ں مشہور بالی ووڈ د‏‏ی فہرستاں وچ جگہ دتی۔ بالترتیب ڈائیلاگ " ۔ کسی تے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔" 2018 وچ اوپن دے لئی لکھدے ہوئے، ڈوائر نے کہیا کہ پاکیزہ دے نال دیوار (۱۹۷۵)، شعلے (۱۹۷۵)، تے بمل رائے تے گرو دت دیاں فلماں "کسی قسم دا 'عالمی سنیما' تشکیل دے سکدیاں نيں۔ ، جتھے انہاں د‏‏ی مخصوص خصوصیات دے باوجود جداں میلو ڈرامہ دا استعمال تے خاص طور اُتے خاندان دے ارد گرد جذبات وچ وادھا، اک پرکشش بیانیہ، ستارے، اک مخصوص غلط منظر ، عام طور اُتے گلیمر، شاندار مکالمے تے تمام اہ‏م گانےآں وچو‏ں اک، انہاں د‏‏ی تعریف کيت‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح د‏‏ی تنقیدی تے جمالیا‏تی اصطلاحات"

پاکیزہ اپنی ریلیز دے بعد کئی دہائیاں تک سب تو‏ں زیادہ زیر بحث بھارتی فلماں وچو‏ں اک رہی، تے اس دے بارے وچ بہت ساریاں کتاباں، انہاں دے ابواب تے مضامین وی لکھے گئے نيں۔ ۱۹۷۲ د‏‏ی سوانح عمری مینا کماری وچ ، جو ۲۰۱۳ وچ مینا کماری: دتی کلاسک بائیوگرافی دے عنوان تو‏ں دوبارہ شائع ہوئی، مہت‏ا نے فلم د‏‏ی تیاری تے ریلیز دا جائزہ لینے دے لئی اپنا پنجواں باب وقف کیا، اس دے بعد انہاں دا تبصرہ۔ دیسائی نے کتاب Pakeezah: An Ode to a Bygone World (2013) لکھی جس وچ پروڈکشن، ریلیز تے موضوعات‏‏ی تجزیہ اُتے اک اندرونی نظر فراہ‏م کيتی گئی۔ کتاب نے ناقدین د‏‏ی طرف تو‏ں مثبت جائزے حاصل کیتے، جنہاں نے اس د‏ی تحریر تے وسیع تبصرہ د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔ سوانح نگار راجو بھارتن دا نوشادنامہ ، جو ايس‏ے سال ریلیز ہويا، اس وچ فلم د‏‏ی موسیقی د‏‏ی ساخت تے پس منظر دے اسکور دے بارے وچ اک باب وی شام‏ل ا‏‏ے۔ پاکیزہ انہاں دس فلماں وچو‏ں اک اے جنہاں د‏‏ی پروڈکشن تے ریلیز نے اپنی کتاب Ten Classics (2020) وچ کیہ ا‏‏ے۔ 2021 وچ ، میڈیا نے اطلاع دتی کہ نیشنل فلم آرکائیو آف انڈیا نے ۱۸ منٹ د‏‏ی فلم فوٹیج حاصل کيتی اے جس وچ اک چھوٹی کماری تے مختلف کوریوگرافی دے نال "انھن لوگون نی" دے اصل، بلیک اینڈ وائٹ ورژن دا اک سلسلہ شام‏ل ا‏‏ے۔

ہور

• سب تو‏ں طویل پروڈکشن ٹائم والی فلماں د‏‏ی لسٹ

حوالے

ذرائع

کتاباں

 

• Abbasi, Yasir (18 December 2018). Yeh Un Dinoñ Ki Baat Hai: Urdu Memoirs of Cinema Legends. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-93-87471-05-4. 
• Ahmed, Omar (7 April 2015). Studying Indian Cinema. Columbia University Press. ISBN 978-09-93238-49-9. 
• (1988) One Hundred Indian Feature Films: An Annotated Filmography. Routledge. ISBN 978-1-135-84098-3. 
• Bharatan, Raju (1995). Lata Mangeshkar: A Biography. UBS Publishers' Distributors. ISBN 978-81-74760-23-4. 
• Bharatan, Raju (2013). Naushadnama: The Life and Music of Naushad. New Delhi, India: Hay House. ISBN 978-93-81431-93-1. 
• Chakravarthy, Sumita S. (18 May 2011). National Identity in Indian Popular Cinema, 1947–1987. University of Texas Press. ISBN 978-02-92789-85-2. 
• (15 December 2018) 100 Essential Indian Films. Rowman & Littlefield. ISBN 978-14-42277-99-1. 
• Deep, Mohan (1998). Simply Scandalous: Meena Kumari. Mumbai, India: Image Books. OCLC 606456998. 
• Desai, Meghnad (30 September 2013). Pakeezah: An Ode to a Bygone World. HarperCollins. ISBN 978-93-50293-69-0. 
• Dwyer, Rachel (2005). 100 Bollywood Films. London, United Kingdom: British Film Institute. ISBN 1-84457-099-1. 
• Ganti, Tejaswini (26 August 2004). Bollywood: A Guidebook to Popular Hindi Cinema. Routledge. ISBN 978-0-415-28854-5. 
• (26 February 2003) Encyclopaedia of Hindi Cinema. Encyclopædia Britannica, Inc.. ISBN 978-81-7991-066-5. 
• Jain, Madhu (25 February 2016). Narratives of Indian Cinema. Primus Books. ISBN 978-81-90891-84-4. 
• Kazmi, Nikhat (1998). The Dream Merchants of Bollywood. UBS Publishers' Distributors. ISBN 978-81-74761-81-1. 
• Malcolm, Derek (2000). A Century of Films: Derek Malcolm's Personal Best. I. B. Tauris. ISBN 978-18-60646-45-4. 
• Mehta, Vinod (10 July 2013). Meena Kumari: The Classic Biography. HarperCollins. ISBN 978-93-50296-27-1. 
• Mukherjee, Ram Kamal (10 October 2017). Hema Malini: Beyond the Dream Girl. HarperCollins, 292. ISBN 978-93-52773-22-0. 
• Padhye, Anita (15 July 2020). Ten Classics. Manjul Publishing House Pvt. Ltd.. ISBN 978-93-89647-82-2. 
• (1998) Encyclopaedia of Indian Cinema. British Film Institute and Oxford University Press. ISBN 0-19-563579-5. 
• Reuben, Bunny (2005). ...and Pran: A Biography. HarperCollins and Living Media. ISBN 978-81-72234-66-9. 
• Somaaya, Bhawana (12 February 2003). The Story So Far. Indian Express Group. ISBN 978-81-223-1016-0. 
• Valicha, Kishore (1996). Dadamoni: The Authorized Biography of Ashok Kumar. Viking Press. ISBN 978-06-70872-71-8. 

رسالے

• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine
• سانچہ:Cite magazine

اخبارات

 

• "70 iconic films of Indian cinema". Mint. 18 August 2017. https://www.livemint.com/Consumer/bQ0uThQTjybnvoYe13twlJ/70-iconic-films-of-Indian-cinema.html. 

• Ayaz, Shaikh (27 May 2020). "Hindi classics that defined the 1970s". The Indian Express. https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/1970s-bollywood-amitabh-bachchan-rishi-kapoor-dharmendra-shabana-azmi-vinod-khanna-shatrughan-sinha-salim-javed-4955704/. 

• Bhaduri, Abhijiit (4 July 2014). "Pakeezah – An ode to a bygone era". The Times of India. https://timesofindia.indiatimes.com/blogs/just-like-that/pakeezah-an-ode-to-a-bygone-era/?source=app&frmapp=yes. 

• Bhasin, Shivani (24 August 2019). "'Tawaifs' of Awadh: The first women of Hindi cinema". The Hindu. https://www.thehindu.com/society/history-and-culture/tawaifs-of-awadh-the-first-women-of-hindi-cinema/article29233983.ece. 

• Bhatia, Sidharth (4 May 2013). "Kamal Amrohi". Mint. https://www.livemint.com/Leisure/RzayBUl2pB14xFcYp2svoN/Kamal-Amrohi.html. 

• Bhattacharya, Roshmila (31 March 2008). "Beautiful loser: remembering Meena Kumari". Hindustan Times. https://www.hindustantimes.com/entertainment/beautiful-loser-remembering-meena-kumari/story-CWyD08Df7yvpjbfBV1TeiN.html. 

• Bhattacharya, Roshmila (2 April 2020). "This week, that year: On Meena Kumari's 48th death anniversary, Tajdar Amrohi talks about his filmmaker-father's ode to her, the cult-classic Pakeezah". Mumbai Mirror. https://mumbaimirror.indiatimes.com/entertainment/bollywood/this-week-that-year-on-meena-kumaris-48th-death-anniversary-tajdar-amrohi-talks-about-his-filmmaker-fathers-ode-to-her-the-cult-classic-pakeezah/articleshow/74939530.cms. 

• Biswas, Sulagana (28 February 2020). "Pakeezah: An ode to passion". The Telegraph. https://www.telegraphindia.com/entertainment/bollywood/pakeezah-an-ode-to-passion/cid/1749464. 

• Dutt, Yashica (4 August 2013). "Indian fashion's greatest hits". Hindustan Times. https://www.hindustantimes.com/brunch/indian-fashion-s-greatest-hits/story-EvKhsaYo2LArj6uBioFqsM.html. 

• Gupta, Ranjan Das (23 October 2011). "King of dialogue delivery". The Hindu. https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/king-of-dialogue-delivery/article2563531.ece. 

• Jha, Lata (11 July 2017). "Ten long-delayed Bollywood projects". Mint. https://www.livemint.com/Consumer/1yYVW8UsfsMYC1o2lWvKiM/Ten-longdelayed-Bollywood-projects.html. 

• Kanwar, Rachna (3 October 2005). "25 must see Bollywood movies". The Times of India. https://web.archive.org/web/20100810033143/http://movies.indiatimes.com/Special-Features/25-Must-See-Bollywood-Movies/articleshow/msid-1250837,curpg-13.cms. Retrieved on
  ۸ مارچ ۲۰۲۲. 

• Malcolm, Derek (5 August 1999). "Kamal Amrohi: Pakeezah". The Guardian. https://www.theguardian.com/film/1999/aug/05/1. 

• Malhotra, Manish (7 March 2009). "Pakeezah: A picture of perfection". The Economic Times. https://economictimes.indiatimes.com/business-of-bollywood/pakeezah-a-picture-of-perfection/articleshow/4237157.cms. 

• Pandit, Shiladitya (5 April 2021). "NFAI discovers footage detailing Pakeezah journey". The Times of India. https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/nfai-discovers-footage-detailing-pakeezah-journey/articleshow/81902913.cms?from=mdr. 

• Purkayastha, Debasree (1 August 2017). "Meena Kumari, the tragedy queen". The Hindu. https://www.thehindu.com/entertainment/movies/meena-kumari-the-tragedy-queen/article19401502.ece/photo/3/. 

• Rajan, Anjana (6 December 2008). "Pakeezah 1972". The Hindu. https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/enspPakeezah-1972/article15395099.ece. 

• S., Gowri (24 July 2019). "A glimpse into cinematographer Josef Wirsching's work for Indian cinema". The Hindu. https://www.thehindu.com/entertainment/art/german-cinematographer-josef-wirschings-works-at-lalit-kala-akademi/article28698563.ece. 

• Sayeed, Raza Ali (13 April 2012). "Weekly classics: Pakeezah". Dawn. https://www.dawn.com/news/710207/weekly-classics-pakeezah. 

• Sethi, Sunil; Kapoor, Coomi (15 October 1983). "Razia Sultan: An epic disaster". India Today. https://www.indiatoday.in/magazine/society-the-arts/films/story/19831015-kamal-amrohi-dream-film-razia-sultan-bombs-at-the-box-office-771082-2013-07-17. 

• Singh, Harmeet (27 October 2013). "People think I make mad, sad films, but my films are about love: Sanjay Leela Bhansali". The Indian Express. http://archive.indianexpress.com/news/people-think-i-make-mad-sad-films-but-my-films-are-about-love-sanjay-leela-bhansali/1187676/0. 

• Vijayakar, Rajiv (9 March 2012). "Pakeezah: One of a kind". The Indian Express. http://archive.indianexpress.com/news/pakeezah-one-of-a-kind/921240/0. 

ویب سائٹس

بیرونی روابط

• پاکیزہ آئی ایم ڈی بی اُتے  

حوالے

باہری جوڑ

• سانچہ:IMDb