پاکستانی ناول
اردو ادب وچ پہلا ناول ڈپٹی نذیر احمد دا مراۃ العروس اے جو 1869ء وچ لکھیا گیا۔ مراۃ العروس وچ ناول دے سارے لوازمات تاں شامل نئيں کیوں کہ نذیر دے سامنے ناول دا کوئی نمونہ موجود نئيں سی۔ اُنہاں دے ناولاں وچ اہم پہلو مقصدیت دا اے۔ اس دے بعد ہمار ے پاس سرشار دا ناول ”فسانہ آزاد “ آندا اے جس وچ لکھنؤ معاشرت دی عکاسی نظر آندی اے۔ فیر عبدالحلیم شرر نے تاریخی ناولاں دے ذریعے مسلماناں نوں جگانے دی کوشش کيتی۔ جد کہ علامہ راشد الخیری وی معاشرے دی اصلاح اُتے زور دیندے نيں۔
مرزا ہادی رسوا دا ناول ”امراؤ جان ادا“ نوں اردو ادب دا پہلا مکمل ناول کہیا جاندا اے جس وچ مربوط پلاٹ دے نال نال انسان دی داخلیت تے نفسیاتی پرتاں نوں وی بیان کيتا اے۔ رسوا توں بعد پریم چند دا ناں وڈا مضبوط اے اوہناں نے کل 13 ناول لکھے۔ جس وچ بیوہ، بازارِ حسن تے میدان ِعمل مشہور ہوئے۔ پریم چند دے ہاں وی مقصدیت بنیادی حیثیت رکھدی اے۔ اوہنان دے ہاں جنسی موضوعات دے نال نال ترقی پسند سوچ تے انقلاب دے موضوعا ت وی ملدے نيں۔
اس توں بعد سجاد ظہیر دا ناں سامنے آؤندا اے جیہناں نے اک ناول ”لندن دکی اک رات “ لکھیا۔ ایہ اردو ادب دا پہلا ناول اے جس وچ شعور دی رو دی تکنیک استعمال کیتی گئی اے۔ اس توں بعد قاضی عبدالغفار دا ناں آندا اے جنہاں نے پہلی مرتبہ ناول دی ہیئت وچ تبدیلی دی تے خطوط دی ہیئت وچ ناول لکھے انہاں دے مشہور ناولاں وچوں ”لیلا کے خطوط“ تے ”مجنوں کی ڈائری “ شامل نيں۔ اس توں بعد کرشن چندر نيں، جیہناں نے افسانےآں دے نال نال ناول وی لِکھے، اوہناں دے ناولاں وچ ”سڑک “، ”غدار“، ”جب کھیت جاگ اُٹھے“ شامل نیں۔ اوہناں دے ہاں خوبصورت انداز بیان تاں موجود اے لیکن کہانیاں زیادہ تر فلمی قسم دیاں نيں۔ جس اُتے ترقی پسند سوچ دا غلبہ اے۔
عزیز احمد نے وی کئی ناول لکھے مثلن ”خون“، ”مرمر“، ”گریز“، ”آگ“ تے ”شبنم“ وغیرہ شامل نيں۔ اوہنان دے ناولاں وچ جدید انسان دے ذہن دے اندر جو انتشار اے اوہدی عکاسی ملدی اے۔ اس توں بعد عصمت چغتائی جنسی تے نفسیاتی حوالے توں بہت مشہور نيں۔ اوہناں نے ”معصومہ “، ”ضدی“، ” ٹیڑھی لکیر“ تے ”سودائی“ ورگے ناول لکھے۔ اوہناں دے ہاں جنسی حوالے ضرور نيں لیکن اوہناں دے پس منظر وچ ہمیشا نفسیاتی تے اشتراکی نقطہ نظر کارفرما رہندا اے۔ اس طرحاں ناول ارتقائی سفر کردا ہويا 1947ء تک پہنچیا جس وچ ترقی پسند سوچ دے نال اصلاح معاشرہ تے جنسی تے نفسیاتی رجحانات غالب رہے۔
ناول 1947ء توں بعد
سودھو1947ء توں بعد نویں رجحانات سامنے آئے۔ اوہناں وِچ اک وڈا ناول ” آگ کا دریا“ اے جیہڑا قراة العین حیدر نے تخلیق کیتا۔ اوہناں نے اس ناول وچ قدیم ہندوئاں دے دور توں شروع کرکے 1947ء دے بعد دے دور نوں موضوع بنایا اے۔ انگریز دا آؤنا تے فیر پاکستان دا بننا سبھ حالات اس ناول وچ موجود نيں۔ موضوع دے حوالے نال ایہ اک بہت وڈا ناول اے۔
فسادات تے ہجرت دا حوالہ
سودھوپاکستان بنن ویلے خون دی ہولی کھیلی گئی۔ بہت سارے لوکاں نوں بے دردی نال قتل کيتا گیا انسانیت نوں پامال کيتا گیا تے فیر اوہناں ساریاں مصیبتاں توں بعد ہجرت دا واقعہ، اک طرف تاں خون دیاں ندیاں دیکھن دا تجربہ تے فیر دوسرا وڈا المیہ اک تہذیبی حوالہ سی کیونکہ جیہناں لوکاں دی نسلاں جتھے رہیاں جتھے اوہناں دے تہذیبی رویے پروان چڑھے، اوہناں نوں اچانک کِسے دوسری جگہ ہجرت اُتے مجبور کردینا، لوکاں لئی معمولی گل نئيں سی۔ ایہدے پس منظر وچ بہت سارے دکھ ہُندے نيں اک رہتل تے تریخ رہ جاندی اے۔ لوکاں دے آباؤ اجداد دیاں قبراں رہ جاندیاں نيں تے اوہ نشانیاں جیہناں دے تحت اوہناں دی زندگی دا تسلسل قائم ہويا سی۔ اوہ سب کدھرے ہور رہ جاندا اے۔ ایہ دونے حوالے ناول وچ موجود نيں۔
فسادات دے حوالے نال اُس دور دے ظلم و ستم تے قتل عام نے ادب نوں بہت زیادہ متاثر کيتا۔ اس دور وچ فسادات وچ ہون والے ظلم وستم اُتے ایم اسلم نے اک ناول ” رقص ابلیس “، نسیم حجازی نے ”خاک و خون“، فکر تونسوی نے ”چھٹا دریا“ تے فیض رام پور نے ”خون اور بے آبرو“ ورگے ناول لکھے۔ جس وچ اُس دور وچ انسان دی بربریت تے ظلم دی داستان نوں ناول دی شکل وچ پیش کيتا گیا۔ اس طرحاں اُس دور وچ فسادات دے حوالے توں ہور وی بہت سارے ناول لکھے گئے جیہڑے ہنگامی نوعیت دے رہے۔ ہنگامی موضوعات وچ فنی پختگی گَھٹ ہوجاندی اے تے جذباتی پن زیادہ تے بصیرت گھٹ نظر آؤندی اے۔ لیکن اس دور وچ اک ناول ایسا لکھیا گیا جس وچ ہنگامی موضوع ہون دے باجود ناول وچ خوبصورتی تے اسلوب دے حوالے نال وڈی حد تک بڑائی پیدا کيتی گئی اے، ایہ ناول قدرت اللہ شہاب دا ”یا خدا“ اے۔
یا خدا
سودھو”یا خدا“ 1948ء وچ لکھیا گیا۔ جس وچ مرکزی کردار "دلشاد" دے زبانی پوری کہانی بیان کيتی گئی اے۔ اوہدے نال تقسیم توں بعد سکھاں نے کیہ کچھ کيتا تے فیر ہجرت توں بعد اوہناں دے نال کیہ کچھ ہُندا رہیا، سارے واقعات نوں اُس کردار نال وابستا کرکے اک وسیع پس منظر وچ اوہناں حالات و واقعات دی عکاسی کيتی گئی اے۔ دلشاد دے نال سکھاں نے جو کچھ کيتا اوہی ایتھے والیاں نے وی کيتا۔ قدرت اللہ شہاب نے فسادات نوں دراصل اک نويں انداز توں لیا تے تقسیم دے بعد بنن والے معاشرے نوں لپیٹ کے سامنے رکھ دتا۔
آنگن
سودھواس سلسلے دا اک ہور اہم ناول خدیجہ مستور دا "آنگن" اے۔ اس ناول وچ اوہناں نے 1947ء توں پہلے تے بعد دے حالات دا ذکر کيتا اے۔ اوہناں دا موضوع اک خاندان اے۔ ایہ خاندان برصغیر دے مخصوص حالات توں کس طرحاں متاثر ہويا۔ اس اک خاندان دے توسط توں 1947ء دے واقعات دا تجزایہ کیہ گیا اے۔ اُنہاں دے ہاں براہ راست فسادات ناول دا موضوع نئيں بنے بلکہ تمام حالات نوں پس منظر وچ رکھ کے اُس توں نتیجہ اخذ کيتا گیا اے کہ کس طرحاں ایہ مسلمان خانداناں اُتے اثرانداز ہوئے۔
تاریخی رجحان
سودھواس رجحان وچ اوہ ناول نگار شامل نيں جیہناں نے تریخ نوں پس منظر دے طور اُتے استعمال کيتا اے تے اس طرحاں اوہناں نے تریخ تے رہتل دوناں نوں ملا دِتا اے۔
ڈاکٹر احسن فاروقی
سودھوڈاکٹر احسن فاروقی نے تنقید دے حوالے توں بہت زیادہ کم کيتا۔ انہاں دے ناولاں وچ ” شام اودھ “، ” آبلہ دل دا “، ”رخصت اے زنداں“ تے ”سنگم“ وغیر ہ شامل نيں۔ لیکن انہاں دا ناں دو ناولاں ”شام اودھ “ تے ”سنگم “کی وجہ توں زندہ جاوید اے۔ ”شام اودھ “ تہذیبی نکتہ رکھدا اے جدوں کہ ”سنگم “ تہذیبی نوعیت دا ناول اے۔ انہاں دے ناولاں وچ زیادہ تر ہیئت اُتے زور اے۔ خاص کر یونانی ڈرامےآں دی تکنیک نوں انھاں نے ناول دا حصہ بنایا اے۔ شام اددھ وچ لکھنؤ دی رہتل و تمدن دی عکاسی کيتی گئی اے۔ خاص کر لکھنؤ دی زوال پزیر معاشرت کيتی۔ اس طرح اُنہاں دے اس ناول وچ تریخ تے رہتل دونے موجود نيں۔ دوسرے ناول ”سنگم “ پر”اگ دا دریا “ دے اثرات نيں۔ ایہ ناول تاریخی ادوار وچ اے جو محمود غزنوی دے دور توں شروع ہُندا اے تے ٧٤پر ختم ہوئے جا تااے۔ اس ناول دا کردار ابن مسلم محمود غزنوی دی فوج وچ ہُندا اے تے پاکستان بننے دے بعد اوہ ”مسلم علی خان “ بن دے پاکستان آندا اے۔ کہانی وچ محمود غزنوی دے دور توں لےکے ٧٤ تک دا پورا دور بیان کيتا گیا اے تے ہندو مسلم فسادات توں اک عمدہ کہانی بنائی گئی اے۔
عبد اللہ حسین
سودھوعبداللہ حسین نے ”باگھ“، ”قید “ ”نشیب“، ”اداس نسلیں“، ”نادار لوگ“ دے ناں توں ناول لکھے لیکن تاریخی حوالے توں اوہناں دا وڈا ناول ”اداس نسلیں“ اے۔ ایہدے ناں تے موضوع توں پتا چلدا اے کہ ناول تاریخی ادوار نال تعلق رکھدا اے تے ایہ دور 1913ء توں 1947ء دے دور اُتے محیط اے۔ ناول وچ اک پنڈ روشن پور نوں لیا گیا اے۔ اوہناں دے نال اس دور وچ کیہ کچھ ہويا، خواہ غربت ہووے جنگ عظیم ہووے یا تحریک آزادی۔ اوہناں حالات نے لوکاں اُتے کيتا اثرات مرتب کیتے، انگریز دی غلامی تے فسادات نے اعصابی تناؤ دا شکار اداس نسلاں پیدا کيتياں۔ تے ایہی وڈا نکتہ اس ناول دا موضوع رہیا اے۔
جمیلہ ہاشمی
سودھوجمیلہ ہاشمی دے دو ناول ”دشت سوس“ تے ”تلاش بہار“ خاص طور اُتے مشہور ہوئے۔ ”دشت سوس“ دا تعلق تاریخی دور توں اے تے منصور حلاج دے کردار اُتے لکھیا گیا اے۔ ناول دا تعلق عباسی دور نال اے۔ اس ناول وچ کردار دی شخصیت دے نال نال اُس دور دے سماجی، معاشرتی تے تہذیبی حالات دا وی ذکر وی ملدا اے۔ ”تلاش بہار“ وی اک تاریخی تے تہذیبی ناول اے۔ اس دا ماحول 1947ء توں پہلے دا ہندوستان تے اوہ مشترکہ رہتل اے جیہڑی مسلماناں تے ہندوئاں دے اشتراک نال تشکیل پائی۔ اس ناول دے سارے کردار ہندو نيں۔ ناول وچ اک کردار جیہڑا مذہبی تے علاقائی تعصبات توں بالاتر اے اوہ فسادات دے دور وچ مسلمان عورتاں نوں بچاؤندے ہوئے اپنی جان دے دیندا اے۔ فسادات دے مناظر دکھا کے جمیلہ نے اک سوال چکیا اے کہ اک قوم جیہنے اک عرصے تک بہاراں دی تلاش وچ قربانی دتی کیہ اوہدا انجام ایہ فسادات تے دشمنی اے۔
رضیہ فصیح احمد
سودھورضیہ فصیح احمد نے وی کئی ناول لکھے جس وی ’آبلہ پا“ وی شامل اے، جیہدے اُتے آدم جی ایوارڈ وی مل چکيا اے۔ لیکن اوہناں دا اک وڈا تے خوبصورت ناول ”صدیوں کی زنجیر“ اے۔ اس ناول دا موضوع 1971ء دا سانحہ اے لیکن اس موضوع نوں رضیہ نے بہت مضبوطی نال تاریخی تصور دے نال جوڑیا اے۔ اس ناول وچ دو نسلاں نوں جوڑن دی کوشش کيتی گئی اے تے مشرقی تے مغربی پاکستان دیاں نسلاں نوں اک دوسرے نال وابستا کرکے دکھایا گیا اے۔ 1971ء دی تریخ نوں بیان کردے ہوئے ایہ دسن دی کوشش کيتی گئی اے کہ تعصبات کیہڑیاں بنیاداں اُتے نيں۔ ناول وچ دسیا گیا اے کہ ہر انسان کِسے دوسری جگہ توں کِسے علاقے وچ آؤندا اے تے خاص مقام اُتے لوکاں دا مرکز اک ہوجاندا اے۔ فیر جگہاں اُتے جھگڑا کرنا کیہ معنی رکھدا اے۔ اس ناول وچ سقوط دی ساری تریخ تے واقعات سامنے آؤندے نيں۔
اس توں علاوہ انتظار حسین وی اس رجحان دے ناول نگار نيں۔ اوہناں دے ناولاں دا تعلق وی تریخ تے رہتل نال گہرا اے تے ایہ وی اپنے بچھڑی ہوئی بستی نوں یاد کردے نيں۔
پاکستانی معاشرے دی عکاسی دا رجحان
سودھواس تیسرے رجحان دا تعلق پاکستانی معاشرے توں اے۔ ایہ رجحان اس توں پہلے یعنی تاریخی رجحان دی ضد نئيں اے بلکہ ايسے دا تسلسل اے۔ مثلا عبد اللہ حسین تے احسن فاروقی صرف تریخ تک محدود نئيں رہے۔ دراصل 1947ء توں بعد جو معاشرہ بنیا اوہ امیداں پیدا کرن والا معاشرہ نئيں سی تے اس طرحاں اس دور دے ناول نگاراں نے ہوبہو اس معاشرے دی عکاسی اپنے ناولاں وچ کيتی ات تے خوبصورت ناول تخلیق کیتے۔ اس رجحان دے اہم ناں مندرجہ ذیل نيں۔
شوکت صدیقی
سودھوشوکت صدیقی دا سبھ توں اہم ناول ”خدا کی بستی“ اے۔ اس ناول وچ مصنف نے ایہ دسن دی کوشش کيتی اے کہ خدا دے ناں اُتے بنن والے اس ملک وچ کس قسم دا معاشرہ تشکیل پایا۔ انہاں دی نظر وچ 1947ء توں بعد دا معاشرہ جرائم دا معاشرہ اے جِتھے جرائم پروان چڑھ رہے نيں، مسائل نيں، غربت اے، افلاس اے، بے روزگاری اے، پیشا چند خانداناں تک محدود ہوکے رہ گیا اے۔ جیہدی وجہ توں عام آدمی دے کول جرائم توں سوا تے کوئی رستا نئيں۔ ناول وچ شامی، نوشا ایداں دے کردار نيں جیہڑے مجبورن جرائم کر رہے نيں۔ ایہ لوک خود بُرے نئيں لیکن حالات نے اوہناں نوں بُرا بنا دتا اے۔ اس توں علاوہ اوہناں دا اک ہور ناول ”جانگلوس“ اے جیہدا موضوع پنجاب دے دیہی معاشرے وچ جاگیردارنہ ظلم تے جبر اے۔ اس ناول وچ ”لالی“ ورگے کردار نيں جیہڑے ایداں دے معاشرے وچ زندگی گزار رہے نيں جس وچ خود زندگی اوہناں لئی اک بوجھ اے۔
عبد اللہ حسین
سودھواس جرائم پیشا معاشرے دے حوالے نال عبداللہ حسین وی اک اہم ناول نگار نيں۔ اوہناں دے ناولاں ”قید“، ”بھاگ“ وچ وی معاشرے تے جنگ دے ظلم و ستم دا بیا ن اے لیکن معاشرتی حوالے توں انہاں دا بہترین ناول ”نادار لوگ“ اے جو حالے تک مکمل نئيں ہويا۔ ایہ ناول 47 توں 88 تک دے دور اُتے محیط اے۔ جیہدا بنیادی کردار اک میجر اے تے اوہدے ای حوالے نال 88 تک دے پاکستانی معاشرے دی عکاسی کيتی گئی اے۔ اوہ تریخ تے کردار نوں آمنے سامنے کھڑا کردیندے نيں تے فیر ایہ دکھاؤن دی کوشش کردے نيں کہ اوہناں حالات نے لوکاں نوں کس طرحاں متاثر کيتا۔
غلام ثقلین نقوی
سودھوغلام ثقلین نقوی دا ناول ”میرا گاؤں “ فیصل آباد دے اک چھوٹے جہے پنڈ دی عکاسی کردا اے۔ مصنف نے دیہات نوں مرکز بنا کے اوہدے ذِریعے پاکستانی معاشرے دی عکاسی دی کوشش کيتی اے۔ ناول وچ غربت، غریباں دا استحصال تے خاص کر اوہناں دی بگڑدی ہوئی زندگی نوں اجاگر کيتا گیا اے۔
رضیہ فصیح احمد
سودھورضیہ فصیح احمد دا ناول ”آبلہ پا“ اوداں تاں رومانوی ناول اے لیکن محبت دے پس منظر وچ جس خاندان نوں اوہناں نے بیان کيتا اے اوہ خاندان اک ترقی پزیر ملک دا مغرب ذدہ خاندان اے۔ مشرق وچ رہندے ہوئے اس ناول دے کردار مغربی ذہن رکھدے نيں۔ اس طرح پاکستانی معاشرے دے مخصو ص خانداناں دی عکاسی اس اک خاندان وچ کيتی گئی اے۔
فضل کریم فضلی
سودھوفضل احمد کریم فضلی دا اک ناول ”خون جگر ہونے تک“ بہت اہم اے۔ ایہ 1945ء دے قحطِ بنگال نال تعلق رکھدا اے، اس وچ قحط دی زندگی دی عکاسی کيتی گئی اے کہ عمومن قحط وچ کیہ ہُندا اے کس طرحاں ایہ لوکاں اُتے اثر انداز ہُندا اے۔ اس ناول وچ مصنف نے وڈی گہرائی دے نال انسانی رویاں نوں پیش کيتا اے۔
نفسیاتی رجحان
سودھواس رجحان دے زیر اثر تخلیق کیتے گئے ناولاں دی بنیاد جنسیت تے نفسیات اُتے اے۔ اوہناں ناولاں وچ اک بنیادی فرق نظر آئے گا اوہ ایہ کہ کہانی دی بجائے اوہناں وچ کرداراں اُتے زور دتا جاندا اے۔ تے کرداراں دا نفسیاتی تجزہ کیتا جاندا اے۔
ممتاز مفتی
سودھوممتاز مفتی دا ناول ”علی پور دا ایلی“ اک صخیم ناول اے۔ اس وچ بہت سارے واقعات موجود نيں لیکن اس ناول دی بنیادی گل ایہ اے کہ اس اُتے فرائڈ تے ڈی ایچ لارنس دے اثرات بہت زیادہ نيں۔ کرداراں دیاں نفسیاتی پیچیدگیاں دا ذکر خوبصورت طریقیاں نال کيتا گیا اے تے بنیادی گل نفسیات دے حوالے نال کیتی گئی اے کہ بچے دی شخصیت دی تعمیر کس طرحاں ہُندی اے۔ اس ناول وچ ایلی دے کردار دا ارتقائی سفر بہت اہم اے۔ اوہدا باپ ہر جگہ جنسی فتوحات حاصل کردا اے جس توں بچے دی شخصیت اُتے اثر پَیندا اے۔ جیہدی وجہ توں اوہ خوف دا شکار ہوجاندا اے تے اوہنوں جنس نال نفرت ہوجاندی اے تے عورت اوہدے لئی عورت نئيں رہندی بلکہ دیوی دا کردار بن جاندی اے۔ اس ناول دی اہم گل ایہ اے کہ ایہنوں پڑھدے وقت تلذذ دا احساس نئيں ہُندا۔
ممتاز مفتی دا اک ہور ناول ”الکھ نگری“ اے۔ زیادہ تر لوکاں نے اوہنوں خود نوِشت قرار دتا اے کیونکہ اس وچ سارے کردار حقیقی نيں۔ اس ناول وچ اہم کردار قدرت اللہ شہاب دا اے۔ جے علی پور دا ایلی تے الکھ نگری نوں ملا کے پڑھیا جاوے تاں ایہ احساس ہُندا اے کہ اک کردار جنس توں تصوف دی طرف کِداں سفر کردا اے۔
صدیق سالک
سودھوصدیق سالک دا اہم ترین ناول ”پریشر ککر“ اے۔ اس ناول وچ اک مصور ”فطرت“ دا کردار اے۔ اس ناول وچ ایہ گل دسن دی کوشش کيتی گئی اے کہ معاشرہ تے فنکار دا ذہن تے داخلی سوچ جدوں آپس وچ ٹکراؤندے نيں تاں نتیجہ کیہ ہُندا اے۔ ایہ کردار زندگی اپنی پسند دے مطابق گزارنا چاؤہندا اے لیکن معاشرہ اوہنوں ایداں نئيں کرن دیندا۔ کردار دا مکمل نفسیاتی تجزیہ اس ناول وچ موجود اے۔
نثار عزیز بٹ
سودھونثار عزیز بٹ دے ناولاں دا موضوع آئیڈیلزم اے۔ اوہناں دے ناولاں وچ ”نگری نگری پھرا مسافر“، ”چراغِ نے گل“، ”کاروانِ وجود“، ”دریا دے سنگم“ شامل نيں۔ اوہناں دے ناولاں دے زیادہ تر کردار آئیڈیلزم دا شکار نيں۔ ”نگری نگری پھرا مسافر“ وچ اک بنیادی کردار ”افگار “ دا اے جیہڑا آئیڈیلزم دا شکار اے۔ ایہ کردار لاتعداد محرومیاں توں بنیا ہویا اے۔ بچپن دی محرومیاں تے احساسِ تنہائی نے اوہنوں اتنشار پسند بنا دتا۔ لوک اس نال محبت چاؤہندے نيں لیکن اوہ کائنات دی حقیقت تے معنویت دی تلاش وچ لگی رہندی اے۔ اوہ تصوف نال وی وابستا اے۔ آخر وچ اوہ کہندی اے کہ حقیقت دی جستجو اچھی چیز اے لیکن جے رستا مل جاوے تاں سفر ختم ہوجائے گا۔
”کاروانِ وجود“ دا کردار ثمر صالح وی افگار دی طرح آئیڈیلزم دا شکار اے۔ نثار عزیز بٹ ”نے چراغ نے گل “ وچ سماجی تے معاشرتی مسائل توں پردہ چکدے نيں۔ خصوصن سماجی رشتیاں دی تبدیلی توں نوجواناں اُتے کيتا اثرات مرتب ہُندے نيں۔
الطاف فاطمہ
سودھوالطاف فاطمہ دے ناولاں وچ ”نشان محفل“ ”دستک نہ دو“ تے ”چلتا مسافر“ شامل نيں۔ ایہناں ناولاں وچ مختلف قسم دے کردار نظرآؤندے نيں مثلن ”نشانِ محفل“ دا کردار انگریز لڑکی دا اے، ایہ داخلی طور اُتے بہت بے چین اے۔ ایہدا خیال اے کہ جے ميں مشرق دی طرف جاؤں گی تاں ٹھیک ہوجائے گی۔ اس لئی اوہ اک شخص ”نادر“ نال ویاہ کرکے ایتھے آجاندی اے لیکن فیر وی اوہدی بے چینی ختم نئيں ہُندی کیونکہ اج تک کِسے نوں اوہدا آئیڈیل نئيں مل سکیا۔
دوسرا ناول ”دستک نہ دو“ دے کچھ کردار اک ایداں دے خاندان نال تعلق رکھدے نيں جیہڑا اک خاص علاقے وچ آباد اے تے اک تصور یا آئیڈیلزم دے تحت زندگی گزاردے نيں۔ لیکن ایہ تصور اوہناں نوں مادی تے روحانی طور اُتے بہت زیادہ نقصان پہنچاؤندا اے۔ اس توں علاوہ اوہناں دے ناولاں دے کردار آدرشی نيں۔ اوہناں دا موضوع کائنات دی حقیقت دریافت کرنا اے۔
رحیم گل
سودھورحیم گل دے ناول ”جنت کی تلاش“ وچ امتل دا کردار اک آدرشی کردار اے۔ ایہدے اندر اک بکھریا ہويا تصور اے تے اوہدے تحت اوہ اگے وَدھدی اے۔ لوک اس نال محبت کردے نيں لیکن اوہ کِسے توں متاثر نئيں ہُندی۔ صرف اوہ اُس توں متاثر ہُندی اے جس نال اوہدے نظریات ملدے نيں۔ آئیڈیلزم دے حوالے نال جِنّے وی ناول لکھے گئے اوہناں وچوں زیادہ تر دا تعلق عورتاں نال اے۔
علامتی تے استعاراتی رجحان
سودھوپہلے دے ناولاں نوں جے دیکھیا جاوے تاں اوہناں ناولاں وچ منطقی تسلسل ہويا کردا سی۔ لیکن علامتی استعاراتی رجحان نے ناول دی ہیئت نوں توڑ دِتا۔ اس توں علاوہ کرداراں دے حوالے نال وی ہیرو تے ہیروئن دا جیہڑا نظریہ اے اوہ وی اوہناں ناول نگاراں دے ہاں ٹُٹیا ہويا محسوس ہُندا اے۔ اوہنان لوکاں نے شعور دی رو دی تکنیک نوں کم وچ لیاؤندے ہوئے اک مبہم صنف پیش کرن دی کوشش کيتی اے جیہدی وجہ توں اوہناں دے ناولاں وچ لایعنی تصورات نے جگہ لئی۔ اس رجحان نال وابستا چند اہم ناول نگار درج ذیل نيں۔
انتظا ر حسین
سودھوانتظار حسین اوہناں لوکاں وچوں نيں جیہناں نے ہندوستان دی مشترکہ رہتل نوں دیکھیا۔ ہجرت توں بعد اوہناں نے اوہی رہتل دیکھن دی کوشش کيتی تاں اوہناں نوں مایوسی ہوئی۔ اس لئی اوہناں نے اساطیری علامتاں تے دیومالاواں دے ذریعے ذہنی طور اُتے ماضی دی طرف سفر کيتا۔ انتظا ر حسین دا اک مشہور ناول ”بستی“ اے۔ ایہدا کردار ذاکر تے اوہدا خاندان ”روپ نگر“ توں ہجرت کردے ہوئے نوِيں بستی دی طرف آؤندے نيں۔ ایتھے اوہناں دے حالات تے افسُردگی ہر وقت اوہناں نوں اپنے پنڈ دی یاد دلاؤندی اے۔ روپ نگر توں بستی دی طرف دا سفر صرف ”ذاکر“ دا المیہ نظر آؤندا اے۔ لیکن ہُندے ہُندے ایہ تجربہ ماضی نال جاملدا اے۔ دراصل انتظار حسین جدوں ماضی نوں یاد کردا اے تاں اس حوالے توں اوہ ماضی دے تہذیبی اقدار دا ماتم کردا اے جیہناں نوں جدید رہتل تے ٹیکنالوجی نے ختم کر دتا اے۔
ڈاکٹر انور سجاد
سودھوانور سجاد دا اک مختصر ناول ”خوشی کا باغ“ اے۔ ایہ ناول علامتی تے استعاراتی ہون دی وجہ توں بہت پیچیدہ اے۔ ایتھے خود کلامیاں دا اک طویل سلسلہ تے بیانات در بیانات نيں۔ اس ناول وچ اک ایداں دے شخص دا کردار اے جیہڑا تیسری دنیا دا شہری اے تے مادی حوالے توں انتشار دا شکار نئيں لیکن اوہدی رُوح اس معاشرے وچ گُھٹن محسوس کردی اے۔ ایہ اک ایسا معاشرہ اے جِتھے مذہب دے ناں اُتے ظلم تے بربریت تے تشدد ہُندا اے۔ اوہناں دے دوسرے ناول ”جنم روح “ وچ اک عورت وی ايسے گھٹن دا شکار اے۔ ایہ عورت اپنے راہ وچ حائل خاندان تے شوہر نوں نئيں چَھڈ سکدی۔ انور سجاد دے ناول خوف، گُھٹن، مایوسی تے بہت سارے علامتی تے استعاراتی پہلوئاں اُتے مشتمل نيں۔
انیس ناگی
سودھوانیس ناگی ہیئت دے اعتبار نال لاتعداد استعارے، علامتاں، خود کلامی دی کیفیت تے اک آزاد تلازمہ خیال لے کے اک مبہم طرح دی فضا بناؤندے نیں۔ اوہناں دا مشہور ناول ”دیوار کے پیچھے“ اے جس وچ مرکزی کردار اک نفسیاتی مریض اے۔ اس دے علاوہ اک ہور ناول ”ماں تے اوہ وچ “ وی ایہی کیفیت موجود اے۔ انہاں دے دونے ناولاں دے کرداراں اُتے مایوسی تے قنوطیت دے اثرات نيں۔ خاص کر اوہناں ناولاں وچ مغرب دا وجودی فلسفہ موجود اے جس وچ انسان نوں تنہا کہیا جاندا اے۔
فہیم اعظمی
سودھوفہیم اعظمی نے استعاراتی تے علامتی انداز وچ پرانی ہیئت نوں توڑیا۔ اوہناں دا اک ناول ”جنم کنڈلی“، جس دے ابتداء وچ اوہناں نے لِکھیا اے کہ ایہ اک تجرباتی ناول اے۔ اس ناول وچ بے ترتیب قسم دے خیالات تے تصورات دا اظہار کيتا گیا اے۔ کہیا جاندا اے کہ اس ناول نوں ابتدا توں یا درمیان توں یا آخر توں پڑھیا جاوے تاں کوئی فرق نئيں پَیندا، جیہدی وجہ ایہ بیان کيتی جاندی اے کہ مصنف دا اس ناول وچ اسلوب بہت چنگا اے اس لئی قاری نوں ہیئت دے ٹُٹن دا پتا نئيں چلدا۔
بانو قدسیہ
سودھوبانو قدسیہ دا مشہور ناول ”راجا گدھ “ اے۔ ایہ ناول انتظار حسین تے قرۃ العین دے ناولاں نال ممثاثلت رکھدا اے۔ جس طرحاں انتظار حسین نے اپنے خیالات نوں ظاہر کرن لئی دیومالائی، مذہبی، تاریخی حوالیاں نال کم لیا اے ايسے طرحاں بانو قدسیہ نے ایہی کم اپنے کرداراں توں لیا اے۔ اوہناں دا موضوع اک لاچار معاشرہ اے۔ ایسا معاشرہ جیہڑا عشق لاحاصل دا شکار اے، جیہڑا روحانی توں زیادہ جسمانی حوالے رکھدا اے تے اس توں معاشرے وچ انتشار پیدا ہُندا اے۔ اوہناں دا نظریہ ایہ اے کہ روحانی نظریات نوں چھڈ کے محبت دا نظریہ اپناؤنا چاہیدا اے۔ اوہناں نے حرام رِزق دے اثرات نوں اس ناول وچ بیان کرن دی کوشش کيتی اے۔
عمیرہ احمد
سودھوعمیرا احمد نہایت خوبصورت انداز وچ اپنے ناولاں دے ذریعے اسلام دا پرچار کردی نظر آؤندی اے۔ عمیرا دا سبھ توں مشہور ناول ”پیر کامل“ اے۔ ”پیر کامل‘‘ اوہ آواز تے اوہ روشنی اے جیہڑی زندگی وچ درکار اے۔ یقینن ہدایت اوہنان نوں دتی جاندی اے جیہڑے ہدایت چاؤہندے نيں۔ اس کہانی دا مرکزی کردار امامہ اے جیہڑی قادیانی گھرانے نال تعلق رکھدی اے، لیکن جدوں اوہنوں ہدایت ملدی اے تاں عشق رسولﷺ وچ اپنا گھر چھڈ دیندی اے۔ سالار سکندر اوہدی مدد کردا اے جیہڑا پیدائشی مسلمان اے، لیکن اسلامی تعلیمات توں کوساں دور۔ جیہدی زندگی وچ مذہب کوئی اہمیت نئيں رکھدا۔ گمراہی دے ہنھیریاں وچ ڈُبیا ہويا سالار، جلال انصر، امامہ دی دوست دا بھائی، عشق رسول دا دعویدار اے۔ جیہڑا وقت آؤن اُتے جھوٹھا نکلیا۔ ایہ عمیرا احمد دا شاہکار ناول اے۔