مرات العروس
مرات العروس ڈپٹی نذیر احمد دا پہلا اردو ناول اے جیہڑا 1869 وچ لکھیا گیا ۔ ناول دا اسلُوب اصلاحی تے اخلاقی تربیت اُتّے مبنی اے۔ ناول وچ دہلی دے مسلمان گھرانّیاں دا مفصّل حال دسیا گیا اے تے ناول دے ذِریعے مسلمان کُڑیاں دی اخلاقی تے خانہ داری دی اصلاح دا کم لیا گیا۔ ناول دی نمایاں خصوصیات وچ عورتاں دی امتیازی زبان تے کردار نگاری شامل نیں۔
اردو وچ سَبھ توں پہلاں جس شخصیت نے باقاعدہ طور تے ناول نگاری دا آغاز کيتا اس دا ناں ڈپٹی نذیر احمد دہلوی اے۔ ناقدین دی اکثریت نے نذیر احمد نوں اردو بولی دا پہلا ناول لکھاری تسلیم کيتا اے۔ کیونکہ اوہناں دے ناول، ناول نگاری دے فنی تے تکنیکی لوازمات اُتے پورے اُتردے نيں۔ اردو دا پہلا ناول مراۃ العروس (1869ء) اے جیہڑا ڈپٹی نذیر احمد نے لکھیا۔ اس توں بعد بنات النعش، توبتہ النصوح، فسانہ مبتلا، ابن الوقت، رویائے صادقہ، ایامیٰ لکھے۔ نذیر احمد نے ایہ ناول انگریزی ادب توں متاثر ہو کے لکھے۔ لیکن ا ن دا اک خاص مقصد وی سی۔ خصوصن جدوں 1857ء دی جنگ آزادی توں بعد مسلمان اپنا قومی وجود برقرار رکھݨ دی کوشش وچ مصروف سی۔ نذیر احمد نے اپنے قصیاں دے ذریعے توں جمہور دی معاشرتی اصلاحی تے نويں نسلاں، خصوصن طبقہ نسوا ں دی تعلیم و تربیت دا بیڑا اٹھایا۔ اُنھاں دے ناولاں دا مقصد مسلمانان ہند دی اصلاح تے اوہناں نوں صحیح رستے اُتے تورنا سی۔ اوہناں نے اصلاح دے نال نال اردو ادب نوں اپݨے ناولاں دے ذریعے بہترین کرداراں نال نوازیا۔ اوہناں دے کول دہلی دی ٹکسالی زبان دی فراوانی اے۔ لیکن اوہناں اُتے اک اعتراض ایہ اے کہ اوہ اپݨے ناولاں وچ ناصح بݨ جاندے نيں تے لمبیاں لمبیاں تقریراں کردے نيں۔ لیکن اوہناں دے سامّݨے اک مقصد اے تے اوہ مقصد فَن توں زیادہ اوہناں دے کول اہم اے۔
اردو زبان وچ سبھ توں پہلاں جس شخصیت نے باقاعدہ طور تے ناول لِکھݨ دا اغاز کیتا سی اوہدا ناں ڈپٹی نذیر احمد دہلوی اے۔ ناقدین دی اکثریت نے ڈپٹی نذیر احمد نوں اردو زبان دا پہلا ناول لکھاری تسلیم کیتا اے۔ کیونکہ اوہناں دے ناول، ناول نگاری دے فنی تے تکنیکی لوازمات اُپر پورے اتردے نیں۔ اردو دا پہلا ناول مرات العروس (1869) اے۔ جیہڑا نذیر احمد نے لکھیا۔ اس توں بعد بنات النعش، توبۃ النصوح، فسانہ مبتلا، ابن الوقت، رویائے صادقہ تے ایامی لِکھے۔ نذیر احمد نے ایہ ناول انگریزی ادب توں متاثر ہوکے لِکھے۔ لیکن اوہناں دا اک خاص مقصد وی سی۔ خصُوصن جد 1857 دی جنگ آزادی توں بعد مسلمان اپݨا قومی وجود برقرار رکھݨ دی کوشش وچ مصروف سی۔ نذیر احمد نے اپݨے قِصّیاں دے ذریعے جمہُور دی معاشرتی، اصلاحی تے نویاں نسلاں، خصُوصن عورتاں دی تعلیم و تربیت دا بیڑا چکیا۔ اوہناں دے ناولاں دا مقصد مسلمانان برصغیر نوں اصلاح تے صحیح راستے تے پاؤݨا سی۔
اصلاح دے نال نال اوہناں نے اردو ادب نوں اپنے ناولاں دے ذریعے بہترین کرداراں نال نوازیا۔ اوہناں دے ناولاں وچ دہلی دی ٹکسالی زبان دی فراوانی اے۔
مرات العروس دا تنقیدی جائزا
سودھومراۃ العروس اردو زبان دا پہلا ناول اے۔ جیہنوں مولوی نذیر احمد نے تخلیق کیتا۔ بھاویں مرات العروس وچ کُجھ نقص وی نیں لیکن چونکہ اس توں پہلاں اردو وچ کوئی ناول نئیں ٘لکھیا گیا سی جیہڑا نذیر احمد لئی اک نمونہ ہُندا۔ فیر وی ناقدین نے ایہنوں اک کامیاب ناول قرار دتا۔
کردار نگاری
سودھومولوی نذیر احمد دے اس ناول دی امتیازی خصوصیت کردار نگاری اے۔ اوداں تاں مرات العروس وچ بہت سارے نمایاں کردار نیں لیکن چند اک اہم کرداراں دے ناں ایہ نیں: دور اندیش خان، اکبری، اصغری، خیر اندیش خان، اکبری تے اصغری دی سس، ماما عظمت، محمد عاقل، محمد کامل، محمد فاضل، سیٹھ ہزاری مل، تماشا خانم، حسن آراء، جمال آراء، شاہ زمانی بیگم، سلطانی بیگم، سفہن، جیمس صاحب، کٹنی، لیکن ایتھے چند اک کردار زیادہ جاندار نیں۔ جیہناں دے دوالے کہاݨی گھمدی اے۔ ایہناں دا ذکر تفصیل نال کیتا جان٘دا اے۔
اکبری دا کردار
سودھواس کہاݨی وچ سارا حُسن اکبری دے کردار نال پیدا ہویا اے۔ اکبری دی بدمزاجی، پھوہڑ پن، بد سلیقگی، الھڑ پن تے اوہدی بے عقلی دیاں حرکتاں وچ اک بھولے پن دی وجہ نال اس کہاݨی وچ خوبصورتی پیدا ہوگئی اے۔ اکبری بے پرواہ کُڑی اے تے ویاہ کرن توں بعد وی اس وچ کوئی تبدیلی پیدا نئیں ہوئی۔ اوہی نیاݨیاں آلِیاں حرکتاں تے نیانیاں آلے کھیڈ۔ لیکن اُس دی اس بد مزاجی تے لاڈلے پن وچ اوہدی تربیت دا بڑا ہتھ اے۔ ایہی بدمزاجی اوہدے لئی اگے چل کے بہت سارے مسائل دا سبب بݨدی اے۔ اکبری اپنے بدمزاجی دی وجہ توں سسرال آلیاں نال لڑدی اے تے اپنے شوہر نوں الگ رہن دا کہندی اے۔ لیکن الگ گھر وچ اوہدی بے وقوفی ہور وی ظاہر ہو جاندی اے تے ایتھے اک ٹَھگ عورت اوہدے سارے زیور لَے جان٘دی اے۔ لیکن آخر وچ اسیں دیکھدے آں کہ اکبری جیہڑی کِسے دی نئیں سُݨدی سی واقعات تے حالات دے تھپیڑیاں نے اوہنوں کس طرحاں اک سُگھڑ گھریلو عورت بݨا دتا تے فیر اپݨی چھوٹی بھیݨ اصغری دے ساتھ ہنسی خُشی رہݨ لگ گئی۔
اصغری دا کردار
سودھوڈپٹی نذیر احمد دے اس ناول وچ پسندیدہ کردار اصغری دا اے تے ایہی اوہ کردار اے جیہدے ذریعے نذیر احمد اپنا مقصد بیان کر دے نیں۔ اصغری دا کردار اکبری توں اُلٹ اے۔ جتھے اکبری اس ناول وچ بدمزاج، بد سلیقہ، بدخو تے احمق کُڑی اے اوتھے ای اصغری سلیقہ مند، ہنر مند، عقل مند، نرم مزاج، شائستہ زبان تے حوصلہ مند کُڑی اے۔ جیہدی سَبھ توں بڑی وجہ اصغری دی تربیت اے۔ اک ہی گھر وچ رہݨ دے باوجود اصغری دی تربیت اپݨی بڑی بھیݨ دے مقابلے وچ بہترین انداز وچ ہوئی اے۔
مولوی نذیر احمد نے اصغری دے کردارنوں اپݨے قلم دے زور نال لکھیا تے جیہڑا کچھ مولوی نذیر احمد چاؤہندے سی۔ اوہ عورتاں دی اصلاح دی غرض نال اوہناں نے اس کردار توں لیا۔
بیاہ توں بعد سسرال نے اکبری نوں مزاج دار بہو دا ناں دتا تے اصغری نوں اوہدی ہُنرمندی، سلیقہ مندی تے رکھ رکھائو دی وجہ توں تمیزدار بہو دا ناں دتا۔ اصغری اپݨے ماں پیو دے گھر وچ ہوشیار، ہُنرمند تے رکھ رکھائو آلی سی۔ اوہنے اپݨے سسرال وچ وی اوہی رنگ برقرار رکھیا۔
اوہ اپݨے سسرال نوں اپݨی عقل مندی نال قرض داراں توں آزاد کرا لیندی اے تے ماماعظمت ورگی نمک حرام دا چہرہ سَبھ گھر آلیاں اُپر واضح کرکے اوہنوں اپنے سسرال وِچوں کڈھا دیندی اے۔
نذیر احمد دا ایہ کردار اپنیاں خوبیاں دی بناء تے لاجواب اے۔
لیکن کردار دی تعریف وچ بیگم شائستا اکرام اللہ لکھدیاں نیں۔
” اصغری دا کردار ، سولہ آنے مثالی اے۔ ایہدے وچ دنیا دی ہر اک خوبی تے صفت پائی جاندتی اے۔ پڑھݨا لکھݨا، ہُنر، سلیقہ، گھر دا انتظام، غرض کہ ہر چیز وچ اوہنوں یدِ طولا حاصل اے تے میکے، سسرال دوویں جگہ اوہدی قدر و منزلت ہُن٘دی اے۔
ماما عظمت
سودھومولوی نذیر احمد دے ناول چ ماما عظمت دا کردار اک نوکرانی دا اے۔ ایہ مولوی صاحب دے دوسرے کرداراں دی طرحاں اک شہرہ آفاق کردار اے۔ کہاݨی وچ جد ماما عظمت دا کردار آہ نکلدا اے تاں کہاݨی چ دلچسپی پیدا ہو جاندی اے تے جد ماما عظمت اپنا رول ادا کرکے پسِ پردہ چلی جاندی اے تاں کہاݨی دا مزہ پھِکا پے جاندا اے۔ جے سچ کہیا جاوے تاں ماما عظمت نوں گھر چوں باہر کڈھن توں بعد کہاݨی ختم ہو جانی چاہیدی سی۔ کیوں کہ کہاݨی چ ماما عظمت دیاں چغل خوریاں، چوریاں تے لُٹ مار ساری فضا نوں خوبصورت بناوندی اے۔ پڑھن آلا اس تجسّس چ ہوندا اے کہ کد اصغری ماما عظمت دیاں چغل خوریاں، چوریاں تے لُٹ مار دا بھید افشاں کرے گی تے جد مناسب موقعے اُتے اصغری ماما عظمت دیاں ساری کرتوتاں توں پردہ چکدی اے تے ماما عظمت نوں نوکری چوں فارغ کر دتا جاندا اے تاں پڑھن آلے دا تجسّس ختم ہو جاندا اے۔ مولوی نذیر احمد اس کردار دے بارے وچ لکھدے نیں، 'ماما عظمت دی حقیقت اس طرحاں اے کہ ایہ عورت 25آں ورھیاں توں اس گھر وچ سی۔ آئے دن اوہدے اُتے شبہ ہُندا رہندا سی پر ہیگی چالاک سی۔ گرِفت وچ نئیں آؤندی سی۔ کئی دفعہ کڈھی گئی۔ لیکن فیر بلا لئی جاندی سی۔ اِنج چوری تے سرزوی ماما عظمت دی تقدیر چ لکھی سی۔ جتا کے لیندی تے دس کے چراوندی، دکھا کے کڈھدی تے لکھا کے مکردی سی'۔
دور اندیش خاں دا کردار
سودھودور اندیش خاں دا کردار اس ناول دا ضمنی کردار اے۔ دور اندیش خاں اکبری تے اصغری دے والد نیں۔ اوہ لہندا پنجاب دے پہاڑی ضلعیاں چ انگریز حکومت ولوں تحصیلدار اے۔ اس ناول چ اوہناں دا کردار صرف شروع تے آخر دے حِصے وچ خطوط دے ذریعے آؤندا اے۔ جیہڑے اوہ اصغری دے ویاہ توں بعد لکھدے نیں تے اصغری نوں نصیحتاں کر دے نیں۔ اوہناں دا آخری خط جیہڑا ناول دے آخر وچ اوہ اصغری نوں اوہدی اولاد دی وفات اُتے تسلّیاں دیندے نیں۔
محمد عاقل دا کردار
سودھومحمد عاقل وی اک ضِمنی کردار اے جیہڑا اکبری دا شوہر اے۔ اوہ عام شوہراں دی طرحاں نہیں جیہدے چ غصہ ہووے نالے اپنی بیوی نوں دبا کے رکھے۔ چونکہ اوہ آپ اک شریف آدمی اے اس واسطے اوہ اپݨی بیوی اکبری نوں کچھ نئیں کہندا کہ ایہدے نال اوہدی وی بدنامی ہووے گی۔ اوہ اوہی کردا اے جس طرحاں اوہدی بیوی اکبری چاؤہندی اے۔ اوہ حالات توں مجبور ہُندا اے تے اپݨے ماں باپ توں الگ اپݨی بیوی نال رہݨ لگ جان٘دا اے۔
محمد کامل دا کردار
سودھومحمد کامل دا کردار اک غیر اہم یعݨی ضمنی کردار ے۔ اوہ وی اپݨی بیوی اصغری دے رحم و کرم تے چلدا اے اگرچہ اوہ اک اعلا تعلیم یافتہ مرد اے۔ اوہدی اپنی بیوی دی تاکید تے پہلے کچہری وچ دس روپے ماہانہ نوکری شروع کر دیندا اے فیر سیالکوٹ وچ سررشتہ دار (مجسٹریٹ) پنجاہ روپے ماہانہ دی نوکری مل جان٘دی اے۔
محمودہ
سودھومحمودہ اصغری دی نݨد اے جیہڑی اک سادہ تے معصوم کُڑی اے۔ اوہدی تربیت وچ اصغری دا بہت وڈا ہتھ اے۔ اس لئی اوہ وی اصغری ورگی سلیقہ مند تے ہُنر مند اے۔ اوہدی اس تربیت دی بدولت اوہدا ویاہ اک وڈّے گھر وچ ہو جان٘دا اے تے فیر اوہ وی اپݨی ازدواجی زِندگی وچ خُش و خرم رہندی اے۔
اصغری دی سس دا کردار
سودھوایہ کردار اگرچہ اک ضمنی کردار اے پر اپݨے دور دا اک مکمّل نمائندہ کردار اے۔ ایہ اپݨے زمانے دی شریف مسلمان عورتاں دی نمائندہ اے۔ ایہ اک سِدھی سادی عورت اے جیہدے وچ نہ اکبری ونگوں پھوہڑ پن تے بد مزاجی اے تے نہ ای اصغری ونگوں ہُنرمندی تے سلیقہ مندی اے۔
اس توں علاوہ باقی جِنّے وی کردار رہ جاندے نیں اوہ اگرچہ کہاݨی دا اک حصہ نیں پر غیر اہم تے ضمنی کردار نیں۔ ڈپٹی نذیر احمد دی ناول نگاری وچ کجھ خامیاں ضرور نیں لیکن جِتھے تک فنِ کردار نگاری دا تعلّق اے اوہ اس میدان چ مکمل طور تے کامیاب رہے نیں۔ اوہناں نے اپݨے ناولاں دے ذِریعے اردو ادب نوں بہت خوبصورت تے اہم کردار دِتے نیں۔
مکالمہ نگاری
سودھومرات العروس وچ عورتاں دی زبان نوں امتیازی حیثیت حاصل اے۔ عورتوں دی زبان دیاں بعض اپݨیاں مخصُوص اصطلاحاں ہُن٘دیاں نیں۔ بول چال وچ محاوریاں، مثالاں تے کتاباں دا استعمال ودھ ہُن٘دا اے۔ اوہناں دے لب و لہجے وچ طنز نمایاں ہُن٘دی اے۔ عورتاں دا مکالمہ لکھݨ لئی زبان نوں خاص اسلُوب ہم آہنگ کرن دے نال نال اوہناں دی ذہنیت تے نفسیات نال شناسا ہوݨا وی ضروری اے۔ مولوی نذیر احمد نے اس ناول وچ عورتاں دی ذہنی کیفیات، توہمات تے رجحانات دی ترجمانی ایہجیہے فطری انداز وچ کیتی اے کہ مکالمہ پڑھدے ویلے کرداراں دیاں اوازاں ساڈے کنّاں وچ گونجدیاں نیں تے اوہناں دے لب و لہجے دے اتار چڑھاء نوں اسیں محسوس کردے آں۔
تجسّس تے جُستجُو
سودھوکہاݨی وچ تجسّس تے جستجو دا کسے حد تک فقدان اے ایہدی اصل وجہ اک مکمل تے مربوط پلاٹ دا نہ ہوݨا اے۔ کئی جگہاں تے پڑھن آلے دے تجسّس چ اضافہ ہوندا اے۔ ایہناں چ اک واقعہ تاں ماما عظمت دا اے۔ پڑھݨ آلا اُس ویلے تک اس سوچ چ لگیا رہندا اے کہ آخر اوہدی چوری چکاری دا بھیت کُھلے گا تے جے کُھلیا تاں اُس توں بعد کیہ ہووے گا۔ اس توں بعد کہاݨی بہت ہی زیادہ پِھکی پَے جاندی اے۔ اک ہور جگہ جد بی حجن اصغری نوں بے وقوف بݨاؤندی اے تاں اُس ویلے وی پڑھݨ آلے دے ذہن وچ ایہ گَل ضرور آؤندی اے کہ کیہ اوہ اِس طرحاں کرن وچ کامیاب ہو جاوے گی۔
پلاٹ
سودھوپلاٹ توں مراد کہاݨی چ مختلف واقعات، جیہناں دا آپس وچ منطقی ربط ہُندا اے تے جیہدے نال کہاݨی دے تاݨے باݨݨے بُݨے جان٘دے نیں۔ ہُݨ اسیں پلاٹ دی رَوشنی وچ ناول مرات العروس دا جائزہ لیندے آں۔ جے سچی گَل کہی جاوے تاں مولوی نذیر احمد دے اس ناول وچ سِرے توں پلاٹ اے ہی نہیں۔ کیوں کہ پلاٹ کہاݨی نوں تجسّس آمیز تے پیچیدہ بݨاؤندا اے پر مرات العروس دی کہاݨی بِلکل سِدھی سادی اے۔ ایہہ اک اصلاحی قصہ اے جیہدا مقصد عورتاں چ پڑھݨ لکھݨ دا شوق، ہُنر تے سلیقہ پیدا کرنا اے۔ ایہ قصہ سادہ الفاظ وچ بیان کیتا گیا اے تے ایہنوں پڑھ کے سانوں اس معاشرے دے مسلمان گھراں تے دلی دے حالات دا پتا چلدا اے۔ ایہدے علاوہ لوکاں دے رہن سہن، عبادات تے رسم و رواج وغیرا دا حال معلوم ہو سکدا اے۔
اسلُوب
سودھوجِتھے تک اس ناول دے اسلوبِ بیان تے ایہدی زبان دا تعلق اے تاں اس لحاظ نال ڈپٹی نذیر احمد دا ناول اک اعلا درجے دا ناول اے۔ ناقدین نے ایہدی زبان و بیان تے اسلوب نوں سراہیا اے تے ایہدی تعریف کیتی اے۔ مولوی نذیر احمد نوں اس سلسلے چ اوہناں دے کمال فن دی داد دینی پیندی اے کہ اوہناں نے ناول نوں بہت ہی سادہ ، سلیس، روزمرہ تے بامحاورہ زبان وچ لکھیا اے۔ اس ناول دی زبان دلی دی عام بول چال دی زبان اے۔ مولوی نذیر احمد نوں اردو تے کافی عبور حاصل سی تے اوہناں نے اس خوبصورتی نال اس ناول نوں لکھیا کہ اس دی زبان چ لطافت تے مٹھاس نظر آؤندی اے۔ تقریبن 150 ورھے لنگھݨ مگروں وی ایہدی زبان اس طرحاں دی لگدی اے گویا اج دی زبان ہووے۔
فکری جائزہ
سودھونذیر احمد دے رجحانات تے تصورات اوہی نیں جیہڑے سرسید دے رفقاء دے مخصوص افکار سمجھے جاندے نیں۔ ڈپٹی نذیر احمد دی ناول نگاری دا محرک قومی اصلاح دا جذبہ سی۔ اوہناں دا کارنامہ ایہہ اے کہ اوہناں نے مجلسی زندگی دا اک مثالی تے معقول نمونہ قوم دے سامنے پیش کیتا۔ نذیر احمد دی خاص خدمت ایہ اے کہ اوہناں نے اپنی مثالی تے معقول صلاحیتاں نوں گھراں دی آبادی چ خوشحالی تے مسرت پیدا کرن واسطے استعمال کیتا۔ ایہ اس معنی وچ بہت بڑا کارنامہ اے کہ گھریلو مسرت قومی ترقی چ بہت بڑی حد تک ممدو معاون ہو سکدی اے۔ اس غرض نال اوہناں نے عورتاں نوں منزل زندگی دا سنگِ بنیاد قرار دتا اے کیوں کہ اصغری ورگیاں چنگیاں عورتاں ای کارکن مرداں نوں کار ہائے نمایاں انجام دین دے قابل بنا سکدیاں نیں۔ تے اکبری ورگیاں عورتاں مردوں واسطے ذہنی تکلیف تے پریشانی دا باعث بݨ جاندیاں نیں۔ اوتھے دے مرد زندگی چ کوئی ترقی نئیں کر سکدے کیوںکہ اوہناں دا سارا ویلا اپنیاں عورتاں دے مسائل حل کرن وچ لنگھ جاندا اے۔
ڈپٹی نذیر احمد جاندے سی کہ عورتاں دی بے وُقعتی دا سبَب جہالت توں سوا ہور کچھ نئیں۔ معاشرتی زندگی وچ تعلیم تے جہالت، ہُنر مندی تے بے ہُنری دے فرق دکھاؤݨ دی غرض نال نذیر احمد نے اکبری تے اصغری دیاں زندگیاں دے دو مثالی نمونے پیش کیتے۔
تعلیم دے بارے وچ نذیر احمد دا نقطہ نظر ایہ اے کہ اینی تعلیم ہر عورت واسطے لازمی اے جیہدے نال اوہ اپنے فرائضِ خانہ داری نوں سرانجام دیݨ دے لائق بن سکے۔ اس تعلیم چ سینا پرونا، کھانا پکانا، پڑھݨا لِکھݨا، حساب کتاب وغیرہ بنیادی اہمیت دیاں چیزاں نیں۔ لیکن نذیر احمد دے نزدیک عورت دا دائرہ عمل صرف خانہ داری دے معمولی انتظامات تک محدود نہیں اوہنوں اپݨے شوہر دی مونس و غم گسار تے زِندگی دے چھوٹے وڈّے معاملات وچ اوہدی بہترین مشیر و معاون ہوݨا چاہیدا اے۔ ایہ نمونہ اوہ اپݨے ناول وچ اصغری دے کردار وچ پیش کردے نیں۔ اصغری تعلیم خانہ داری اُپر عبور رکھݨ دے نال نال اپݨے شوہر نوں زیادہ توں زیادہ تعلیم حاصل کرن دی تلقین کردی اے تے اوہنوں نوکری دا مشورہ وی دیندی اے۔ اصغری اپنے شوہر نوں سیالکوٹ جاݨ تے راضی کردی اے۔ اوہدا پھل محمد کامل نوں ایہہ ملدا اے کہ اوتھے جاندے ای اوہدا افسر جیمس صاحب اوہدی تنخواہ دس روپے ماہوار توں ودھا کے پنجاہ روپے کر دیندا اے۔ فیر اپنے سوہرے نوں نوکری چھڈّݨ تے گھر بیٹھن دا مشورہ وی دیندی اے تے اوہدی تھاں اپنے بہنوئی محمد عاقل نوں نوکری تے لگن دا کہندی اے۔
نذیر احمد نے مرات العروس چ اکبری وَرگی ان پڑھ عورت دا ذکر کر کے ایہ ظاہر کیتا اے کہ اک ان پڑھ تے غیر تہذیب یافتہ عورت اپنے گھر تے سَسّ سوہرے واسطے کیہ کیہ مشکلات پیدا کر دی اے۔ اوہ ہر ویلے اپݨی سَسّ نال لڑن اُتے تُلی ہوئی ہُندی اے۔ گھر دے کِسے کَم وچ نظم و ضبط لیاؤݨ دی بجائے بگاڑ پَیدا کردی اے۔ نذیر احمد دا مرکزی خیال ایہ اے کہ جے عورت اَن پَڑھ تے غیر تعلیم یافتہ ہووے تاں جھگڑے تے مُشکلات ضرور پَیدا ہوݨ گے۔ کیوں کہ تعلیم ایہو جیہی چیز اے جیہڑی انسان وچ شعور تے اخلاق پیدا کردی اے۔ تعلیم ای انسان نوں جیݨ دا ڈھنگ سکھاؤندی اے۔ تعلیم ای نظم و ضبط تے قاعدگی پیدا کردی اے۔ تعلیم ای انسان وچ حوصلہ تے جُرّت پَیدا کردی اے۔
جے مرات العروس نوں غور نال دیکھیا جاوے تاں ایہدے وچ مافوق الفطرت تے داستانی واقعات دی بجائے ساڈے اپݨے حقیقی معاشرے دی تصوِیر نظر آؤندی اے۔ ایہدے وچ جِتھے تعلیمِ نسواں تے گھریلو زِندگی دا ذکر اے اوتھے معاشرے دی دوسریاں خرابیاں نوں وی بے نقاب کیتا گیا اے تے اصلاح احوال دیاں تدبیراں وی بیان کیتیاں نیں۔ ایہدے وچ ہی اک اعلا ناول لکھاری دی کامیابی دا راز مضمر ہُندا اے۔ ڈپٹی نذیر احمد دی ناول نگاری دے بارے وچ ڈاکٹر تاثیر لکھدے نیں۔ ” اردو ادب وچ مولوی نذیر احمد دا نام اوہناں دے ناولاں نال زندہ رہوے گا تے نقاد تعجّب کریا کرن گے کہ کس طرحاں عربی تے فارسی زباناں دا اک عالم مولوی قِسم دا آدمی وی اس طرحاں دے ناول لکھ گیا جیہڑے گفتگو، کردار سماج دی حالت بیان کرن وچ اس قدر کامیاب نیں، خَورے اوہناں توں بہتر کوئی ناول نگار نئیں۔“
مرات العروس اُتے ٹی وی ڈرامے
سودھوناول مرات العروس اُتے پاکستان ٹیلی ویژن ولّوں اک ڈراما بݨایا گیا سی۔ ایہدے وچ اصغری دا کردار عارفہ صدیقی نے ادا کیتا۔ 2011 وچ ایس ناول تے اک کامیڈی ڈراما اکبری اصغری دے نام نال بݨایا گیا۔ ایہ ڈراما ہم ٹی وی توں آن ایئر ہویا۔ 2013 وچ ایس ناول اُتے مبنی ڈراما مرات العروس بݨایا گیا۔ جیہڑا جیو ٹی وی توں آن ایئر ہویا۔