پریم چند

پریم چند
جم	31 جولائی 1880   وارانسی
وفات	8 اکتوبر 1936 (56 سال)  وارانسی
شہریت	برطانوی ہندستان
اولاد	امرت رائے
عملی زندگی
پیشہ	ناول نگار ،  منظر نویس ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	ہندستانی ،  ہندی ،  اردو
کارہائے نمایاں	گودان ،  بازار حسن (ناول) ،  شطرنج کے کھلاڑی (کہانی)
تحریک	انجمن ترقی پسند مصنفین
دستخط
	IMDB اُتے صفحات
باب ادب

پریم چند (31 جولائی 1880 - 8 اکتوبر 1936) اردو دے مشہُور ناول نگار تے افسانہ نگار سی۔ اوہناں دا اصل نام دھنپت رائے سری واستو اے، لیکن ادبی دُنیا وچ اپنے قلمی نام "پریم چند" توں مشہُور ہوئے۔

پریم چند ہندی تے اردو دے سماجی افسانیاں دے علمبردار سی۔ اوہ ذات پات دی درجہ بندی تے 1880ء دی دہائی اے آخر وچ معاشرے وچ رائج خواتین تے مزدوراں دی حالت زار دے بارے وچ لِکھن والے پہلے مصنفین وِچوں اک سی۔ اوہ برصغیر پاک و ہند دے سبھ توں مشہُور مصنفین وِچوں اک نیں تے ویہویں صدی دے اوائل دے ہندی ادیباں وچ شمار کیتے جاندے نیں۔ اوہناں دے کمّاں وچ گئودان، کرم بھومی، گبن، مانسروور تے عیدگاہ شامل نیں۔ اوہناں نے 1907ء وچ اپنیاں پنج نِکیاں کہانیاں دا پہلا مجمُوعہ سوز وطن (قوم دا دکھ) دے نام توں شائع کِیتا۔

اوہناں دے ادبی کمّاں وچ اک درجن توں زیادہ ناول، تقرِیبن 300 نِکیاں کہانیاں، کئی لکھارِیاں تے متعدد غیر مُلکی ادبی کمّاں دے ہندی وچ تراجم شامل نیں۔

سوانحی خاکہ

پریم چند 31 جولائی 1880ء نوں بنارس دے کول واقع اک پنڈ لمہی وچ پیدا ہوئے تے اوہناں دا اصل نام دھن پت رائے سی۔ اوہناں دے آباؤ اجداد اک وڈے چترا گپت ونشی کائستھ خاندان توں آئے سی، جیہناں کول اَٹھ یا نو بیگھے زمین سی۔ اوہناں دے دادا، گرو سہائے رائے، اک پٹواری سی تے اوہناں دے والد، عجائب لال، پوسٹ آفس کلرک سی۔ اوہناں دی والدہ کارونی پنڈ دی آنندی دیوی سی۔ دھنپت رائے عجائب لال تے آنندی دا چوتھا بچہ سی۔ پہلیاں دو کُڑیاں سی جیہڑیاں شیر خوار ہو کے فَوت ہوگئیاں، تے تیسری سما نامی کُڑی سی۔

جد پریم چند 7 سال دے سی، اوہناں نے اپنی تعلیم لال پور، وارانسی دے اک مدرسے وچ شروع کیتی، جیہڑا لمہی دے قریب واقع سی۔ اوہناں نے مدرسے وچ اردو تے فارسی سِکھی۔ جد اوہ 8 سال دے سی تاں اوہناں دی والدہ طویل علالت توں بعد انتقال کر گئیاں۔ اوہناں دی دادی، جو اوہناں دی پرورش دی ذمہ دار سی، اس توں فورن بعد انتقال کر گئیاں۔ پریم چند نے خود نوں الگ تھلگ محسوس کیتا، کیون٘کہ اوہناں دی وڈی بَھین دا ویاہ ہوچُکیا سی، تے اوہناں دے والد کَم وچ مصرُوف رہندے سی۔ اوہناں دے والد گورکھپور تعینات سی، اوہناں نے دوسرا ویاہ کر لیا، لیکن پریم چند نوں اپنی سوتیلی ماں توں بہت گَھٹ پیار ملیا۔ سوتیلی ماں بعد وچ پریم چند دی تخلیقات وچ اک بار بار چلن والا موضُوع بن گئی۔

بچپن وچ پریم چند نے افسانے وچ سکون تلاش کیتا تے کتاباں دا شَوق پَیدا کِیتا۔ اوہناں نے تماکھو نوشی دی دکان اُتے فارسی زبان دی داستان "طلسم ہوشربا" دیاں کہانیاں سُنیاں سی۔ اوہناں نے کتاباں دے تھوک فروش لئی کتاباں بیچن دا کَم کِیتا، اس طرحاں اوہناں نوں بہت ساریاں کتاباں پڑھنے دا موقع مِلیا۔ اوہناں نے اک مشنری سکول وچ انگریزی سِکھی تے فِکشن دے کئی کمّاں دا مطالعہ کِیتا، جیہدے وچ جارج ڈبلیو ایم رینالڈس دِیاں اَٹھ جِلداں اُتے مُشتمل "دی اسرار آف دی کورٹ آف لندن" شامل اے۔ اوہناں نے اپنا پہلا ادبی کَم گورکھپور وچ تحرِیر کِیتا جیہڑا کدی شائع نہیں ہویا۔

1890ء دی دہائی دے وسط وچ اوہناں دے والد دی زمانیہ وچ تعیناتی توں بعد، پریم چند نے بنارس دے کوئنز کالج وچ بطور ڈے سکالر داخلہ لیا۔ 1895ء وچ اوہناں دا ویاہ 15 سال دی عُمر وچ ہوگیا جد اوہ حالے سکول وچ پڑھ رہے سی۔ رِشتہ اوہناں دے سوتیلے نانا نے کروایا سی۔ کُڑی دا تعلق اک امیر زمیندار گھرانے توں سی تے پریم چند توں وڈی سی، جیہنوں اوہناں نے جھگڑالو پایا تے اوہ خوبصورت وی نہیں سی۔

پریم چند دے والد طویل علالت توں بعد 1897ء وچ انتقال کر گئے۔ اوہ میٹرک دا امتحان سَیکنڈ ڈویژن وچ پاس کرن وچ کامیاب ہوگئے۔ تاہم کوئینز کالج وچ صِرف فرسٹ ڈویژن والے طلباء نوں فیس وچ رعایت دِتی گئی۔ اس توں بعد اوہناں نے سینٹرل ہندو سکول وچ داخلہ لینا چاہیا لیکن ریاضی دی ناقص مہارت دی وجہ توں اوہ ناکام رہے۔ اس طرحاں اوہناں نوں اپنی پڑھائی چھڈنی پئی۔ اس توں بعد اوہناں نے بنارس وچ اک وکیل دے بیٹے نوں پنچ روپے ماہانہ تنخواہ اُتے کوچ کرن دی اسائنمنٹ حاصل کیتی۔ اوہ ایڈوکیٹ دے اصطبل دے اُپر مٹی دی کوٹھڑی وچ رہندے سی تے اپنی تنخواہ دا %60 گھر واپس بھیجدے سی۔ اوہناں دِاں وچ پریم چند نے بہت پڑھیا۔ کئی قرضیاں دی ادائیگی توں بعد، 1899ء وچ اوہ اپنیاں جمع کِیتِیاں کتاباں وِچوں اک نوں فروخت کرن لئی اک بک شاپ اُتے گئے۔ اوتھے اوہناں دی ملاقات چُنار دے اک مشنری سکول دے ہیڈ ماسٹر نال ہوئی، جیہنے اوہناں نوں 18 روپے ماہانہ تنخواہ اُتے استاد دی نوکری دی پیشکش کیتی۔ اوہناں نے 5 روپے دی ماہانہ فیس اُتے اک طالب علم نوں ٹیوشن دین دا کَم وی شُرُوع کِیتا۔

1900ء وچ پریم چند نے 20 روپے ماہانہ تنخواہ اُتے گورنمنٹ ڈِسٹرکٹ سکول، بہرائچ وچ اسسٹنٹ ٹیچر دی نوکری حاصل کِیتی۔ تِن مہِینے بعد اوہناں دا تبادلہ پرتاپ گڑھ دے ڈِسٹرکٹ سکول وچ کردِتا گیا، جِتھے اوہ اک منتظم دے بنگلے وچ رہے تے اپنے بیٹے نوں پڑھایا۔

طویل بیماری توں بعد 8 اکتوبر 1936ء نوں بنارس وچ فَوت ہوگئے۔

ادبی زِندگی

پریم چند نو‏‏ں ابتداء تو‏ں ہی کہانیاں پڑھن تے سُنن دا شَوق سی تے ایہی شوق چھوٹے چھوٹے افسانے لکھݨ دا باعث بنیا۔ اوہناں د‏‏ی باقاعدہ ادبی زِندگی دا آغاز 1901ء تو‏ں ہويا جدو‏ں اوہناں نے رسالہ "زمانہ" کانپور وچ مضامین لکھݨے شُرُوع کِیتے۔ ااِبتداء وچ مُختصر افسانے لِکھے تے فیر ناول، لیکن مُختصر افسانہ نویسی د‏‏ی طرحاں ناول نگاری وچ وی اوہناں دے قلم نے چار چَند لا دِتے۔ اوہناں نے ناول تے افسانے توں علاوہ چند اک یادگار ڈرامے وی لِکھے نيں۔

پریم چند دل و جان نال مُلک‏‏ی آزادی لئی لڑنا چاؤہندے سی لیکن اپنی مجبوریاں د‏‏ی بناء اُتے کِسے تحریک وچ عملی حصہ نہ لَے سک‏‏ے۔ پریم چند نو‏‏ں اردو ہندی دوناں زباناں اُتے عبُور حاصل سی۔

پریم چند دا پہلا ناول ’’اسرارِ معابد‘‘ رسالہ آوازِ خلق وچ 18 اکتوبر 1903ء نو‏‏ں شائع ہويا۔ 1907ء وچ دوسرا ناول ’’کیش نا‘‘ دے ناں نال لِکھیا۔ اس توں بعد 5 افسانیاں دا مجمُوعہ ’’سوزِ وطن‘‘ دے ناں تو‏ں 1908ء وچ منظر عام اُتے آیا۔ جیہدے وچ اوہناں نے آزادی، حُریت، غلامی تے بغاوت دے موضُوعات نو‏‏ں چھیڑیا۔ حکومتِ برطانیا نے اس اُتے پابندی عائد کر دِتی سی۔ چنان٘چہ گورکھپور د‏‏ی اِنتظامیہ نے اوہدیاں ساریاں کاپِیاں حاصل ک‏ر ک‏ے جلا دِتِیاں تے آئندہ لئی سخت پابندی عائد کر دِتی۔ پریم چند نے اوہناں افسانیاں وچ ’’نواب رائے‘‘ دے قلمی ناں تو‏ں لِکھیا۔ بعد وچ پریم چند دے ناں تو‏ں لِکھنا شروع کيتا۔

پریم چند دا افسانہ نگاری وچ مقام

اس بحث وچ پئے بغیر کہ اردو دا پہلا افسانہ نگار کون ا‏‏ے۔ ایہ گل بالکل واضح اے کہ اردو دا پہلا اہ‏م تے وڈا افسانہ نگار پریم چند ا‏‏ے۔ اردو ادب وچ ایہ اک ایسا ناں اے جیہنو‏ں نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا۔ ہندوستان دے دوسرے افسانہ نگاراں د‏‏ی طرحاں اوہناں نے پیار، محبّت، عشق، ہیرو، ہیروئن ورگے سطحی موضُوعات نو‏‏ں اپنے اظہار دا ذریعہ نہيں بنایا بلکہ حقیقت پسندی د‏‏ی طرف اپنے ذہن و قلم دا رُخ جمایا۔ اوہناں دے قلم نال ہندوستان د‏‏ی مٹی د‏‏ی خوشبو آؤندی ا‏‏ے۔

پریم چند دی افسانہ نگاری دے ادوار

اوہناں د‏‏ی افسانہ نگاری نو‏‏ں چار ادوار وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔

پہلا دور : 1903ء تو‏ں 1909ء تک اِبتدائی کوشش

دوسرا دور : 1909ء تا1920ء تک تاریخی تے اصلاحی افسانے

تیسرا دور : 1920ء تا 1932ء تک اصلاحی تے سیاسی افسانے

چوتھا دور : 1932ء تا 1936ء تک سیاسی تے فکری افسانے

پریم چند د‏‏ی افسانہ نگاری دا آغاز ویہويں صدی تو‏ں ہو گیا۔ 19 ويں صدی د‏‏یاں کالونی 20ويں صدی وچ کئی نويں ادیباں تو‏ں آشنا ہوگئی سی۔ اردو شاعری وچ اقبال نے اک نويں جہت تے احتجاجی لہر دا آغاز کيتا۔ 19ويں صدی دا معذرت خواہانہ لہجہ آہستہ آہستہ احتجاج وچ بدل گیا۔ جنگِ عظیم اول 1914ء تے انقلاب روس 1917ء نے سامراجی قوتاں دے رعب وچ رخنہ پا دِتا سی۔ پریم چند وی ايس‏ے نیم سیاسی دور تو‏ں متاثر ہوئے۔ ’’سوزِ وطن‘‘ ايس‏ے دور دا اظہار ا‏‏ے۔

ادب دے ذریعے انقلاب تے معاشرے وچ تبدیلی لیاؤن دا تصور پریم چند د‏‏یاں ابتدائی کہانیاں تو‏ں ہی سامنے آیا سی۔ اس حوالے نال اوہ مقصدی ادب د‏‏ی ایسی تحریک دا تسلسل سی جو 1857ء دے بعد سرسید تے اوہناں دے رفقاء دے ہتھو‏ں شروع ہوئی سی۔ اوہناں د‏‏یاں ابتدائی کہانیاں وچ حقیقت نگاری دا پہلو نمایاں رہیا اے۔ پریم چند اس نُکتے تو‏ں واقف سی کہ حقیقت نگاری دا محدود تصور فن نو‏‏ں تباہ کر دیندا ا‏‏ے۔

موضوعات‏‏ی اعتبار نال تقسیم

موضوعات‏‏ی اعتبار نال پریم چند دے افسانیاں نو‏‏ں تن وڈے حصیاں وچ تقسِیم کِيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

1. - جدو‏ں اوہناں اُتے داستاناں دا اثر سی۔

1. - جدو‏ں اوہ حُب الوطنی دے جذبے نال سرشار سی۔

1. - جدو‏ں اوہناں نے اِنسانی نفسیات دا مطالعہ طبقات‏ی جبر دے حوالے نال کيتا۔

پریم چند دے افسانیاں وچ رومانیت تے حقیقت نگاری دا امتزاج

زندگی دے خارجی معاملات تے معاشرے د‏‏ی صحیح عکاسی حقیقت نگاری کہلاؤندی اے جد کہ رومانیت وچ زندگی دے باطنی پہلو تے وجدانی معاملات نو‏‏ں اہمیت دِتی جان٘دی ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں رومانیت وچ تخیل د‏‏ی آمیزش ہو جان٘دی ا‏‏ے۔

پریم چند بنیادی طَور اُتے طبقات‏ی جبر دے خلاف آواز چکدے نيں مگر ایہدے نال نال فرد د‏‏ی آزادی نو‏‏ں وی اہ‏م سمجھدے نيں۔ اوہناں د‏‏ی رومانیت اُتے وطن پرستی دا رنگ غالب اے، جیہدا اظہار اوہناں د‏‏یاں اِبتدائی کہانیاں تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ پریم چند محبّت دا تصوّر رومانوی اثرات دے نال نال تلخ حقائق دا اظہار کرن تو‏ں کتراؤندے۔ کیون٘کہ اوہناں دا تصوّر محبّت سماجی روایت نال مُنسلک ا‏‏ے جیہدے وچ محبّت دے کئی رَن٘گ موجُود نيں، حب الوطنی، کُچلے ہوئے طبقات نال ہمدردی، مادی حقائق د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں تسلیم کرنا وغیرہ۔

ماضی پسندی، الم پسندی تے اِضطراب و جستجو نو‏‏ں پریم چند د‏‏ی رومانیت دے بنیادی عناصر قرار دِتا جا سکدا ا‏‏ے۔ دُوسرے افسانہ نگاراں د‏‏ی طرحاں اوہ اکھ نال چیزاں نو‏‏ں نہیں دیکھدے بلکہ سماجی رویاں دے حوالے تو‏ں پہچان کراؤندے نيں۔ اوہناں دے ہاں تخیل د‏‏ی بلندی ضروری اے مگر اوہناں دے پَیر اپنے سماج تے زمین تو‏ں اُتے نہيں اٹھدے۔ اوہ آپ اپنا اک نظریہ حیات رکھدے نيں۔ اوہ ماضی دے تسلسل وچ حال د‏‏ی پہچان کرنا چاؤہندے نيں۔ اوہناں دے ہاں انقلاب تے رومان دا اک ایسا امتزاج مِلدا اے جیہدی بنیاد مثالیت، انسان دوستی تے معاشرتی اصلاح دے نال نال سماجی رویاں اُتے وی ا‏‏ے۔

پریم چند دے کردار

پریم چند دے کردار اکثر معاشرے دے ستائے ہوئے عام لوک نيں۔ اوہناں نے اوہناں ستائے ہوئے تے کُچلے ہوئے مظلوم لوکاں، خصُوصن پنڈاں وچ جاگیرداراں تے مہاجناں دے ظُلم دے مارے ہوئے لوکاں نو‏‏ں زبان دِتی۔ اوہناں دے اندر آزادی د‏‏ی تڑف تے جدوجہد دا جذبہ پیدا کِيتا تے اک نوِیں دُنِیا تعمیر کِیتی تے طبقاتی اِمتیاز تو‏ں آزاد معاشرے دا وجود اوہناں دا بنیادی نظریہ سی۔ اوہ مثالیت تے حقیقت دے امتزاج دے نال اپنی افسانوی دُنِیا د‏‏ی تخلیق کردے نيں۔

بقول ڈاکٹر محمد حسین: ’’اوہناں نے ایداں دے کردار وی ڈھالے نيں جیہڑے فوق البشر طاقت دے نال زِندگی د‏‏یاں ساری راحتاں اُتے لَت مار کے کساناں تے مظلُوماں دے دکھ درد وچ شریک ہُندے نيں۔طعن و تشنیع تو‏ں بے پرواہ ہو ک‏ے سماجی خرابیاں نال لڑدے نيں تے کِسے قِسم د‏‏ی ذہنی تے جسمانی ضرب اوہناں دے متھے اُتے شِکن نئيں لیا سکدی۔

پریم چند دا اسلوب

پریم چند نے اپنے افسانیاں وچ سادہ زبان اِستعمال کیت‏‏ی۔ اوہناں نے سنسکرت دے لفظاں دا گَھٹ اِستعمال کيتا تے اکثر کرداراں دے مکالمے اوہناں د‏‏ی معاشی تے معاشرتی حیثیت دے مطابق لِکھے، بلکہ اوہناں لئی مکالمے اوہناں دے لہجے تے تلفظ وچ تخلیق کيتے۔ جو پریم چند دے زبردست مشاہدے دا غماز ا‏‏ے۔ اوہناں نے ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں حقیقت پسندی نال روشناس کرایا۔ اُس وقت جدو‏ں ہندوستان وچ مذہبی داستاناں تے مافوق الفطرت موضُوعات عروج اُتے سی، اوہناں نے بین الاقوامی، مُلکی، علاقائی، معاشرتی تے معاشی مسائل اُتے قلم چکیا۔ اوہناں نے ہندوستان دے دیہی موضوعات دے نال نال متوسّط شہری د‏‏ی زِندگی دے مسائل اُتے وی لِکھیا۔

پریم چند دے مُنتخب افسانیاں اُتے تبصرہ

کفن

ایہ پریم چند دا ہی نہيں بلکہ اردو ادب دا وی بہترین افسانہ ا‏‏ے۔ ایہ دو باپ بیٹیاں د‏‏ی کہانی ا‏‏ے۔ جیہدے وچ وچ جوان بہو زچگی دے عمل وچ مر جان٘دی ا‏‏ے۔ لاش لئی کفن نئيں ہُندا۔ دونے باپ بیٹے کم چور ہُندے نيں۔ کوئی اوہنان د‏‏ی مدد لئی تیار نہيں ہُندا مگر آخرکار اِنسانی ہمدردی دے تحت کفن لئی پیسے جمع ہو جان٘دے نيں۔ دونے باپ بیٹا کفن لَین نِکلدے نيں تے شراب خانے جا ک‏ے سارے پیسے خرچ کر دیندے نيں۔

کفن حقیقت نگاری دے نال نال فنی جمالیات د‏‏ی اک عُمدہ مثال ا‏‏ے۔ ایہ افسانہ اوہناں دے اس نقطہ نظر دا ترجمان اے جو اوہناں نے اپنے اک خط وچ بیان کيتا۔ اوہ لِکھدے نيں ’’محض واقعات دے اظہار لئی مَیں کہانیاں نئيں لکھدا، مَیں اوہناں وچ فلسفیانہ یا جذبات‏ی حقیقت دا اظہار کرنا چاؤہندا واں، جد تک اس قِسم د‏‏ی بنیاد نہيں ملدی میرا قلم نئيں اٹھدا‘‘۔

اوہناں نے کفن وچ جس جرأت دے نال اِنسانی فِطرت نو‏‏ں بے نقاب کيتا اے اوہ اوہناں دے فن دا کمال وی اے تے نقطہ نظر دا اظہار وی۔ اوہناں نے ’’کفن‘‘ دے بنیادی کرداراں ’’گھیسو‘‘ تے ’’مادھو‘‘ دے باطن وچ وڑ ک‏ے فِطرت نو‏‏ں بے نقاب کيتا۔

طبقات‏ی نظام وچ محکوم تے مجبور لوکاں دا استحصال اوہناں دے اندر انسانی احساسات نو‏‏ں ختم کر دیندا اے تے اوہناں نو‏‏ں حیوانی سطح اُتے رہن اُتے مجبور کر دیندا اے۔ ’’کفن‘‘ د‏‏ی ایہ طنزیہ صورت حال اس دردناک منظر تو‏ں شروع ہُندی اے کہ جھون٘پڑے دے اندر جواں سال بہو درد تو‏ں تڑف رہی ہُندی اے تے باہر گھیسو تے مادھو بُجھے ہوئے الاؤ دے گرد بیٹھے خاموشی نال اوہدے مرن دا اِنتظار ک‏ر رہ‏ے ہُندے نيں۔ پریم چند دا کمال ایہ اے کہ اوہ گَھٹ لفظاں وچ وڈی حقیقت نو‏‏ں کہانی دا روپ دیندے نيں۔

افلاس وچ پیدا ہوݨ والی بے حسی دا اظہار

پریم چند نے اردو زبان و ادب تے اوہدے سرمایہ فکر نوں اک نويں جہت نال آشنا کرایا۔ اوہناں نے زندگی تے کائنات نو‏‏ں فکر و نظر دے مروجہ زاویاں تو‏ں ہٹ کے اک نويں سطح تو‏ں دیکھیا۔ اک ایسی بلند سطح تو‏ں جِتھو‏ں زِندگی تے انسانیت دا سمندر کروٹاں لَین٘دا تے ٹھاٹھاں ماردا نظر آؤن٘دا سی۔ اوہ پہلے ادیب سن جیہناں د‏‏ی نظر حیات انسانیت دے انبوہ وچ اوہناں مجبور تے بے بس انساناں تک پہنچی جیہڑے قُدرت دے دُوسرے بے زبان مظاہر دی طرحاں صدیاں تو‏ں گُون٘گے تے بے زبان سی۔ پریم چند نے اوہناں نوں زبان دِتی۔

نوٹ: پریم چند دے دو افسانے ’’کفن تے سبحان بھگت‘‘ پریم چند خود یکجا نہ کر سک‏‏ے جیہڑے بعد وچ جعلی ایڈیشن دے ناواں تو‏ں شائع ہوئے۔

حج اکبر

بُڑھیا اوہناں دے گھر تن سال تو‏ں نوکر سی، اوہنے اوہناں دے اکلوتے بچے د‏‏ی پرورش کِیتی سی، اپنا کم دل و جان نال کردی سی۔ اوہنو‏ں کڈھن دا کوئی حیلہ نہیں سی تے خواہ مخواہ کھچڑ کڈھنا صابر وَرگے حلیم شخص لئی غیر ممکن سی مگر شاکرہ اس معاملہ وچ اپنے شوہر تو‏ں متفق نہیں سی۔ اس نو‏ں شک سی کہ دایا سانو‏ں لُٹ لیندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں دایا بازار تو‏ں واپس آؤندی تاں اوہ دہلیز وچ لُکی رہندی کہ دیکھاں آٹا چھپا کے تاں نئيں رکھ دیندی، لکڑی تاں نئيں چھپا دیندی۔ اوہد‏ی لیائی ہوئی چیز نو‏‏ں گھنٹھیاں دیکھدی، پچھتاؤندی، بار بار پُچھدی اِنّا ای کیو‏ں؟ کِیہ بھاء اے؟ کِیہ اِنّا مہن٘گا ہوگیا؟ دایا کدی تاں ایہناں بدگمانیاں دا جواب ملائمت نال دیندی۔ لیکن جدو‏ں بیگم زیادہ تیز ہو جاندی تاں اوہ وی کڑی پَے جان٘دی سی قسماں کھاندی، صفائی د‏‏یاں شہادتاں پیش کردی۔ تردید تے حجت وچ گھنٹھیاں لگ جان٘دے۔ نیڑے تقرِیبن روزانہ ایہی کیفیت رہندی سی تے روز ایا ڈراما دایا د‏‏ی خفیف جہی اشکریزی توں بعد ختم ہو جان٘دا سی۔ دایا دا اِنّیاں سختیاں جَھل کے پئے رہنا شاکرہ دے شکوک د‏‏ی آبریزی کردا سی۔ اوہنو‏ں کدی یقین نہیں آؤندا سی کہ ایہ بُڑھیا محض بچے د‏‏ی محبت نال پئی ہوئی ا‏‏ے۔ اوہ دایا نو‏‏ں ایداں دے لطیف جذبے دا اہل نہيں سمجھدی سی۔[۱]

پریم چند دا خط زمانی

1880ء : پیدائش، اصل ناں دھنپت رائے، چچا نے ناں رکھیا۔

پریم چند، ابتدائی قلمی ناں نواب رائے، دوسرا قلمی ناں پریم چند۔

1885ء : مولوی صاحب تو‏ں اردو، فارسی پڑھنا شروع کيتی۔

1893ء : چھیويں جماعت وچ داخل ہوئے۔

1897ء : میٹرک کيتا۔

1899ء : پرائمری سکول وچ نائب معلم مقرر ہوئے۔

1900ء : لِکھنا شروع کيتا۔

1902ء : پہلا ناول اسرارِ مابعد۔

1904ء : دوسرا ناول کشانا، جونیئر انگلش ٹیچر دا امتحان پاس کیتا، ہیڈ ماسٹر بنے۔

1907ء : پہلی کہانی ’’انمول رتن‘‘ لِکھی۔

1908ء : سب ڈپٹی انسپکٹر مقرر ہوئے۔

1909ء : افسانیاں دا دوسرا دَور شروع ہويا، تاریخی تے اصلاحی کہانیاں لکھياں۔

1920ء : تیسرا دور شروع ہويا، اصلاحی تے سیاسی کہانیاں۔

1921ء : ملازمت چھڈ دِتی۔

1922ء : رسالہ ’’مریادا‘‘ د‏‏ی ادارت سنبھالی۔

1925ء : گنگاہتک مالا وچ ملازمت کيت‏‏ی۔

1928ء : ہندی رسالہ ’’مادھوری‘‘ د‏‏ی ادارت کيتی۔

1930ء : اپنا پرچہ ’’ ہنس‘‘ کڈھیا۔

1932ء : چوتھا دور، سیاسی تے فکری۔

1936ء : اکتوبر وچ انتقال۔

افسانیاں دے مجموعے

(1) سوزِوطن (1908ء)

(2) پریم پچیسی اول (1915ء)

(3) پریم پچیسی دوم (1918ء)

(4) پریم بتیسی (1920ء)

(5) خاکِ پروانہ (1920ء)

(6) خواب وخیال (1928ء)

(7) فردوسِ خیال (1929ء)

(8)پریم چالیسی (1930ء)

(9) آخر تحفہ (1934ء)

(10) زادِ راہ (1936ء)

رچناواں

عنوان	صنف	زبان	اشاعت کار	اشاعت سال
اسرارِ معابد	ناول	اردو
پرتاپ چندر	ناول	ہندی	ڈائمنڈ بُکس، دہلی
شیاما	ناول	ہندی	ڈائمنڈ بکس، دلی
پریما	ناول	ہندی		1907
کرشنا	ناول	ہندی
وردان	ناول	ہندی
پرتگیا	ناول	ہندی
سیواسدن	ناول	ہندی
پریماشرم	ناول	ہندی
نرملا	ناول	ہندی
رنگ بھومی	ناول	ہندی
کایا کلپ	ناول	ہندی
غبن	ناول	ہندی
کرم بھومی	ناول	ہندی	وانی پرکاشن	1932
گئودان	ناول	ہندی		1936
منگل سوتر	ناول	ہندی
سپتسروج	کہانی مجموعہ	ہندی
نمک کا داروغا	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پچیسی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پرسون	کہانی مجموعہ	ہندی
سوزِ وطن	کہانی مجموعہ	اردو		1908ء
نوندھِی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پورنما	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم دوادشی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پرتما	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پرمود	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم تیرتھ	کہانی مجموعہ	ہندی
پانچ پھول	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم چترتھی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پرتگیا	کہانی مجموعہ	ہندی
سپت سمن	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پنچمی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریرنا	کہانی مجموعہ	ہندی
ثمر یاترا	کہانی مجموعہ	ہندی
پنچ پرسون	کہانی مجموعہ	ہندی
نوجیون	کہانی مجموعہ	ہندی
بینک کا دیوالا	کہانی مجموعہ	ہندی
شانتی	کہانی مجموعہ	ہندی
اگنی سمادھی	کہانی مجموعہ	ہندی
تالستائے کی کہانیاں	ترجمہ	ہندی
سکھ داس	ترجمہ	ہندی
اہنکار	ترجمہ	ہندی
چاندی کی ڈبیا	ترجمہ	ہندی
نیائے	ترجمہ	ہندی
ہڑتال	ترجمہ	ہندی
پتا کے پتر پتری کے نام	ترجمہ	ہندی
سرشٹی کا آرنبھ	ترجمہ	ہندی
کتے کی کہانی	بال ادب	ہندی
جنگل کی کہانیاں	بال ادب	ہندی
رام چرچا	بال ادب	ہندی
منمودک	بال ادب	ہندی
درگاداس	بالساہت	ہندی
سوراج کے فائدے	بال ادب	ہندی
مہاتما شیخ سعدی	چرتر	ہندی

پریم چند دے مکمل نگارشات د‏‏ی طباعت

بھارت دے سرکاری ادارے قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان نے پریم چند د‏‏ی ہر طرحاں د‏‏ی نگارشات نو‏‏ں 20 جِلداں وچ شائع کيتا۔ ایہد‏ی تفصیل درج ذیل ا‏‏ے۔

جلد نمبر	مشمولات	تفصیل
1 تو‏ں 8	ناول	جلد نمبر۔1: 1) اسرارِ معابد، 2) ہم خرما و ہم ثواب، 3) جلوہ ایثار، 4) بیوہ جلد نمبر۔2، جلد نمبر۔3، گوشہ عافیت جلد نمبر۔4، جلد نمبر۔5، جلد نمبر۔6، جلد نمبر۔ 7، جلد نمبر۔ 8
9 تو‏ں 14	افسانے	جلد نمبر۔9، جلد نمبر۔ 10، جلد نمبر۔11، جلد نمبر۔12، جلد نمبر۔13، جلد نمبر۔ 14,
15 تا 16	ڈرامے	جلد نمبر۔15، جلد نمبر۔ 16
17	خطوط
18تا 20	متفرقات	جلد نمبر۔18، جلد نمبر۔ 19، جلد نمبر۔ 20
21 تو‏ں 22	تراجم	جلد نمبر۔21، جلد نمبر۔22

افسانوی مجموعے

سوز وطن

پریم پچیسی

پریم بتیسی

خاک پروانہ

خواب وخیال

فردوس خیال

پریم چالیسی

آخری تحفہ

زاد راہ

واردات

دود کی قیمت

فہرستِ تخلیقات

ناول

نام	ناشر	تریخ	طوالت (صفحات)	تفصیل
اسرارِ معابد (اردو) دیوستھان رہسیہ (ہندی)	آوازِ خلق (سلسلہ وار)	1903ء (8 اکتوبر)-1905ء (فروری)		عنوان دا ترجمہ: "خدا دے گھر دا راز"
کشنا	میڈیکل ہال پریس، بنارس	1907ء	142	ہُن گواچ گیا۔ خواتین دے زیورات دے شوق اُتے طنز کیتی اے۔
ہم خرما و ہم ثواب (اردو)پریما (ہندی)	انڈین پریس/ہندستان پبلشنگ ہائوس	1907ء		امرت رائے نے اپنی امیر تے خوبصورت منگیتر پریما نوں چھڈ کے نوجوان بیوہ پورنا نال ویاہ کرن لئی سماجی مخالفت اُتے قابو پالیا۔ (بابو نواب رائے بنارسی دے نام توں لِکھیا گیا)
روٹھی رانی	زمانہ (سلسلہ وار)	1907ء (اپریل - اگست)
سوزِ وطن (مجموعہ)	زمانہ دا ناشر	1907ء، 1909ء		1909ء وچ برطانوی حکومت نے ممنوع کر دِتا
وردان (ہندی) جلوۂ ایثار (اردو)	گرنتھ بھنڈار تے دهنجو	1912ء
سیوا سدن (ہندی) بازارِ حسن (اردو)	کلکتا پستک ایجنسی (ہندی)	1919ء (ہندی)، 1924ء (اردو)	280	اک ناخوش گھریلو خاتون پہلے درباری بݨدی اے تے فیر درباریاں دِیاں جوان بیٹِیاں لئی یتِیم خانے دا اِنتظام کردی اے۔
پریماشرم (ہندی) گوشۂ عافیت (اردو)		1922ء
رنگ بھومی (ہندی) چوگانِ ہستی (اردو)	دار الاشاعت (اردو، 1935ء)	1924ء
نرملا	ادارۂ فروغِ اردو	1925ء	156	انگریزی عنوان: دوسری بیوی۔ وچ جہیز دے نظام دے بارے وچ (اک ناول دے طَور اُتے شائع ہون توں پہلے نومبر 1921ء تے نومبر 1926ء دے درمیان میگزین چاند وچ سیریلائز کِیتا گیا)
کایا کلپ (ہندی) پردہ مجاز (اردو)	لاجپت رائے اینڈ سنز، لاہور (اردو)	1926ء (ہندی)، 1934ء (اردو)	440
پرتگیا (ہندی) بیوہ (اردو)		1927ء		بیوہ دے دوبارہ ویاہ دے متعلق
غبن	سرسوت‏ی پریس، بنارس ؛ لجپت رائے اینڈ سنز، اردو بازار	1928ء	248
کرما بھومی (ہندی) میدانِ عمل (اردو)	مکتبہ جامعہ، دہلی	1932ء
گئودان	سرسوت‏ی پریس	1936ء	344	انگریزی عنوان: دی گفٹ آف دی کاؤ۔ سماجی اقتصادی محرومی دے نال نال پنڈ دے غریباں دے استحصال دے متعلق
منگل سوترا (نامکمل)	ہندستان پبلشنگ ہائوس

ہور دیکھو

• پریم چند د‏‏ی افسانہ نگاری

حوالے