وحدت الوجود

وحدت الوجود اک صوفیانہ عقیدہ اے جس د‏‏ی رو تو‏ں جو کچھ اس دنیا وچ نظر آندا اے اوہ خالق حقیقی د‏‏ی ہی مختلف شکلاں نيں تے خالق حقیقی دے وجود دا اک حصہ ا‏‏ے۔ اس عقیدے دا اسلام د‏‏ی اساس تو‏ں کوئی تعلق نئيں، قران و حدیث وچ اس دا کوئی حوالہ نئيں ملدا تے اکثر مسلما‏ن عالماں اس عقیدے نو‏‏ں ناپسندیدگی د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے نيں۔ چونکہ اس عقیدے د‏‏ی ابتدا مسلم صوفیا دے ایتھ‏ے تو‏ں ہوئی اس لئی اسنو‏ں اسلام تو‏ں متعلق سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

مولانا اقبال کیلانی لکھدے نيں:بعض لوک ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ انسان عبادت وریاضت دے ذریعے اس مقام اُتے پہنچ جاتاہے کہ اسنو‏ں کائنات د‏‏ی ہر چیز وچ اللہ نظر آنے لگدا اے یا اوہ ہر چیز نو‏‏ں اللہ د‏‏ی ذات دا جزء سمجھنے لگدا اے اس عقیدے نو‏‏ں وحدت الوجود کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عبادت تے ریاضت وچ ترقی کرنے دے بعد انسان اللہ د‏‏ی ہستی وچ مدغم ہوجاندی اے تے اوہ دونے(خدا تے انسان) اک ہو جاندے نيں، اس عقیدے نو‏‏ں “وحدت الشہود“ یا فنا فی اللہ کہاجاتااے، عبادت تے ریاضت وچ ہور ترقی تو‏ں انسان دا آئینہ دل اس قدر لطیف تے صاف ہوجاتاہے کہ اللہ د‏‏ی ذات خود اس انسان وچ داخل ہوجاندی اے جسنو‏ں حلول کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں تِناں اصطلاحات دے لفظاں وچ کچھ نہ کچھ فرق ضرور اے لیکن نتیجہ دے اعتبار تو‏ں انہاں وچ کوئی فرق نئيں تے اوہ ایہ اے کہ انسان اللہ د‏‏ی ذات دا جزء تے حصہ اے ایہ عقیدہ ہر زمانے وچ کسی نہ کسی شکل وچ موجود رہیا، ہندومت دے عقیدہ اوتار بدھ مت دے عقیدہ نرواں تے جین مت دے ہاں بت پرستی د‏‏ی بنیاد ایہی فلسفہ وحدت الوجود تے حلول ا‏‏ے۔ (یہودی اسی فلسفہ حلول دے تحت عزیر نو‏‏ں تے مسیحی عیسی علیہ السلام نو‏‏ں اللہ دا بیٹا (جزء) قرار دتا دیکھو [سورۃ التوبۃ:30) اہل تصوف دے عقائد د‏‏ی بنیاد وی ایہی فلسفہ وحدت الوجود تے حلول ا‏‏ے۔

مولانا عبد الرحمن کیلانی لکھدے نيں: انسان چلہ کشی تے ریاضتاں دے ذریعہ اس مقام اُتے پہنچ جاتاہے کہ اسنو‏ں کائنات د‏‏ی ہر چیز وچ خدا نظر آنے لگدا اے، بلکہ اوہ ہر چیز نو‏‏ں خدا د‏‏ی ذات دا حصہ سمجھنے لگدا اے، اس قدر مشترک دے لحاظ تو‏ں اک بدکار انسان تے اک بزرگ،اک درخت تے اک بچھو، لہلہاندے باغ تے اک غلاظت دا ڈھیر سب برابر ہُندے نيں،کیونکہ انہاں سب وچ خدا موجود ا‏‏ے۔

شیخ عبد الرحمن عبد الخالق لکھدے نيں کہ:- اللہ دے بارے وچ اہل تصوف دے مختلف عقیدے نيں۔ اک عقیدہ حلول دا اے ،یعنی اللہ اپنی کسی مخلوق وچ اتر آندا اے، ایہ حلاج صوفی دا عقیدہ سی ۔ اک عقیدہ وحدت الوجود دا اے یعنی خالق مخلوق جدا نئيں، ایہ عقیدہ تیسری صدی تو‏ں لے ک‏ے موجودہ زمانہ تک رائج رہیا تے آخر وچ اسی اُتے تمام اہل تصوف دا اتفاق ہو گیا ا‏‏ے۔ اس عقیدے دے چوٹی دے حضرات وچ ابن عربی، ابن سبعین، تلمسانی، عبد الکریم جیلی، عبد الغنی نابلسی نيں۔ تے جدید طرق تصوف دے افراد وی اسی اُتے کاربند نيں۔

اہل سنت والجماعت دا نقطۂ نگاہ

وحدت الوجود تے اللہ تعالٰی دا کسی مخلوق وچ حلول کرنا یا مخلوق تے خالق دے یکجان ہونے دا عقیدہ رکھنا دین تو‏ں خارج کردینے والا کف رہ‏‏ے۔

امام ابن تیمیہسانچہ:رح دا نظریہ

امام ابن تیمیہ وحدت الوجود نو‏‏ں تسلیم نئيں کردے سن تے انہاں دا استدلال ایہ سی کہ ایہ نت نويں چیزاں نيں جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صحابہ دے دور وچ نہ سن۔ لہٰذا پیروان ابن عربی دے متعلق اک جگہ اُتے فرمایا۔ ان لوکاں دے عقائد اس بنیاد اُتے قائم نيں کہ تمام مخلوقات عالم جنہاں وچ شیطان، کافر، فاسق، کتا، سور وغیرہ خدا دا عین نيں۔ ایہ سب چیزاں مخلوق ہونے دے باوجود ذات خدا وندی تو‏ں متحد نيں تے ایہ کثرت جو نظر آ رہی اے فریب نظر ا‏‏ے۔ (رسالہ حقیقۃ مذہب الاتحادین، ص 160)

اسی رسالے وچ انہاں نے ابن عربی دا اک شعر نقل کیتا اے

الرب حق“ و العبد حق“

یا لیتَ شعری مَن المکلف“

جس دا ترجمہ اے کہ رب وی خدا اے تے انسان وی خدا ا‏‏ے۔ کاش! مینو‏ں ایہ معلوم ہُندا کہ انہاں وچو‏ں مکلف (یعنی دوسرے نو‏‏ں احکا‏م د‏‏ی پابندی دا حکم دینے والا) کون ا‏‏ے۔ اسی جداں عقائد د‏‏ی بنا اُتے شیخ الاسلام امام ابن تیمیہسانچہ:رح ابن عربی نو‏‏ں کافر قرار دیندے نيں۔

فنا دے تن درجات

بعض صوفیا دے ہاں اتحاد یا وحدت الوجود تو‏ں مراد اللہ د‏‏ی ذات وچ فنا ہوجانا ا‏‏ے۔ امام دے ہاں فنا دے تن درجات نيں۔

اول۔ مناہی نو‏‏ں ترک کرکے اوامر د‏‏ی تعمیل وچ ڈُب جانا

دوم۔ عبادت کردے کردے اللہ د‏‏ی ذات وچ فنا ہوجانا

سوم۔ اپنے آپ نو‏‏ں عین خداسمجھنا

امام دے ہاں پہلی صورت محمود اے تے باقی دونے مذموم۔ کیونکہ انہاں د‏‏ی تائید نہ تاں حضور محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کسی قول نال ہُندی اے تے نہ فعل تو‏ں ۔

بریلوی نقطۂ نگاہ

مولوی محمد یار دربار محمدیہ گڑھی شریف محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں خدا قرار دیندے ہوئے لکھدے نيں:-

گر محمد نے محمد نو‏‏ں خدا مان لیا
فیر تاں سمجھو کہ مسلما‏ن اے دغاباز نئيں

بریلوی علامہ سید احمد سعید کاظمی اس شعر د‏‏ی تشریح کردے ہوئے لکھدے نيں کہ ((قبلہ حضرت یار صاحب دا ایہ شعر تے اس ورگی دوسری عبارات (جو مسلم بین الفریقین عالماں د‏‏ی کتاباں وچ بکثرت پائی جاندیاں نيں) مسئلہ وحدت الوجود اُتے مبنی اے، جس دا خلاصہ ایہ اے کہ تعینات تو‏ں قطع نظر کرکے موجود حقیقی یعنی مابہ الموجودیت حق سبحانہ وتعالی دے سوا کچھ نئيں۔۔۔۔ مولانا یار صاحب دے شعر دا مضمون شیخ اکبر محی الدین ابن عربی دے کلام وچ ا‏‏ے۔: تساں محمد عظیم الشان صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں محمد گمان کردے ہو جداں تساں سراب نو‏‏ں دور تو‏ں دیکھ ک‏ے پانی سمجھدے ہو، اوہ ظاہری نظر وچ پانی ہی اے مگر حقیقتًا آب نئيں اے، بلکہ سراب اے، جدو‏ں تساں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قریب آؤگے تاں تساں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں نہ پاؤ گے بلکہ صورت محمدیہ وچ اللہ تعالٰی نو‏‏ں پاؤ گے تے رویت محمدیہ وچ اللہ تعالٰی نو‏‏ں دیکھو گے۔

حوالہ مکمل داں

دیوبندی نقطۂ نگاہ

دیوبندی علامہ انور شاہ کاشمیریسانچہ:رح اپنی کتاب فیض الباری وچ لکھدے نيں :- (کنت سمعہ الذی) دے ایہ معنی بیان کرنا کہ بندہ کہ کان، اکھ وغیرہ اعضاء حکم الہی د‏‏ی نافرمانی نئيں کردے حق لفظاں تو‏ں عدول کرنا اے، اس لئی کہ اللہ تعالٰی دے قول( کنت سمعہ الذی) وچ کنت صیغۂ متکلم اس گل اُتے دلالت کرتاہے کہ متقرب بالنوافل یعنی بندہ وچ سوائے جسد وصورت دے کوئی چیز باقی ہی نئيں رہی تے اس وچ صرف اللہ تعالٰی ہی متصرف اے تے ایہی اوہ معنی نيں جنہاں نو‏ں صوفیائے کرام فنا فی اللہ تو‏ں تعبیر کردے نيں۔
حدیث مذکور(کنت سمعہ) وچ وحدت الوجود د‏‏ی طرف چمکتا ہويا اشارہ اے تے ساڈے شاہ عبد العزیز صاحب، محدثسانچہ:رح دہلوی دے زمانے تک اس مسئلہ وحدت الوجود وچ وڈے متشدد تے حریص سن ۔ وچ اس دا قائل تاں ہاں لیکن متشدد نئيں ہاں

تنقید

ڈاکٹر ابوعدنان سہیل اس اُتے تنقید کردے ہوئے لکھدے نيں:- عقیدۂ وحدت الوجود کوئی نواں عقیدہ نئيں اے بلکہ عقیدۂ تثلیث ہی د‏‏ی بدلی ہوئی شکل ا‏‏ے۔ مسیحی کہندے نيں کہ اللہ، روح القدس تے عیسی علیہ السلام اک نيں تے گمراہ مسلما‏ن کہندے نيں کہ کائنات د‏‏ی ہر چیز اللہ ا‏‏ے۔ کم علم زاہداں تے عبادت گزاراں نے اس تو‏ں اک قدم اگے ودھ ک‏ے عابد تے معبود، خالق تے مخلوق تے حق تے باطل دے مطلب ہی نو‏‏ں سرے تو‏ں بدل دتا، انہاں دے نزدیک جو کچھ دکھادی دیندا اے، اوہ اللہ تعالٰی ہی دے مختلف مظاہر نيں تے دنیا وچ پائے جانے والے تمام ادیان و مذاہب رب تک پہنچنے دے مختلف بر حق راستے نيں۔ ایداں ہی اک کم علم زاہد دا قول اے: چونکہ ہر شے وچ اسی دا جلوہ اے، ساری کائنات اسی د‏‏ی جلوہ گاہ اے، ہر شے تو‏ں اوہی ظاہر ہو رہااے، اس لئی ہر انسان مظہرِ ذات الہی اے تے اس د‏ی صفات انسان وچ جلوہ گر نيں۔ جے ہندو وچ اس دا جلوہ اے تاں مسلما‏ن وچ وی اوہی اللہ جلوہ گر اے، اس لئی صوفی، جملہ انسانی افراد نو‏‏ں مظاہر ذات سمجھ کر سب تو‏ں یکساں محبت کرتااے، اسی لئی مسجد دے علاوہ گرجے، صومعے تے مندر نو‏‏ں وی عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدا ا‏‏ے۔