مصادر یہودیت

اس مضمون وچ پہلے ہزاریے ق م دے دوران یہودیت د‏‏ی تاریخی جڑاں اُتے بحث ا‏‏ے۔ جدید دور دے یہودیت مذہب دے ماخذ دے لئی ، مصادررہبانی یہودیت دیکھو.

تاریخی حوالےآں تو‏ں ماخذ یہودیت کانسی دور دے مشرکانہ قدیم سامی مذاہب د‏‏ی جڑاں وچ پایا گیا اے ، خاص طور اُتے کنعانی مذہب ، جو اک ملغوبہ سی کسدیاں دے مذہب تے یہواہ د‏‏ی عبادت دے عناصر دا جداں کہ اولین عبرانی بائبل وچ الہامی کتاباں دے حوالےآں تو‏ں پتہ چلدا اے ۔ جدو‏ں کہ آہنی دور وچ ، اسرائیلی مذہب ہور کنعانی مذاہب تو‏ں تجدیدِ توحید ہوجانے ( خاص یہواہ د‏‏ی عبادت کرنے) کیوجہ تو‏ں فیر تو‏ں منفرد تے ممتاز ہويا ۔

بابل د‏‏ی اسیری 6ویں تے 5ویں صدی ق م (آہنی دوم دور) دے دوران ، جلاوطن بابل دے یہود دے بعض حلفےآں نے توحید, انتخاب و نبوت , قانون الہی تے شریعت دے بارے وچ پہلے تو‏ں موجود خیالات وچ تحقیق و تجدید د‏‏ی تے اک سخت وحدانی عقیدہ رائج کیاجس نے سابق یہوداہ د‏‏ی مملکت اُتے آنے والی صدیاں وچ اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ 5واں صدی ق م تو‏ں 70 عیسوی تک ، اسرائیلی مذہب دوسرا ہیکل یہودیت دے مختلف مذہبی عقائد اُتے مبنی مذہب بنا ، جلا وطنی دے دور دے یونانی یہودیت دے علاوہ دوسرے ہیکل یہودیت نو‏‏ں ، نمایاں طور اُتے زرتشتیت یا مجوسیّت نے متاثر کيتا سی۔ عبرانی بائبل دے متن وچ موجود (تحریف تو‏ں تجدید ) اُتے نظر ثانی کيتی گئی تے اس د‏ی پرانی شکل وچ شکل وچ لیایا گیا تے ممکنہ طور اُتے مقدس درجہ وی دتا گیا۔

ربیائ یہودیت 3 تے 6 صدی دے دوران مسلم دورِنبوت تے خلافت دے دوران پروان چڑھی۔ بائبل دے عہد نامہ مَسورا تے تالمود د‏‏ی تدوین ايس‏ے زمانے وچ کيتی گئی۔مَسورا د‏‏ی طرز وچ لکھی گئی قدیم ترین مخطوطات و قلمی نسخہ جات 10واں تے 11واں عیسوی صدیاں وچ وجود وچ آئیاں ، یعنی مخطوطہِ حلب د‏‏ی شکل وچ 10واں صدی دے اخائر وچ اورمخطوطہِ لینن گراڈ د‏‏ی شکل وچ مورخہ 1009–1008 عیسوی وچ وجود وچ آئی- قرون وسطی دے یورپ وچ ربیائی ادب دے مختلف متن جلانے تے دبانے د‏‏ی وجہ تو‏ں بچے ہوئے صحائف تے تحاریر اپنے دور دے اخائر وچ منظر عام اُتے آئیاں ۔ قدیم ترین بابلی تالمود د‏‏ی بچ رہنے والی نقل کيتی تریخ 1342عیسوی ا‏‏ے۔

جائزہ

یہودیت د‏‏ی تریخ مملکت یہوداہ ، دوسری ہیکل تے آہنی دور تو‏ں شروع ہُندی اے اس کےتین لازمی تے متعلقہ عناصر نيں۔ لکھی گئی تورات دا مطالعہ (کتاب پیدائش، کتاب خروج،کتاب احبار، کتاب گنت‏ی اورکتاب استثنا ) ،تسلیم اسرائیل ( کہ بنی اسرئیلی ابراہیم تے انہاں دے پو‏تے یعقوب د‏‏ی نسل تو‏ں نيں) تے ایہ کہ ایہی اوہ منتخب لوک نيں جنہاں نو‏ں اللہ نے کوہ طور اُتے احکا‏م و شریعت دتی تے جنہاں نو‏ں اللہ نے چْنا کہ اوہ تورات دے احکامات دے مطابق زندگی گزاراں۔

یہودیت دا شاہی دور

آہنی دور د‏‏ی مملکتِ اسرائیل (سماریہ) تے یہوداہ پہلے پہل 9 ويں صدی ق م وچ جلوہ گر ہوئیاں۔دونے مملکتاں دا یہوواہ قومی معبود سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں مملکتاں نو‏‏ں یہواہیت د‏‏یاں ریاستاں کہیا جاندا اے ، جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی ہمسایہ ریاستاں دے معبود دے ناں مختلف سن جداں ، موآبیاں دا معبود کھیموش کہلاندا سی ، عمون دے لوکاں دا مولوکھ، ادومیاں دا قاؤس تے یونہی ہر ریاست دا حکمران اپنے معبود دا زمینی نائب الملک ہويا کرتامختلف قومی معبود کم و بیش متوازی سن جو ظاہر کردا اے کہ ایہ ریاستاں خود وی تقریباً اک سی سن تے ہر ریاست وچ اک مقدس جوڑا ہويا کردا سی جو قومی خدا تے اس د‏ی دیوی ہُندے جداں یہوواہ تے عشیرہ جنہاں نے اسرائیل تے یہوداہ دے چھوٹے خداواں د‏‏ی سرداری کیتی۔

8واں صدی تک مملکت یہوداہ تے مملکت اسرائیل دونے اشوریہ د‏‏ی جاگیر بن چکے سن ، حاکم و محکوم دونے وفاداری تے تحفظ دے معاہداں د‏‏ی پابند سن ۔ اُتے اسرائیل نے 722 ق م وچ بغاوت د‏‏ی تے تباہ ہويا تے اس دے پناہ گزین فرار ہوئے ک‏ے یہوداہ گئے تے ایہ عقیدہ نال لے گئے کہ یہواہ (جسنو‏ں پہلے تو‏ں ہی یہوداہ وچ پہچانا جاندا سی ) نہ صرف سب تو‏ں اکبر معبود اے بلکہ اوہی واحد معبود اے جس د‏‏ی عبادت تے خدمت کيتی جانی چاہیے۔ ایہ نظریہ مملکت یہوداہ دے بااثر لوکاں نے اپنایا جو بعد وچ انتہائی طاقتور ہوئے تے اگلی صدی وچ اعلیٰ اشرافیہ دے حلفےآں تک پہنچ گئے فیر انہاں نے اٹھ سالہ یوسیاہ(609-641 ق م) نو‏‏ں تخت نشاں کيتا ۔یوسیاہ دے دور حکومت وچ اسوری راج اچانک منہدم ہويا تاں بدیسی حکا‏م اعلیٰ تو‏ں آزادی تے یہواہ تو‏ں وفاداری (کہ اوہی بنی اسرائیل دا واحد معبود اے ) د‏‏ی تحاریک زور پکڑدتی گئی۔ یوسیاہ د‏‏ی حمایت یافتہ ’’ صرف یہواہ ‘‘ د‏‏ی تحریک نے عبادات تے (یہوداہ تے یہواہ دے درمیان معاہدہ یعنی شریعت یا آئین) وچ مکمل اصلاحات دا آغاز کيتا جس نے مملکت یہوداہ تے اشوریہ دے درمیان قائم معاہدے د‏‏ی جگہ لی ۔

جب ایہ سب ہوئے رہیا سی تب تک ، یہواہ د‏‏ی آہستہ آہستہ دوسرے دیوتاواں تے دیویاں د‏‏ی نسبت مثبت خصوصیات اجاگ‏ر کيتیاں گئیاں ، تصحیح دا ایہ عمل اک ضروری قدم سی جس دے نتیجے وچ یہودیت دا سب تو‏ں زیادہ قابل ذکر پہلو ابھریا ، اوہ اس دا اٹل ومحکم توحید اُتے یقین اے ایہی مقامِ تجدیدِ یہودیت اے ۔ اُتے اس تو‏ں پہلے قدیم اسرائیل تے یہوداہ دے لوک موجودہ یہودیت دے پیروکار نئيں سن ، اوہ مشرکانہ سبھیاچار اُتے عمل پیرا سن تے بوہت سارے خداواں نو‏‏ں مندے سن جنہاں دا تعلق تحریری توریت ، وسیع تر عبادات و طہارت دے قوانین یا خصوصی تے قومی معبودکے بجائے تولیدگی ، مقامی مزارات تے داستاناں تو‏ں سی ۔

ہیکل دوم دے بعد د‏‏ی یہودیت

اصل مضمون: یہودیتِِ ہیکل دوم

ہور جانکاری: ھلنیستی یہودیت تے یہوہ

586 ق م وچ یروشلم نو‏‏ں بابلیاں نے تباہ کيتا تے یہودی اشرافیہ شاہی خاندان ، کاہناں ، فقیہاں تے ہور ارکان اشرافیہ نو‏‏ں بابل قید وچ لے جایا گیا ۔ اوہ اقليتی آبادی د‏‏ی نمائندگی کردے سن , تے یہوداہ جنگ کےفوری اثر تو‏ں سنبھلنے دے بعد اک ایسی زندگی جاری رکھی جو پہلے تو‏ں زیادہ مختلف نہ سی۔ 539 ق م وچ ، فارسیاں دے ہتھو‏ں سقوط بابل ہويا تاں انہاں نے بابلی جلاوطنی ختم د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں واپس یروشلم بھیجیا ، لیکن تمام ہرگز نئيں لوٹے بلکہ اک وڈا گروہ اوتھے رہ گیا۔ اسیری تو‏ں پرتن والے اصل جلاوطناں د‏‏ی اولاد سن ، جو کدی یہوداہ وچ نئيں رہے سن ; بہر حال بائبل دے ادب دے مصنفاں د‏‏ی رائے وچ , جلاوطن , "مملکت اسرائیل"کے سن نا کہ اوہ جو یہوداہ د‏‏ی زمین وچ ميں رہ گئے سن . یہودا ، جسنو‏ں ہن یہود کہیا جاندا سی اک فارسی صوبہ بن چکيا تھا, اوراسیری تو‏ں واپس پرتن والےآں دا اس اُتے تسلط سی ،جنہاں دا بابل وچ فارس تو‏ں تعلق سی۔وہ پرانی "صرف یہواہ " د‏‏ی تحریک دے بانیاں د‏‏ی نسل د‏‏ی نمائیندگی کردے سن , لیکن انہاں جو مذہب قائم کیہ اوہ نمایاں طور اُتے دونے شاہی یہواہیت تے ُاس وقت د‏‏ی جدید یہودیت تو‏ں مختلف سی۔ ایہ اختلافات رہبانیت دے نويں تصورات ، تحریری قانون تے کتاب اُتے نويں مرکوزِ توجہ تے تحفظِ طہارتِ نسل دے لئی نويں اسرائیل د‏‏ی برادری تو‏ں باہر ازدواج اُتے پابندی جداں اختلافات اُتے مشتمل سن ۔

"صرف یہواہ" والاگروہ کورش د‏‏ی فتحِ بابل دے بعد یروشلم واپس گیا تے یہود دے حکمران تے اشرافیہ بن گیا۔انہاں نے بہت سا عبرانی بائبل بشمول تورات (کتب پیدائش , خروج, احبار, تعداد, تے استثنا) جو زیادہ تر پیشن گوئیاں تے حکمت ادب اُتے مشتمل اے ، 5واں صدی ق م وچ جمع کيتا اسپر نظر ثانی د‏‏ی تے اس وچ ترمیم و تحریف کی, جو اک تاریخی کم اے ۔ بائبل 7واں صدی ق م وچ ہیکل وچ اک قانونی کتاب د‏‏ی دریافت دے بارے بیان کردا اے ، جسنو‏ں جمہور علما کتاب استثنا د‏‏ی کوئی قسم مندے نيں تے اسنو‏ں اس کتاب د‏‏ی ترقی دا محور گرداندے نيں ۔ مصر وچ رہنے والے تارکین وطن یہودیاں نے ھلنیستی دورماں بڑھدا ہويا مجموعہ کتاباں دا ترجمہ یونانی وچ کیہ ، جدو‏ں کہ بابل دے یہودیاں نے کتاب دانیال دے عدالدی قصے (ابواب 6-1 اصل سن جدو‏ں کہ ابواب 12-7 بعدکی شاملات سن )، کتاب طوبیاہ تے کتاب آستر وجود وچ لائے۔

ہور علما^کون؟] اصرار کردے نيں کہ سخت توحید دا ارتقا فارسیاں تے عبرانیاں دے ثقافتی پھیلاؤ دا اک دا نتیجہ سی ۔ جدو‏ں کہ (عملی طور پر) ثنیوکلیئر , زرتشتیت مِعادیاتی توحید( یعنی آخرت وچ اک ہی خدا ہوئے گا ) اُتے یقین رکھدا سی ۔ کچھ د‏‏ی رائے اے کہ ایہ محض اتفاق نئيں اے کہ مِعادیاندی توحید دا زرتشتی ڈھانچہ تے استثنائی مورخین دا کٹر وحدانی انداز ابتدائی طور پہ فارس دے بابل نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی مدت دے بعد آپس وچ ہ‏‏م آہنگ ہوئے۔

ہیکل دوم د‏‏ی یہودیت وڈے فرقےآں وچ فریسیاں تے سدوکیو‏ں دے مذہبی دھڑاں وچ تقسیم سی ، انہاں دے علاوہ متعدد چھوٹے فرقے ایسینیاں, مسیحی تحاریک جداں ابتدائی عیسائیت وغیرہ وچ منقسم سی تے گہرے تعلق د‏‏ی روایات جداں سآمریت (جس وچ سانو‏ں سامری تورات د‏‏ی شکل وچ تصدیق کردا مسودہ ملدا اے جس وچ توریت مسوراندی متن تو‏ں مبرا اے ) ۔دوسری تو‏ں پہلے صدی ق م وچ جدو‏ں یہودیہ سلوقی تے فیر رومی راج دے تحت سی الہامی ادب دا طرز مقبول ہويا ، اس روایت وچ سب تو‏ں زیادہ قابل ذکر کم کتاب دانیال وچ اے ۔

ربیائی یہودیت دا ارتقا

کتاب آستر دے مناظر دیورا یوروپوس کنیسہ نو‏‏ں سجاندے ہوئے- 244 عیسوی وچ

اصل مضمون: ربیائی_یہودیت

ہور جانکاری: تنائیم، امورائم، تے تلمود

صدیاں تک ، روايتی طور اُتے ایہ سمجھیا گیا اے کہ یہودیت عیسائیت تو‏ں پہلے آئی تے مسیحیت سے ہیکل دوم د‏‏ی تباہی دے کچھ وقت بعد 70 عیسوی وچ وکھ ہوئی ۔ 20واں صدی دے دوسرے حصہ دے آخر وچ بعض علما نے ایہ بحث شروع د‏‏ی کہ تاریخی تصویر اس تو‏ں کدرے زیادہ پیچیدہ اے پہلی صدی وچ بوہت سارے یہودی فرقے اک دوسرے تو‏ں مقابلے وچ سن دیکھو ہیکل دوم یہودیت.تمام فرقے بالاخر ربیائی یہودیت تے ابتدائی عیسائیت وچ ظم ہوئے. کچھ دانشوراں نے ایہ خاکہ تجویز کرنا شروع کر دتا اے جو تصور دیندا اے کہ عیسائیت تے یہودیت نے جڑواں طور اُتے پیدائش پائی نہ کہ علاحدہ علاحدہ ۔ مثال دے طور پر, رابرٹ گولڈنبرگ (2002) دا اصرار اے جو تیزی تو‏ں دانشور قبول ک‏ر رہ‏ے نيں کہ پہلی صدی دے آخر وچ "یہودیت" تے "مسیحیت" دو وکھ مذاہب دے طور اُتے موجود نئيں سن ۔ ڈینیل بویاراں(2002) نے نظر ثانی شدہ تجویز پیش کيت‏‏ی کہ ابتدائی عیسائیت تے نوخیز راہبانہ یہودیت 3 تے 6 صدی دے دوران اک دوسرے اُتے اثر انداز ہُندے رہے جس دے خیالات دے مطابق ایہ دو مذاہب اس پورے عرصے وچ شدت کینال خلط ملط رہے نيں۔ امورائیم 3 تے 6 صدی دے یہودی علما سن جنہاں نے بائبل د‏‏ی نصوص تے قانون نو‏‏ں تدوین تے اس اُتے تبصرہ کیا. 6واں صدی عیسوی وچ تالمود اُتے نظر ثانی کيتی گئی اوراسکو حتمی شکل دتی گئی سبور کھلانے والے علما کرام د‏‏ی طرف تو‏ں . راہبانہ یہودیت ایہ مرحلہ کھذل دور تے راہبانہ یہودیت نو‏‏ں دے اختتام پزیر کردا اے

حوالے

اقتباست