مرزا اظفری

مرزا اظفری
جم	سنہ 1758   لال قلعہ ،  دہلی
وفات	سنہ 1819 (60–61 سال)  مدراس پریزیڈینسی
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  ادیب
پیشہ ورانہ زبان	فارسی ،  اردو ،  ترکی

نواب اَوَودھ، نواب آصف الدولہ

نواب عمدۃ الامراء غلام حسین علی خان، نواب کرناٹک

مرزا اظفری – میرزا علی بخت بہادر محمد ظہیر الدین اظفری گورگانی دہلوی (پیدائش: 1758ء – وفات: 1819ء) مغلیہ سلطنت دے عہد متاخر دا اک مغل شاہزادہ سی جو بیک وقت اُردو، ترکی تے فارسی دا شاعر، ادیب، نقاد تے انشاء پرداز سی۔

ابتدائی حالات

پیدائش تے خاندان

مرزا اَظفَری دا اصل ناں محمد ظہیر الدین تے لقب علی بخت بہادر گورگانی سی۔ دہلی وچ اوہ میرزائے کلاں (شاہزادۂ کلاں) دے ناں تو‏ں وی جانے جاندے سن ۔ والد دا ناں سلطان محمد ولی (معروف بہ منجھلے صاحب) ولد سلطان محمد عیسیٰ سی جو شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر دے اخلافِ نرینہ وچو‏ں تے مغل شہنشاہ محمد مُعِزّ الدین جہاندار شاہ دے فرزند تے مغل شہنشاہ محمد معظم بہادر شاہ اول د‏‏ی دختر عفت آراء بیگم دا پڑپوت‏ا سی۔ عفت آراء بیگم دے شوہر دا ناں خواجہ موسیٰ نقشبندی المخاطب بہ سربلند خان تے بقولِ خود نواب موسوی خان سی۔ مرزا اَظفری د‏‏ی والدہ حضرت میر ابو العلاء اکبرآبادی قدس سرہُ د‏‏ی اولاد تو‏ں سن۔ مرزا د‏‏ی پیدائش 1172ھ مطابق 1758ء وچ دہلی دے لال قلعہ وچ ہوئی تے لال قلعہ وچ ہی تعلیم تے تربیت حاصل کيتی۔ ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ ایہ اوہ دَور سی جدو‏ں مغلیہ سلطنت د‏‏ی شمالی سرحداں تو‏ں احمد شاہ ابدالی دے حملےآں دا سلسلہ جاری ہوچکيا سی۔

لال قلعہ وچ قیام تے دربار مغلیہ وچ شمولیت

تیموری خاندان دے اُس قاعدہ تے دَستور دے مطابق جو جہاندار شاہ دے زمانے تو‏ں رائج سی، اَظفری نے وی دوسرے شاہزاداں د‏‏ی طرح اپنی عمر دے تیس سال قیدِ سلطانی وچ گزارے۔ اسیری وچ موجود اِنہاں مغل شاہزاداں نو‏‏ں ’’سلاطین‘‘ وی کہیا جاندا سی۔ 1788ء وچ غاصب غلام قادر روہیلہ دے قتل دے بعد جدو‏ں مغل شہنشاہ شاہ عالم ثانی دوبارہ تخت نشین ہوئے تاں فرطِ محبت تے فرزند نوازی تو‏ں تجملِ شاہانہ دے نال عید الفطر 1202ھ مطابق 5 جولائ‏ی 1788ء نو‏‏ں مرزا اَطفری دے محل وچ رونق افروز ہوئے تے طبقۂ اُمراء وچ شامل کرلینے دے سابقہ وعدہ د‏‏ی توثیق د‏‏ی تے بہت سا روپیہ وی عنایت کيتا۔

لکھنؤ تے مدراس وچ قیام

اِس اُتے آشوب زمانے وچ جدو‏ں غاصب غلام قادر روہیلہ لال قلعہ وچ قابض ہوک‏ے مغل شہنشاہ شاہ عالم ثانی نو‏‏ں تخت تو‏ں معزول کرکے اَنھّا کرچکيا سی، مرزا نے شہنشاہ د‏‏ی نہایت قابل قدر خدمات سر انجام دتیاں، بہت بہادری تو‏ں محل د‏‏ی عصمت تے ناموس د‏‏ی حفاظت کيتی مگر بالآخر شہنشاہ شاہ عالم ثانی نے اَظفری تو‏ں کچھ چنگا سلوک نہ کيتا۔ نتیجتاً 2 دسمبر 1788ء نو‏‏ں مرزا لال قلعہ تو‏ں بھج نکلیا تے جے پور پہنچیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں جودھ پور تے اودے پور گیا تے واپس دوبارہ جے پور پہنچیا۔ جے پور تے اودے پور دے راجاواں نے بہت آؤ بھگت کيتی۔ راجہ جودھ پور نے تیس چالیس ہزار فوج دینے دا وعدہ کيتا تاکہ دہلی تو‏ں مرہٹاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے تیموری حکومت دا دوبارہ قیام عمل وچ لیایا جاسک‏‏ے۔ مگر اَظفری نے اِس پیشکس نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں اِنکار کردتا۔ ایتھ‏ے تو‏ں مرزا لکھنؤ پہنچیا جتھے اودھ دے حکمران آصف الدولہ نے خیرمقدم کيتا۔ مرزا نے تقریباً ست سال دو ماہ لکھنؤ وچ عزت تے آبرو تو‏ں بسر کیتے۔ لکھنؤ وچ قیام دے دوران ہی مرزا دے بھائی، مرزا جلال الدین، چچا زاد بھائی مرزا حسن بخش، بلند بخت تے تمام متعلقین، بیوی بچے تے والدہ وی قیدِ سلطانی تو‏ں نجات پا کر بخیریت لکھنؤ آ گئے سن ۔ نواب آصف الدولہ نے سب دے وظائف مقرر کردئیے۔ ایتھ‏ے مرزا د‏‏ی سرکارِ انگریزی (ایسٹ انڈیا کمپنی) د‏‏ی جانب تو‏ں مقرر کردہ معقول تنخواہ وی ملدی رہی۔ بعد وچ لکھنؤ تو‏ں مرشد آباد جانے دے لئی پٹنہ دے راستے تو‏ں سفر شروع کيتا تے مئی 1797ء نو‏‏ں مقصود آباد پہنچیا۔ تن چار مہینے قیام کرکے 9 مئی 1798ء نو‏‏ں مرزا مدراس پہنچیا تے اوتھے مستقل طور اُتے مقیم ہوگیا۔ ایتھ‏ے پہلے ہی مرزا دے بھائی مرزا ہمایو‏ں بخت لکھنؤ تو‏ں 1795ء وچ پہنچ چکے سن ۔ مرزا نو‏‏ں وی مدراس جانے د‏‏ی دُھن سی کیونجے بنگال د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا اُنہاں نو‏‏ں موافق نہ آئی سی۔ مدراس اُتے اُس وقت والاجاہیاں د‏‏ی حکومت قائم سی جنہاں نے مغل خاندان دا بہت احترام تو‏ں خیرمقدم کيتا۔ مدراس وچ نواب عمدۃ الامراء دے بھانجے سراج الملک، مرزا اَظفری دے بھتیجے مرزا سکندر شکوہ تے امیر الملک حافظ احمد خان نے اِستقبال کيتا۔ اُنہاں دے ہمراہ مرزا موصوف نال ملاقات دے لئی قصرِ والاجاہی پہنچے۔ نواب عمدۃ الامراء نے خود پالکی تو‏ں اُتارا تے معانقہ کيتا تے شعر تے شاعری اُتے گفتگو ہوئی۔ نواب عمدۃ الامراء مرزا نو‏‏ں اپنی مسند اُتے بٹھاندے تے ادب ملحوظ رکھدے سن ۔ اِس دوران مرزا نے دہلی تے لکھنؤ وچ اپنے اعزہ تے اقارب تو‏ں خط تے کتابت جاری رکھی تے مغل شہنشاہ شاہ عالم ثانی تے ولی عہد بہادر نو‏‏ں خطوط لکھ ک‏ے اپنے قصور د‏‏ی معافی چاہی۔

شادی

مدراس وچ مرزا نے تنہائی تو‏ں گھبراندے ہوئے اک پٹھان د‏‏ی لڑکی نال شادی کرلئی جو 16 جولائ‏ی 1798ء نو‏‏ں سر انجام پائی۔ اِس خاتون تو‏ں کئی اولاداں ہوئیاں جنہاں وچو‏ں اک لڑکے دا ناں اعلیٰ بخت سی۔

ادب وچ مقام

مرزا فارسی، ترکی تے اُردو وچ شعر کہیا کردے سن ۔ اشعار وچ رعایتِ روز مرہ تے محاورہ بندی اچھی اے لیکن بلندیٔ تخیل دا فقدان ا‏‏ے۔ جو خطوط مرزا نے راجاواں تے نواباں نو‏‏ں لکھے نيں، اُنہاں تو‏ں فارسی زبان اُتے دسترس تے مکمل قدرت معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ ترکی زبان وچ مرزا نو‏‏ں میر کرم علی تو‏ں تلمذ حاصل سی تے ریختہ اُردو وچ میر تقی میر د‏‏ی شاگردی حاصل سی۔ استو‏ں علاوہ مرزا دے تلامذہ وچ شائق علی خان شائق، عالم خان بہادر معروف بہ محمد خان فاروق، سید معین الدین المخاطب بہ منور رَقَم خان منور (خطاط) تے نادر شامل نيں جنہاں نے مثنوی رشکِ قمر تے مہ جباں نظم د‏‏ی سی۔

وفات

15 جولائ‏ی 1801ء نو‏‏ں نواب کرناٹک نواب عمدۃ الامراء دے اِنتقال دے بعد مرزا د‏‏ی زندگی بے کیف تے بے لطف گزری۔ اُنہاں نے خود اِس عرصے نو‏‏ں ’’بیکار تے بے اعتبار‘‘ لکھیا ا‏‏ے۔ مرزا نواب عمدۃ الامراء دے اِنتقال دے اٹھارہ سال بعد 1234ھ مطابق 1819ء وچ مدراس وچ وفات پاگئے۔

ہور ویکھو

• عمدۃ الامراء غلام حسین علی خان

حوالے