مجمع البیان فی تفسیر القرآن
مؤلف | ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (۴۶۸ق-۵۴۸ق) |
---|---|
زبان | عربی |
موضوع | تفسیر قرآن |
تعداد جلد | ۱۰ جزء ۵ مجلد |
تریخ نشر | ۵۳۶ق |
مجمعُ البیان فی تفسیر القُرآن، قرآن کریم دی اہم تفاسیر وچوں اے جسنوں شیعہ عالم دین تے مفسر قرآن فضل بن حسن طبرسی (متوفی ۵۴۸ ق) نے تالیف کيتا اے۔ اس تفسیر دی شیعہ تے سنی دانشمنداں نے تعریف کيتی اے تے اسنوں علم تفسیر وچ قدیمی ترین منابع وچوں شمار کيتا اے۔ محققاں نے اس کتاب دی اہمیت نوں اس دی جامعیت تے مطالب دے اتقان و استحکام، دقیق ترتیب، روشن و مفید تفسیر تے تنقید وچ انصاف دی رعایت وچ بیان کيتا اے۔
یہ تفسیر قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، معانی تے بیان دے موارد دا ذکر، شأن نزول آیات، شان نزول وچ وارد ہونے والی احادیث تے مختلف قصص و حکایات دی توضیح و تبیین جداں موضوعات اُتے مشتمل اے۔ مجمع البیان کيتی قابل ذکر نکات وچوں اک اس دے موضوعات تے آیات وچ تناسب اے۔ اس بنا اُتے کہ سکدے نيں کہ طبرسی شیعہ مفسرین وچ اک بے نظیر مفسر اے جو علم مناسبات توں مکمل آگاہ سن ۔
مولف دے بارے وچ
سودھوشیعہ مفسر، متکلم تے فقیہ امین الاسلام ابو علی فضل بن حسن طبرسی چھیويں صدی ہجری دے وڈے علماء وچوں نيں۔ اکثر مورخین تے تریخ نگاراں نے انہاں دی علمی مقام تے شان و منزلت دے بارے وچ لکھیا اے تے انہاں نوں نیک لفظاں وچ یاد کيتا اے۔ انہاں دتی محل ولات دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے لیکن ایہ گل مسلم اے کہ انہاں دی علمی تے فکری شخصیت مشہد تے سبزوار وچ پروان چڑھی اے تے اوتھے اُتے ہی اس دنیا توں کوچ کر گئے۔ انہاں دا مدفن مشہد وچ امام رضا(ع) دے حرم دے نزدیک اک شاہراہ دے کنارے اُتے اے ايسے وجہ توں اس شاہراہ دا ناں وی خیابان طبرسی رکھیا گیا اے۔[۱]
طبرسی کئی قسم دے تفاسیر دے ملک نيں انہاں نے اپنی زندگی وچ تن قسم دی تفاسیر لکھے نيں: مجمع البیان، جوامع الجامع تے الکافی الشافی۔ انہاں وچوں سب توں زیادہ مفصل تفسیر ایہی تفسیر اے تے سب توں مختصر تفسیر الکافی الشافی اے۔ جواع دے مقدمے وچ موجود مطالب دے مطابق مجمع البیان تے الکافی الشافی دے لکھنے دے بعد آپ دی نظر تفسیر کشاف اُتے پڑدی اے تے زمخشری دی ادبی، بلاغی تے عقلی گرایش اسنوں متعجب کردی اے اس بنا اُتے تفسیر کشاف توں متأثر ہوئے کے مجمع البیان کيتی نسبت مختصر تفسیر لکھدے نيں۔[۲]
لکھنے دا مقصد
سودھوبعض مورخین نے علامہ طبرسی توں اک داستان نقل کيتا اے جس وچ اوہ اس تفسیر دے لکھنے دے علل اسباب دے بارے وچ کہندے نيں کہ علامہ طبرسی نوں ہارٹ اٹیک ہوئے جاندا اے تے انہاں دے ورثاء اس خیال توں کہ آپ فوت ہوئے گئے نيں انہاں نوں دفن کر دیندے نيں۔ جدوں قبر وچ پہنچ جاندا اے تاں آپ ہوش وچ آجاندے نيں اس وقت آپ نذر کردے نيں کہ جے خدا انہاں نوں اس قبر توں نجات دے داں تاں اوہ قرآن دی اک تفسیر لکھياں گے۔ اتفاق توں ايسے رات اک کفن چور کقن چوری کرنے دے قصد توں انہاں دی قبر کھودتے نيں ایويں علامہ طبرسی قبر توں باہر آجاندے نيں۔ اس دے بعد آپ نے نذر دی وفا دی خاطر ایہ تفسیر لکھی اے۔
اس داستان نوں پہلی بار مرحوم افندی نے ریاض العلماء وچ نقل کيتا اے۔[۳] اس گل نوں مد نظر رکھدے ہوئے کہ مرحوم طبرسی چھیويں صدی ہجری دے علماء وچوں سن تے مرحوم آفندی بارہويں صدی ہجری دے علماء وچ توں، ایہ داستان سند دا محتاج اے لیکن مرحوم آفندی نے اسنوں بغیر سند دے نقل کيتا اے تے مرحوم محمدث نوری وی تصریح کردے نيں کہ ایہ داستان ریاض العلماء توں پہلے کِسے وی منابع وچ مذکور نئيں اے ۔[۴]
| |
| |
| |
| |
معرفی
سودھومجمع البیان وچ : قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، معانی و بیان دے موارد دا ذکر، شأن نزول آیات، شان نزول وچ واردہ احادیث تے قصص و حکایات دی شرح و تبیین جداں موضوعات اُتے مشتمل اے۔ ایہ تفسیر شیخ طوسی دی تفسیر تبیان توں زیادہ مؤثر تر اے ۔اس تفاوت دے نال کہ علامہ طبرسی نے مباحث دی تقسیمبندی دے ذریعے بہتر استفادہ کرنے دے لئی زمینہ ہموار کيتا اے۔ جو شخص تفسیر دے جس حصے دا مطالعہ کرنا چاہے آسانی دے نال اس حصے دے ادبیات، قرائت تے تفسیر دی طرف مراجعہ کر سکدے نيں۔ جدوں کہ مجمع البیان وچ مباحث نوں موضوع وار بیان نئيں کردا بلکہ اہل سنت مفسرین دی نظریات نوں نقل کرکے عالمانہ انداز وچ بحث کردے نيں.[۵]
مجمع البیان کيتی قابل ذکر نکات وچوں اک اس دے موضوعات تے آیات وچ تناسب اے۔ اس بنا اُتے کہ سکدے نيں کہ طبرسی شیعہ مفسرین وچ اک بے نظیر مفسر اے جو علم مناسبات توں مکمل آگاہ سن ۔[۶]
تفسیری روش تے گرایش
سودھومجمع البیان ادبی تفسیر دا کامل نمونہ اے۔[۷] علامہ طبرسی اس تفسیر وچ پہلے اک سورے دی چند آیات نوں ذکر کردے نيں اس دے بعد انہاں آیات وچ بیان ہونے والے معارف نوں اک عنوان دے تحت تجزیہ و تحلیل کردے نيں۔ اس مرحلے وچ پہلے قراء دے درمیان قرأت وچ اختلاف نوں "حجت" دے عنوان سےاس دے بعد مشکل لفظاں نوں عربی گرائمر دے تمام قواعد و ضوابط دی روشنی وچ بررسی کردے نيں اگلے مرحلے وچ اسباب نزول فیر آیات دے اس مجموعے دے مفہوم نوں "نظم" دے عنوان دے تحت دوسرے مفاہیم توں مرتبط کردے ہوئے انہاں دی شرح دیندے نيں۔
قرآن دی تفسیر وچ اس طرح دی روش تے فصل بندی قارئاں نوں اپنے مشکلات جو کہ انہاں ابواب تے فصول وچوں کِسے اک دے ضمن وچ موجود ہُندی اے، نوں بہ آسانی تلاش کرنے وچ مدد کردی اے تے دوسرے تفاسیر دی طرح اپنی مشکل نوں دریافت کرنے وچ تمام صفحات پلٹانے نئيں پڑدا۔[۸]
مجمع البیان کيتی اہمیت
سودھوتفسیر مجمع البیان جہان اسلام دا اک اہم ترین تے قیمتی تفسیر اے جسنوں شیعہ تے سنی دونے فریق دے دانشمنداں نے مورد توجہ قرار دتا اے تے اسنوں علم تفسیر دے منابع وچ شمار کردے نيں۔ ایہ تفسیر قدیمی تفاسیر وچ اک ممتاز مقام رکھدی اے کیونجے اک مناسب روش دے نال فصل بندے دے طریقے اُتے لکھی گئی اے ۔ اہل سنت دے مشہور مفتی شیخ شلتوت نے اس کتاب اُتے لکھی گئی اپنے مقدمے وچ لکھدے نيں:[۹]
- "مجمع البیان تفاسیر وچ اک بے مثال تفسیر اے۔ ایہ تفسیر اپنی جامعیت، عمیق تے متنوع مطالب، فصل بندی تے منظم ترتیب دی وجہ توں کتاباں تفاسیر وچ اک خاص مقام رکھدی اے "
مجمع البیان کيتی اہمیت اس دی جامعیت، مطالب وچ اتقان و استحکام، دقیق ترتیب، روشن تے مفید تفسیر تے تنقید وچ انصاف دی رعایت دی وجہ توں اے۔[۱۰]
نشر و اشاعت تے ترجمہ
سودھومجمع البیان ہن تک مصر، بیروت تے تہران وچ کئی بار منظر عام اُتے آچکی اے۔ جنکی کثرت دی وجہ توں اک اک ایڈیشن دی طرف اشارہ کرنا ایتھے اُتے ممکن نئيں اے۔ لیکن انہاں وچوں اک ایڈیش جسنوں مرحوم علامہ ابوالحسن شعرانی دی تحقیق دے نال تہران وچ منظر عام اُتے آئی اے، اک منفرد خصوصیات منجملہ ادبی، تاریخی، تفسیری، کلامی تے اعتقادی مسائل دے مفید تے قیمتی مطالب اُتے مشتمل اے۔ اس ایڈیشن دی اک ہور خصوصیت جو قابل ذکر اے اوہ اس دا مقدمہ اے جس وچ مؤلف دی حالات زندگی تے علم تفسیر تے اس دے طبقات اُتے وی سیر حاصل بحث کيتی گئی اے۔[۱۱]
- تہران، مکتبۃ العلمیۃ، چاپ ۱، ۱۳۳۸ ق، تصحیح و تعلیق ابوالحسن شعرانی، قطع رحلی.
- قاہرہ، دارالتنیڑے بین المذاہب الاسلامیہ، با مقدمہ شیخ محمود شلتوت، ۱۲ جلد، قطع وزیری.
- بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ ق، قطع رحلی ۱۰ جزء در ۵ جلد.
یہ تفسیر30 جلداں وچ مترجمین دی اک گروہ دے توسط توں فارسی وچ ترجمہ ہويا اے تے مؤسسہ انتشارات فراہانی نے سنہ ۱۳۵۰ توں ۱۳۵۶ شمسی تک منتشر کيتا اے۔[۱۲]
جلد | سورتاں | جلد | سورتاں |
---|---|---|---|
اول | سورہ حمد تے سورہ بقرہ دی آیت نمبر 182 تک | ششم | رعد، ابراہیم، حجر، نحل، اسراء، کہف، مریم |
دوم | سورہ بقرہ دا بقیہ حصہ تے آل عمران | ہفتم | طہ، سورہ انبیاء، حج، مؤمنون، نور، فرقان، شاعر، نمل، قصص |
سوم | نساء، مائدہ | ہشتم | عنکبوت، روم، لقمان، سجدہ، احزاب، سبأ، فاطر، یس، صافات، ص، زمر، غافر |
چہارم | انعام، اعراف، انفال | نہم | فصلت تے صف |
پنجم | توبہ، یونس، ہود، یوسف | دہم | سورہ جمعہ توں آخر قرآن تک |
حوالے
سودھو- ↑ ایازی، شناخت نامہ تفاسیر، ص۲۳۹.
- ↑ ایازی، شناخت نامہ تفاسیر، ص۲۴۰.
- ↑ ریاض العلماء، ج ۲، ص ۳۵۸.
- ↑ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الخاتمۃج۳، ص: ۷۰.
- ↑ ایازی، شناخت نامہ تفاسیر، ص۲۴۰.
- ↑ ایازی، شناخت نامہ تفاسیر، ص۲۴۰.
- ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۱۱
- ↑ خرمشاہی، قرآن پژاوہی (۱)، صص ۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ ایازی، شناخت نامہ تفاسیر، ص۲۴۰.
- ↑ ایازی، شناخت نامہ تفاسیر، ص۲۴۰.
- ↑ ایازی، شناخت نامہ تفاسیر، ص۲۴۰.
- ↑ ایازی، [تفسیر] مجمع البیان، در دانشنامہ قرآن و قرآن پژاوہی، ج ۱، ص۷۵۱.
مآخذ
سودھو- ایازی، سیدمحمدعلی، شناخت نامہ تفاسیر: نگاہی اجمالی بہ ۱۳۰ تفسیر برجستہ از مفسران شیعہ و اہل سنت، قم: کتاب مبین، ۱۳۷۸.
- خرمشاہی، بہاء الدین، قرآن پژاوہی، تہران: علمی فرہنگی، ۱۳۸۹.
- دانشنامہ قرآن و قرآن پژاوہی، بہ کوشش بہاء الدین خرمشاہی، تہران: دوستان-ناہید، ۱۳۷۷.